-L:.A~.U!<.:·'c..!To.!!lli!.!rki~·YL!!a~tA~ra!2:Stl~r~Dl!!lai!lllai!.!rl,-!E<l!n~sti~·t~lls~Il~D~e.!.lirg""is~i~S~aYL:.l""13~E,-,,rz=.uruu~m~1,,-!99~9~
~-,61-EsKi TURK ONOMASTtCt {rZERtNE NOTLAR
Dr. Ebulfez AMANOCLU'
. Tiirk yazlh abideleri TUrk lehryelerinin tarihinin Ogrenilmesinde ilytik onemta~lyor.Bu abideler esasmda TUrkolojinin babasl W. Radlof daha 1897 yllmda eski TUrkrye'nin gramerini yazml~ ve yaymlaml~trr. 110 kilsur sene zarfmda eski Tiirk yazitlan saylca hayliryo~alml~tIr. Bunu yam srra bu abideler
rye~itli bu silrede rye~itli y5nlerden, balnmlardan~tlfllml~, incelenmi~ir. Su anda eski TUrkrye iizerine yapllan incelemeler sonucunda Tilrkolojinin ozel bir ekolil, alam, sahasl meydana gelmi~tir. Fakat bizim bildigimiz kadan ile eski TUrk yazltlannm has isimler sistemi, onomastigi toplu~ekilde ara~tIr1hp incelenmemi~tir.
Dogrudur. Bu durumun objektif nedenleri vardrr. B5yle ki, bellidir ki onomastik, ozellikle Tiirk onomastigi dilciligin yeni meydanagelmi~ bilim dallarmdan biridir. Milletlerarasl Onomastik Komitesi de 20. asrm 40'h yallarmdakurulmu~tur. Diger taraftan TUrk Cumhuriyetlerinde tasviri onomastik alanmda henuz yapilmasl gereken konular yeterincedir. Bu dogrultuda Tilrkolojide bir kary ba~anh ufak tefek ara$trrma ve incelemeler yapllml$trr, onlan devam ettirmek lazundrr. TUrk dUnyasmm onomastik birimleri genellikle toplu~ekildeveya Migeler Uzre incelenen zaman Turk onomastiginin ara~trrma, pransip ve yOntemleri, yaplSI, semantigi vs. gibirye~itlisorunlarml tam~ekildebelirleneceklir.
Eski Turk onomastik birimleri eski Tilrklerin dilini, tarihini, etnografisini, inanrylarml vs. daha derinden ara~trrmak; ogrenmek baklffimdan da btiyUk onem ~lmaktadlr. Her ~eyden once elde bulunan eski TUrk yazltlarl esasmda eski
Tllrk~e'nin buyUk onomastik sozltigil derlenip tertip edilmelidir. Bundan sonra 0
sozlUk: ilzerinde onomastik birimler ~e~itliyonlerden ele almabilir ve bu nokladan yola 9Ikllmahdrr.
Bellidir ki onomastik birimler, dilin daha onceki d5nemlerinin kalmtllarml, izlerini de muhafaza etmekledir. Eski TUrk onomastik birimleri de bu nitelige sahiptir. Ona g{lre de eski TUrkr;:e'deki bir~okonomastik birimlerin terkibi, ir;:erigi morfolojik ar;:ldan bizim bugtinkti bilgilerimizle morfemlere aynlamlyor. Aylll zamanda r;:ok eski ohnasmdan dolaYl bu birimlerin bir 90gunun semantigi de gUniimiiz TUrkolojisii~inbir anlamta~lmlyor. .
Burada onomastik birimlere eski TUrk geleneginin, toresinin etkisini de ozellikle belirtmek gerekir. Boyle ki, ilk once ki~i adl olmu~ kelimeler sonraki donemlerde kavim adl olarak kullanllml~rr. Mesela 13. yiizyd tarih~isi Re~ideddin'in fikrince bUttin Oguz boylanmn isimleri, hepsi onlarm b~~Ilannm, • Nah"lvan Devlet Dniv.
Ogrt.
Dyesi.~E...A~m~a!!.!;n~olilel~u:,""""Es~ki~· T~n!!!r..!!k-"O<!!n""om!!!.a""s"",tigi....•....O~z~en....·D....e
---:;-62-onde gelenlerinin isimlerinden meydana geImi~tir.1 Ayru zamanda eski Tiirklerde daha ~okkavim ismi gibi bildigimiz Oguz kelimesi de 'Oguz DestanI'ndaki~i adl olarakge~iyor.Mesela Ozbek kavim ismiki~iismindentiiremi~tir.<;agatay kelimesi de bOyletUremi~tir. Aym zamanda binin aksi de eski TOrk onomastiginin tarihinde gorUlmektedir. Yani eski kavimi simlerinin de bir~oguorta yiizyillardaki~iadl veya yer isimi olarak kullanml~tJr. Hatta <;in seyyahl 'Hulen-tsag'm 10. yiizyllda eski Uygur TOrk~esine aktanlan 'Huen-Tsagm Biyografisi' abidesinde Hoten memleketinin hanmm ismi Udun hon olarakge~iyor.2
Eski Turk onomastiginin epigrafi ve tekstoloji ile Slkl ili~kileri vardrr. Eski yazl metinlerinin sagllkh yaplya sahip oImasl tarihi onomastik i~in Onemli bir konudur. Bu dogmltuda once eski metin, yazltlardaki soz boliiklerinde, kelimelerde yapllan ba~anh diizeltme giri~imlerine dikkati ~ekmek isteriz. Mesela, 'olutmii (Ton abidesi 3) yerineolurmi~, '~Olgiaz eri' (Ton abo 19-20) yerine '~ollugizeri', 'budun' yerine'bodun'(KTb.2), '~ur' yerine(~or'(Ktb 32) dUzeltmesi artlk herkes tarafmdan kabul ediImi~tir. Bu durum has isimlerde b~arlh ~ekilde
uygulanmaktadrr. Mesela; Kapggan Kagan yoksa Kahagan kagan, inel kagan yoksa ini il kagan, Kul Tigin yoksa Kol Tigin, Kuli~okyoksa Kiil iy yor, altl~ub sogdak yoksa altl ~ub (ve) sogdak? TOrkoloji alanmda bu dogmltuda son ydlarda yapllan incelemeler bilhassa dikkati yekiyor. Burada istanbul Universitesi'nin degerli bilim adanu Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya'nm yakm zamanda ~e~itli toplantllarda yaptlgl bildiri metinlerinin toplandlgl TOrk KUltUrllnuAr~trrma EnstitUsu tarafmdan yaymlamm~ 'GOktUrk Tarihinin Meseleleri' admda kitabml ozellikle kayd etmek gerekir.
Bellidir ki, 1. GOktiirk Hakanhgmm zamanmda eski Tiirkler zengin birtarih y~aml~lar, fakat ~uana kadar bu doneme ait Tiirk yazltlarl yok derecesindedir. Bu doneme ait yazltlarm bulunmamasma ragmen, 0 donemin <;in kaynaklarmda
Tiirklere ait bir yok onomastik birimler geymektedir. Biliriz ki, <;inliler Tiirk has isimlerini kendi dillerine uydurarak kullanml~lardrr. Tiirklerin <;in dilindeki has isimleri ifade eden <;in hiyeroglifleri aynl zamanda gizli bir anlama da sahip
oImu~lardrr. Bu zaman TUrk adlarml yogun ~ekilde tahrif etmi~ler, bUtUn bu zorluklara ragmen TUrk tarihinin OnIU bilginlerinden sayllan Lev Gumilyov, birinci GoktUrk Hakanhgl'nm <;in kaynaklarmda ge~en TUrk has isirnlerini onarmak
giri~iminde bulunmu~ ve ~ogu zaman da ba~arlh olmu~tur. Kendisinin 'Eski Tiirkler' kitabmda bunun giizel omeklerine rastlamaktaYlz. Qumilyov burada TUrk has isirnlerinin buyiik bir listesinivermi~tir.
Eski Turk onomastigini a~agldaki alt ba~llklar, bolumler Uzere degerlendirmek, incelemek lazlmdlr:
l-Antroponim,ki~iisimleri, 2-Toponim, yer-yurt isimleri,
I Re~ide'd-din,Shornik letopisey, C.l, Kitap 1, M.-L. 1952, s.87-90.
--!A~:~O.T!..!n~r~ki~ya!!!t~A~r~asUltJ~rm~a~liWan~E~ns~ti~·tn~s~I1~D~erg~is,,--i~S:a;ayul~13~E",rz!O!u~ru~m~19~9~9
~-63-3-Hidronim, su kaynaklarmm isimleri, 4-Etnonim, kavim, kabile, halk, etnos isimleri, 5-kosmonim, gok cisimlerlnin isimleri, 6-teonim, dini veya mitik varhklarm isimleri, 7-zoonim, hayvan isimleri.
Eski Tiirk onomastik birimlerinin boliirnler ilzre kendine ozgU ozellikleri vardrr. Bunlardanbirka~magoz atahm. Eski Turklerdeki~iadlarl dil, tarih, etnografi ve mitoloji baklmrndan ilgin~ ozelliklere sahip olmu~tur. Bunlardan birka~l eski Turk abidelerinde de yansltIlml~trr. Eski Tiirk onomastigi, ozellikle ki~i adlan ile ilgili Lev Gumilyov'un ilgin~ d~iinceleri vardrr. 0 yaZlyor: "Urnestno privle9 problemu drevnetyukskoy onornastiki, trudnosti i mozmojnosti korotoy ranee nedootfenivalis.Tyurki ne nosili odnogo itogo je imen ot rojdeniya do smerti, kak yevropay91. jmra tyurka vsegda ukazlValo na ego polojenie vob~estva. Mal9ikom on imel kli9ku,yuno~ey-9in, mljem titul, a esli eto bli xan - to titul manyalsya soglasno udelno- lestvi9anoy sisteme. Krome togo, ego imya zvu9alo v ustax kitay9a tak, kakv ustax grekaiiiarab... KitaY91 podbirali ierogliji ne slu9ayno, i tolko."
Eski Turklerde en onemli sorunlardan biri ki~i adlarmda iinvanlarm yeri ve ehemniyeti konusudur. Bu dogmltuda O. Pritsak'm go~leri konunun aydmlahlmasmda buyiik onem ~lyor. Kendisi yazlyor: "Bu iki ba~ hiikiimdardan ba$ka hakimler ziimresine, siilaleye mensup, daha dort alt-kagan ile aftl hukiimdar vekili dahil bulunuyordu. Kadimi-kademe yiikselme esasma dayanan bu rutbeler muayyen bir sistem te$kil ediyordu. Boylece arslan-ilig, mevkii bo~aldlgztakdirde bugra-han yerine ge9iyor ve bugra-han da aym ~ekilde arslan-han yerine gegebiliyordu vb. Halejlerin tayini riitbe esasma gore yaplizyordu. Her riitbenin muayyen bir iinvam bulundugundan Karahanlllarm butiin Tilrkge unvanlarz bOylece
degi~ebilen iinvanlardlr.,,3 Demek ki devlet adamlarmm yeni goreve atamrken yeni
unvan ve isim almasl tOreden gelen bir gelenek halini almI~h. Ornegin bir boyun
b~lolan Kutlug Han devletinb~magelirkeniJteri~Kagan, hanImJ ise iIbilge Hatun unvan ve ismini almJ~tIr. yin kaynaklarrnm verdigi bilgiye gore I. Goktiirk irnparatoru Bumm Kagan devletin ba~ma ge~tikten soma llig Kagan ismini veya unvanmlalml~tJ.Eski TUrklerde gorev sahiplerinin~e~itlidonemlerde
tUrIn
ki~iisim ve unvanlarlta~ldlklarlilZerine yazltlardai~aretlererasthyoruz. Ornegin Oglan atIm,Sunu~ mgal, er atIm kilmiil oge (Yn 45), AtIm, yor, ayag, atlffi kar yazmaz (Yn 48). Bu bakImdan unlu bilim adamJ L. N. Gumilov'un ~agldakisozleri ilgi lYekicidir: "TUrk ad/an onlarm transkiripsiyonunda tanmmaz hale d6nmil~tilr. Hem de asker hallerde unvanki~iveriliyor... Turkler Avrupalzlar gibi dogduktan olene degin bir ad
ta~lmzyorlardz. Turkun adz her zaman onun toplumdaki mevkiini gosteriyordu.
E. Amanoglu: Eski Tllrk Onomastii!i Uzerine
r;ocuk iken onun /akabl, genf/iginde riitbesi, ihtiyar fagmda ise urrvam o/urdu. Eger o han idiyse unvam akraba"k, bO/ge sistemine gore degi$iyordu.,,4
Orhun-Yenisey yazltlanndaki ki~i adlarmda eski Uygurki~i adlarma oranla ba~ka dillerden almtllar daha azdrr. Bundan dolayldrr ki GlJktiirk ki~i adlarmda kendine ozgtiliik., millilik daha yoktur. GlJktlirk yazltlarmdaki ki~i adlarmda renk, nitelerne slfatlan iyerisinde daha ~ok kara ve glJk sllzcukleri kullamyor. Mesela; Kara vor (Ta. II), Kara bars (Ta. I), Kara kan (Yn 30, 37), KlikAma~ Tutuk (Yn 50).
GoktUrk yazltlannda ak slgatt yerine yogu zaman firUng slizcugu kullanlyor. Mesela; Orting beg ($.U. III22).
M.Ka~garh'nmgosterdigi gibi iirlig
sow
Oguzlarmdl~mda geli~mi~tir.(MK, I, 134) Rastgele degildir kikullanmaml~trr. Eski Tiirkki~iadlarmcla daha yok bars, arslan, tognl, buga (huka), bori, tay, teke, bugra, dogan gibi hayvan isimleri kullamlmaktadlr. K~i adlarmda bu hayvan isimlerinin kullanmasl bizim dU~tincemizegOre onlarm eski Tiirklerde ongon olmasl, kutsal saytlmasl ile ilgilidir. Mesela; TUz BayKii~Bars Killilng (Yn. v YI), Bars beg (KTI D20), Arslan kUltig tirig (Yn 44), KU1ug Togan (Yn 44), vocuk Bori Sangun (UI.Ku.I), Togrtl (iRA. b. 2), Tay Bilge Tutuk (S.U D 5), Bugra Han (MKI409).Uygur abidelerinden farkh olarak GliktUrk yazltlarmda kadm isimleri az saylcla kullanllmaktadlr. Bu durumu bazlar~tmcIlareski Tiirk topliumunda kadmm rolU ile yorumluyorlar. 5Fakat gOyebe dunyasmda kadm haklarmm klsltlandmImasl sonraki donemlerin, ozellikle Mogol istilasmdan sonraki donernlerin olaylarldrr. Eski TUrk yazltlarmm, metinlerinin yeni degerlendirilmeleri sonucu bu geryekler,
gerek~eler bir daha tespit olunmu~tur. Mesela; Prof. Dr.
tV.
Kormu~in, Yeniseyyazltlarmdan olan 2. BarlIk kitabesinin yenidendegerlendirmi~ve bu abidenin Kiini Tirig admda bir bayana ithaf oldugunu tespit etmi~tir.6 Eski TUrk onomastigi iyin btiyiik onem ta~lyan yeni degerlendirmelerden biri de Prof. Dr. S.G. Kly~torm tarafindan yapIImI~trr. Kendisi Yenisey yazltlarmdan I.b Altm Klil kitabesinde ye~itli incelemeler sonucunda ~arnanizmin yer altl tanrlSI Erkligin ismini kullandlgml tespit etmi~tir?Ashnda bu ismin Sibirya Tiirk lehyelerinde kullamlan Erlik Han~ekliMogol almtismdanolu~maktadlr. vtinkii Erklig varyantl eski Uygm abidelerinde dekullanI1ml~trr.
Ki~i adlarmdan farkh olarak abidelerin dilinde yok eski ve b~ka dillerden almml~onomastik birirnler (etnonim ve toponimler) de goze yarpmaktadrr. Bu ozel isimlerin kokenini, morfolojik yaplsml, semantigini dogru-dizgin tespit etmek yok cia kolay degildir. Bellidir ki TUrk lehyelerinde -ar, -er, -r eki eli meydanageImi~
4L.N. Gumilyov, Drevne Tyurki, M.1967, s.90.
5 Y. Memmedli, A.g.e., s.96-99.
6tV.Konnu~in,Tekstologiyeskie razlskaniya v oblasti yeniseykoy runiki, Turkologica 1986,
s.165-171.
--f.A~.U~··.'-.!TW'U~rki~·Y.L!a~t~A"-,ra""s""tlr,-"m!!!a""la~n,-,E",n~sti~·t",,lis...O...Dae~rg""is","i-"S:::.aY...I ....13"'-"'E...,rz""u"-ru...,m...19<,<:9"-.9
~-,65-kavirn isirnleri yoktur. Bunlar GOkttlrk abidelerinde de kullamlmaktadrr. Mesela; kasar (tes 7), kengeres (KT D 39), tatar(~.. d 6), apar (KT D 4).
~imdiHazar ~eklindekullamlan kasarar~tIrmacIlarm dU~Uncesinegore kas ve -ar unsurlanndanolu~maktadrr.Kas silzcugU kaspi, Kafkas, Kazhk dag;I (Dede Korkut), hakas kelimelerinin de terkibinde apk goztlkmektedir.
Abidelerdeki kengeres etnonimi eski kaynaklarda kangar ~eklinde de
kullanI1mI~trr. Bu sOzciiglin k6keninin kang oImasI da genellikle itiraz dogurmuyor. Bu sOzciik Uzerinde bir az ileride daha ayrmtIh ~ekilde durulacaktrr. Tatar kavim ismi bizim kanaatimizce Mogol kOkenlidir. Btiylik ihtimalle s6ylemek olur ki, eski Tiirkler Tatar kavminin onlardan farkh, Mog;ol kokene sahip olduklarm gozden
kayrrmamI~larve bunun bilincinde olmu~lar.Eski TUrkye'de tat s6zcUgU genellikle yad, ba~ka, yabancI anlammI bildirmi~tir. BazI ara~tmcI1ar bu gorli~tedir ki eski TUrkler tat kavramI ile yalmzca iranh anlammI kastetmi~lerdir.8MahmutKa~garh gosteriyor ki TUrkler biitlin yabancIlan 0 sIradan Fars, Uygur ve <;:inlileri de tat
adlandrrmI~lardrr (MK II, 280). Bu yiizden D.Y. Yeremeyev'in yukarldaki gorli~U
ilerazIla~mak imkansIzdIr.
Apar bizirn kanaatimizce <;:in kaynaklarmda juan-juan adlanan ve Goktiirklerin de bir sUre bagh bulunduklan bu kavirnin ismi (avar) apa ve er unsurlarmdanolu~maktadrr.
Eski dlinya halklarmda 0 madan TUrk ve Mogollarm kozmolojik
gorli~lerinde onomastik birimlerin terkibinde renkler ye~itli sembolik an1amlarda kullanIllm~tIr. Kara, gok kelimeleri TUrk'Un d~lincesinde ye~itli sembolik anlamlarm ifadesi Be yanI SIfa eski Tiirkye'de onomestik birimlerin iyerisinde yogu zaman y6n (cihet) bildirmek iyin de kullanI1mI~trr. Bu konu yok ilgi yekicidir ve glinfunlizlin onomastik birimlerinin incelenmesinde, yorumlanmasmda da btlyiik onemta~lmaktadIr.
Eski TUrklerde kara rengi biiytik, gliyltl, ba~ anlammm yanI srra yOn, yani kuzey anlamI da ifade etmi~tir. Mesela; kara TUrgi~ (R.N. Orkun, Eski Ttlrk YazItlarI I, s.46-47), kara Kum (H.N. Orkun, s.166). Rastgele degildir ki Hun hiikilmdan Mete, <;:in irnparatorunu ku~attIgl zaman (Pai-ting adh dagda) dagm kuzeyini siyah veya yag;Iz atlarla yevirmi~ti.9Aym zamanda Mgol yIlhklarmda 13. Ytlzylldaki Mogol devletine bagh olan be~renkli ve dort yabancI halklar hakkmda bahsediliyor. Telif eden bununla ilgili ~unlanyazlyor: "Be$ renkli halklar hakkmda bazl sutralarda yaZliIyor; Gok mogollar, klrmlZl 9inli/er, kara tibetli/er, san turkistaniIlar. beyaz koreli/er..."toGorUndilgil iizere renklerin yon bilrimesi konusu hatta TUrk ve Mogollarm yazI1I kaynaklarma dayanslmI~tIr.
8D.Y. Yeremeyev, K semantike tyurskoy etnonimii-Etnoniml, M. 1970, s.133-142. 9Bahaeddin Ogel, TUrk Ktiltiir TarihineGiri~, C.6, Ankara 1991, s.431.
_E"",.Am~a!!.!D~o~lUl.!!u....:~E<:!!ski,,!·....!T~II~rk~O~D!!.lo"lim~a!2;sti!!l·l!i:.j..l<t):~ze!c!.r~jD~e
--..-,;;-66-BizimdU~iineemizeg5re eski kaynaklarda adl gegen kara kItay (kltanlkidan) etnonimi de kuzey kavraml He ilgilidir.1I
Bat! veya Kuzey Gokttirk h1lkiimdarl lstemi Kagan ara~tmeI1arm kanaatine g5re Fars, Arap, Bizans kaynaklarmda Kara <;Urin TUrk adl He ge9mektedir.12 Burada kara sow bizim kanlmlzca kuzey anlammdadlf.
Kara Balasagun; bu ~ehir oneeleriOrdu BalIk adlannll~, yalmz 9. Asrm 2.
yarlsmdan ba~layarak Kara Balasagun adlanmaya b~laml~tl. Kara Balasagun kitabesi de 82 yI1mdan sornayazI1ml~trr.13Bizce buradaki Kara Balasagun ifadesi ile dedelerimiz kuzey ~ehiri anlamml kast etmi~lerdir. Biraz sorna bu toponimin kara korum adlandmlmasl da bize gore rast gele olmaIm~tlf. Orhun lfIDagl klylsmda Mogollarm yaptlfdlgl bu toponim kuzey kampI anlammdadu. <;UnkU Karakorum Cammu eyaletinin kuzeyindeyerle~iyor.14
Karahanh devletinin adl da A. Von Gabai'nin gosterdigi gibi kuzeyin hUkiimdarl anlammdadu. Bu toponimin ineelenmesi Tiirkoloji tarihinde yogun tartl~malara neden olmu~tur. Bizim kanlmlza g5re G. Doerferin kesin itirazma ragmen Karahanh hakkmda O. Pritask'm g5rii~leri dogrudm ve somut olgu ve gerekgelere dayanmaktadlf. Bu konu Uzerinde kendisi yazlyor: "%oKar soZU eski Tiirklerin eihet tayininde tekabiil ettigi~imalmanasmdan hareketle Tiirklerin hukuki rumuzunda biiyUklUk ve yiikseklik ifade eden bir tabirolmu~ ve boyleee kara han,
kara ordu vb. birle~melerinde hiiyUk, ba~ manalarmda kulla1l11ml~tu.,,15
KarahanlIlarmba~kentiBalasagun bazl kaynaklarda aynl zamanda Kara Ordu, Kuz Ordu ve Kuz Ulu~ olarak da ge9iyor.16 Buradaki kuz belli oldugu ilzere kuzey kelimesinin daha eski~eklidir.
Gok; mavi renk Tiirklerde Tanrmm, dtinyanm, varlIgm rengi ve semboliidUr. Bu ytlzden de dedelerimiz semaya g5ktanrl, soy kiitiigU, eedadlarl saydlklarl boz kurda kok boridemi~ler.Bunun yanl srra eski Tiirkler aynl zamanda dogu anlammda dakullanml~lar. Eski TUrk yazltlarmda g5k rengin dogu anlammda kullamlmasma birka9 defa rasthyoruz: Koktiirk (KT I D 3, I 30). V. Banf, ve A. Von Gabain Koktiirk'tin dogu Tiirkleri anlaInmlta~ldlgmltespitetmi~ler.1 Ger~ektenkaganhgm dogu kanadl gok tUrk, bat! kanadl ise on oklar adlamyordu. Bunlarm ardmca Cengiz
11Bu konudageni~bilgi cin bkz.: islam Ansiklopedisi, C.&, 5.273-276.·
11 O. Pritsak, Kara, Studie zur Tiirkischen Rechtssimbolik, Zeki Velidi Togan Annagam,
Ankara 1951,5.243.
13Bla.: Islam Ans. C.6, s.291; O. F. Sertkaya, Goktiirk Tarihinin Meseleleri, Ankara 1995,
s.311.
14 P. Pelliot, Notes zur Karakorum, YA 1925, Nisan-Haziran, s.374; A.N. Kononov,
Semantika svetooboz n~eniy v tyurskix yazlkax, "TyurkologiCeskiy sbomik" 1975M.
1978, 5.167.
15 islam Ansiklopedisi, C.6, s.251.
16 Bkz.: islam Ans. C.6, s.251,MK1,62.
17 Bkz.: A.Von Gabain, "Renklerin Sembolik Anlamlan", Tilrkoloji Dergisi,
c.m,
No.1,---.£A"...fJ",-·...T..,ll...r...,ki'-!.va...,tu:A...r""as...tJ....rm"""al""a..,"-"'E..,n".,sti....·tll""s...il....D""'e"'rg""i"'-si...S""a""yl...,I"'J--'E...,rz=ur..."u....m....l""9-<.99"--
--:-67-Han GOktilrk step gelenegine uygun olarak hiikUmdarhga yiikseldigi zaman kendi halkma Koke Mongol adml verdi. Demek ki, Turk ve Mogol sozlerinin Ontlne gok kelimesinin eklenmesi rast gele olmaylp, hakanlarm doguya ve dtinyaya hakim olmak dilegini ifadeetmi~tir.Abidelerdeki Kokmen (Sayan daglarl KT I D 17, I 36), KOk Ong (l 104) gibi onomastik birimler de yon, cibet bildiren toponimlerden
olu~maktad.rr.Su toponirnlerin sonuncusu OtUken ormam dogmltusunda yerle~mi~
bir yerin adldrr. Bu yazltlarda on, ileri sozlerinin daha~okdogu taraf anlamml ifade etmesinden dolayl Kok ong toponiminin dogu anlaml ile ilgili oldugunu dii~Unilyoruz. Bir manihey metninde giine~intam Kokmen dagl iistiinde dogdugu kaydediliyor. Bu da bizim kanlmlzl dogru1uyor. Mogollarm Altm Orda'smm bazl kaynaklarmda Kok Orda adlanmasl da mavi rengin dogu anlammda kullamlmasmm ~okbiiyUk bir cografi alanIkapsadlgml ispathyor.
Kengil Tarman; Eski Turk onomastiginde ilgi ~ekici konulardan biri
ku~kusuz KengU Tarman toponimidir. Yukarlda kaydedildigi gibi Kengerler eski Turk yazltlarmda kangar-kengeres ~eklinde gel;mektedir. Taribi kaynaklardan bellidir ki Pel;enek1er'in bir klsml Kangar adlanlyordu. Kangarlkenger nereden geliyor? Bu konunun aydmlatl1masmda Kengii Tarban toponimi bize yardlfficl olabilir. BKb'de KengU Tarman, KTb 21 'de Kengii Tarban ~eklinde
transkripsiyonlanan ~u toponim V. Tomsen'e gore Kengii Tarban ~eklinde
okunmu~tur.18 Ara~tlflcllann kesin kanaatince Kengii Tarban Otrar Dogu TUrk
kaganhgmm Slmr ~ehri olmu~ ve sonralan Farab adlanml~trr.19 Buradaki Kengil
sozciigil bildigimiz kadarl He eski kenglkang unsurundan olu~maktad1f. Kang ne demek? Bu konunun incelenmesi ile yogun bi~imde ugra~an Kazak bilginlerinin kanaatince Kang l;ok eskiden lrmak anlamml ifadeetmi~tir.20Konunun aynntl1arma varmadansonu~olarak~unusoylemek olur ki, boylece belliolmu~turki~imdiki Srr-Derya nehrinin bir klsrnl eski donemlerde Kangadlylayml~,sonralar bu nehrin adma bagh bu ~evrede Kangyuy devleti meydana ge1mi~, aym zamanda bu biinyede kangh, kangar-kenger, kengeres gibi onomastik birimler yaranml~trr. Bizim kanlm1ZCa Gokturk yazltlarmda Kengii Tarban eu ve Talas rrmaklarmm da havzaslm srr-Deryanm dogu klsmlm da il;erisine alan bir bolgeyi ifade ediyor. Yautlarm TUrk kaynaklarm verdigi bilgiye gore bu zamanlar buradatilrgi~lerve on oklar oturuyorlardl.
18Thomsen, inscription de L'Orkhon, Helsingfors 1896, p.105.
19S.O.Kly~orIUY,Drevnetyurskskie runieskie pamyatnikikakistoynik po SredheyAzii,M.
1964, s.155-160.
20A.T. Kaydarov, K istoriko-lingvistiyeskoy xarakteristike etnonima kanghlkanh- Tyurkskaya
