Kanatlı Üretiminde İçme Suyu Kalitesi

Kanatlı Üretiminde İçme Suyu Kalitesi

2

Çukurova Tarımsal Araştırma Enstitüsü, ADANA

Özet: Kanatlı hayvanlar için en önemli besin maddesi sudur. Kanatlılar diğer besin maddeleri olmadığında uzun süre yaşabilmelerine rağmen susuz kaldıklarında daha kısa süre yaşayabilirler. Kanatlı hayvanlar normal sıcaklıklarda yedikleri yemin iki katı kadar su tüketirken, bu değer sıcaklık stresinde normal su tüketiminin iki veya dört katına kadar çıkar. Su, kanatlı metabolizmasının her aşamasında görev alan bir besin maddesidir. Besin maddelerinin taşınmasında, sindirilmesinde, emilmesinde, vücut sıcaklığının ayarlanmasında ve vücut atıklarının dışarı atılmasında önemli rol oynar. Bu yüzden hayvanların optimum büyüme, üretim ve etkili bir yemden yararlanma için sürekli olarak yeterli ve kaliteli içme suyuna gereksinimi vardır.

Kanatlılarda içme suyu kalitesi tuzluluk, alkalilik, asitlik, sertlik, pH, tat, koku, renk, bakteri içeriği, bulanıklık, toplam çözülmüş katı maddeler (sodyum, magnezyum, kalsiyum), nitrit ve nitrat içeriği gibi faktörlerle karakterize edilir.

Kanatlı hayvanların yaşamlarını sürdürebilmeleri ve elde edilen ürünlerin kalite ve kantitesinin optimum düzeyde olması için; taze, temiz ve istenen kalitede suyun her an önlerinde bulunması gerekir.

Anahtar Kelimeler: Su kalitesi, kanatlı üretimi, performans, kalite kriterleri. Quality of Drinking Water in Poultry Production

Abstract: Water is the most important nutrient for poultry. Under the shortage of nutrients poultry can survive longer than they can do without water. While under optimum temperature poultry generally consume twice as much water as the amount of feed they consumed, under heat stress water consumption reaches double or quadruple. Water is involved in every aspects of poultry metabolism. It plays important roles in transporting , digesting and absorbing of food, regulating the body temperature and eliminating the body wastes. For this reason poultry continuously need adequate and good quality water for optimum growth, production and an effective feed efficiency.

Drinking water quality is characterized many factors such as salinity, alkalinity, acidity, hardness, pH, taste, odour, color, presence of bacteria, turbidity, total dissolved solids (sodium, magnesium, calcium), contents of nitrit and nitrate.

In order to have sustainability and to meet the required quality and quantity of the products, poultry need to be provided with fresh, clean and drinkable water in their water cup.

Key words: water quality, poultry production, performance, quality criteria Giriş

Su, doğrudan doğruya bir besin maddesi olmamakla birlikte, vücutta çok önemli işlevlere sahip olması nedeni ile diğer besin maddelerinden daha önemli bir maddedir. Saf formu kokusuz, tatsız ve şeffaftır. Su, kanatlı metabolizmasının her aşamasında görev alır. Besin maddelerinin taşınmasında, sindirilmesinde, emilmesinde, vücut sıcaklığının ayarlanmasında ve vücut atıklarının dışarı atılmasında önemli rol oynar (Jafari ve ark., 2006). Hastalık durumunda yem tüketimi geriler. Bu durumlarda aşı, ilaç ve antibiyotik uygulamasında su taşıyıcı olarak kullanılır. Bu yüzden hayvanların optimum büyüme, üretim ve etkili bir yemden yararlanma için sürekli olarak yeterli ve kaliteli içme suyuna gereksinimi vardır.

Kanatlılarda yaş, cinsiyet ve türe göre değişmekle birlikte vücutlarının %55-77’si sudan oluşmaktadır. Diğer taraftan yumurta ortalama olarak %65 su içermektedir.

Kanatlılarda yem tüketimi ile su tüketimi arasında bir ilişki vardır (Lott ve ark., 2003). Kanatlı hayvanlar normal sıcaklıklarda yedikleri yemin iki katı kadar su tüketirken, bu değer sıcaklık stresinde normal su tüketiminin iki veya dört katına kadar çıkar. Kanatlılarda 20 °C sıcaklıkta su tüketimi yem tüketiminin 1.8-2 katı iken bu sıcaklıktan itibaren her 1°C’lik artışta su tüketimi yaklaşık %6 artar, yem tüketimi ise yaklaşık %1.23 azalır. 32-38°C sıcaklık arasında sıcaklıktaki her 1°C’lik artış ise yem tüketimini yaklaşık %5 azaltır (Singleton, 2004). Kanatlılarda metabolik olaylar için suyun kaynağı çok çeşitlidir ve birbirini etkilerler. Proteinlerin, karbonhidratların ve yağların oksidasyonundan oluşan metabolik su ve yemin su içeriği su alımını uyaran etmenlerdir. Suyun alınması çevre sıcaklığı, yem alımı, su kalitesi, genetik, yaş, verim düzeyi, suyun veriliş şekli ve sıcaklığı gibi faktörler tarafından etkilenir (Çelen ve Testik, 1996). Kanatlıların sindirim sistemlerinin yapısı fazla su alma kapasitesine sahip olmadığından ihtiyaç duydukça alabilecekleri nitelikli suyun her zaman hazır olması gerekir. Ayrıca

gerekli miktar ve nitelikte su, kanatlı hayvanlar tarafından alınmadığı durumlarda önce verim düşüklüğü, ilerleyen yetersizlikte verimden kesilme ve tüy dökme gibi sorunlar olmaktadır (Eleroğlu ve Sarıca, 2004).

Su Kalitesi

Kanatlı performansı üzerine etkili olan içme suyu kalitesinin tam olarak belirlenmesi için gerek doğal yapısı gerekse katkılarıyla birlikte su içeriğinin bilinmesi önemlidir. Suyun bakteri ile kontaminasyonu, mineral seviyesi (doğal olarak suyun içinde bulunur) ve diğer fiziksel ve kimyasal faktörler bakımından suyun test edilmesi suyun kalitesinin belirlenmesinde kullanışlı bir yöntemdir. Kaliteli bir suyun içinde bulunan bu kriterlerden bir tanesinin ( Ca, Fe, pH, mikroorganizma miktarı, nitrojen miktarı gibi) istenen düzeyde olmaması suyun kalitesini ve potansiyelini düşürür (Counotte, 2000). Kanatlılarda kullanılan suyun kalitesindeki değişimlerden dolayı potansiyel bir bulaşma kaynağı olabilir. Kullanılan yüzey ve derin suların içeriği değişken olup, kimyasal yapıları farklılık gösterebilir. Bunun sonucu olarak kanatlı hayvanlarda zayıf gelişme, uniformite bozukluğu ve sağlık problemleri görülür.

Yemdeki minerallerin beslemedeki önemi yoğun olarak araştırılırken, içme suyundaki minerallerin rolü göz ardı edilmiştir. Birçok ülkede kanatlılarda içme suyu kaynağı olarak yeraltı suları kullanılmakta ve bu sular genellikle yüksek miktarda çözülmüş mineral tuzları içermektedir. Suda çözülmüş minerallerin yüksek miktarda olması toksik etki yapabilir, verimde ve büyümede azalmaya neden olabilir (Ross, 1979).

Kanatlı hayvanların içme suyu ile ilgili ilk çalışmalarda (Coulston ve Mrak, 1977; Council for Agricultural Science and Technology, 1974; National Academy of Sciences, 1974; Roland, 1977) toplam erimiş katı madde miktarı içinde değerlendirilmektedir. Toplam erimiş katı madde miktarı 3,000 ppm olarak (National Research Council, 1984) belirlenmiş ancak aynı değerin güvenilir üst sınırı daha önce yapılan araştırmalarda 4,000 ppm olarak bildirilmiştir (Mulhearn, 1957; Olson ve ark., 1959). Kanatlı üretiminde kullanılacak suyun kalitesine ilişkin değerler yapılan araştırmalardan elde edilen sonuçlara göre Çizelge 1’de verilmiştir.

Bakteriyal Kontaminasyon ve Kontrolü

Suda mikroorganizma sayısının fazla olması, suyun kontamine olduğunu gösterir. Sular genellikle total bakteri, koliform bakteri ve fekal (dışkı) kökenli bakteri seviyeleri yönünden kontrol edilir. Koliform bakteri hem insan hem de hayvanların sindirim

sisteminde bulunur. Bunların sudaki varlığı dışkı ile bulaşıklığı gösterir. Hayvanların içme sularında toplam bakterinin ml’de 100 bakteriden, koliform bakterilerin ise ml/50’den az olması gerekmektedir (Çizelge 1).

Çizelge 1. Kanatlılarda İçme Suyu Kalite Standartları*

İçerik Normal Değer Maksimum Değer Açıklama

Bakteri

Toplam bakteri 0 Koloni/ml 100 koloni/ml 0/ml arzu edilir

Koliform bakteri 0 Koloni/ml 50 koloni/ml 0/ml arzu edilir

Nitrojen bileşikleri

Nitrat 10mg/l 25mg/l 3-20 mg/l düzeyleri

performansı etkiler

Nitrit 0.4 mg/l 4 mg/l

Asitlik ve Sertlik

pH 6.8-7.5 -- 6.0 olması arzu edilmez, bu

değerin 6.3’ün üstünde olması performansı etkiler.

Toplam sertlik 60-180 -- 60’ın altında yumuşak,

180’nin üzerinde çok serttir.

Doğal kimyasallar

Kalsiyum 60 mg/l

Klorit 14 mg/l 250 mg/l 50 mg/l’den yüksek 14

mg/l’den düşük ise zararlı olabilir.

Bakır 0.002 mg/l 06 mg/l Yüksek düzeyler acı bir tat

oluşturur.

Demir 0.2 mg/l 0.3 mg/l Yüksek düzeylerde kötü bir

koku ve tat oluşturur.

Kurşun -- 0.02 mg/l Yüksek düzeyde toksiktir.

Magnezyum 14 mg/l 125 mg/l Yüksek düzeyi ishal etkisi

yapar, sülfat yüksekse 50 mg/l lik düzey verimi etkiler.

Sodyum 32 mg/l -- 50 mg/l den yüksek olması

sülfat ve klorit yüksekliğine göre verimi etkiler.

Sülfat 125 mg/l 250 mg/l Yüksek düzeyinin ishal etkisi

vardır. 50 mg/l den yüksek olması, Magnezyum ve klorit yüksekliğine bağlı olarak performansı etkiler

Çinko -- 1.5 mg/l Yüksek düzeyi zehirli

olmaktadır.

*Carter, T.A., Sneed, R.E., 1998

Suyun mikrobiyal kontaminasyonunda su sisteminin rolü çok önemlidir. Kötü dizayn edilmiş, uygunsuz bir şekilde yapılmış, kusurlu veya su kaynağına çok yakın lağım yerleri gibi kaynaklar mikrobiyal kontaminasyona neden olabilir. Açık içme suyu sisteminde rezervuarlar toz, algler ve bakterilerle kontamine olur.

Su sisteminin temizlik ve dezenfeksiyonunda geniş spektrumlu ilaçlar kullanılmalıdır. Su sisteminin temizlenmesinde önce tortu tabakasının kaldırılması sonra sistemin dezenfekte edilmesine dikkat edilmelidir. Bakteri sayısının yüksek olduğu durumda her zaman dezenfeksiyon yeterli olmayabilir. O zaman su kaynağındaki kontaminasyonun esas alınması gerekir. Çünkü bu mikroorganizmalar çok hızlı ürerler. Bu nedenle temizlik işlemi her gün yapılmalıdır.

İçme suyundaki bakterilerin kontrolü, klorlama, iyotlama, ultraviyole ışık ve ozon uygulamalarıyla yapılabilir (Wagenet ve ark., 1995). Başarılı bir klorlamanın ölçütü, klorlama işleminden sonra sudaki klor miktarının 1 mg/l olmasıyla belirlenmektedir. Burada dikkat edilecek diğer nokta ise klorlanacak suyun hava ile ilişkisinin kesilmesini ve çözünmeyen klor tuzlarının hemen dağılmasını sağlamaktır. Klorlama işleminden sonra sudaki klor düzeyini belirlemek gerekir (Counotte, 2000). Çünkü aşırı klor kanatlılarda su tüketiminin azalmasına neden olur.

Suyun dezenfeksiyonunda iyot içeren dezenfeksiyonun kullanılması etkilidir ve kalıcı aktivite sağlar. Fakat genellikle klorlamadan çok pahalıdır. Bununla birlikte sadece denenmiş kimyasalların kullanılması ve sulama ekipmanları ile uygun olan kimyasalların temin edilmesine dikkat edilmelidir. Aynı zamanda dezenfeksiyon ile uygun olmayan bir su aşısı veya ilacın kullanılmasından önce su yolu ve suluklardan dezenfektanın uzaklaştırılmasına önem verilmelidir (Çelen ve Testik, 1996).

Nitrat ve Nitrit

Nitratlar (NO3) organik materyallerin parçalanması esnasında ortaya çıkan son üründür. Sudaki varlığı insan ve hayvan gaitası ile bulaştığı anlamına gelir. Nitrat çözünebilir ve topraktan sızarak yer altı suyunun üstüne çıkar. Nitratın kaynağı insan ve hayvan atıkları, nitrojen gübreleri ve endüstriyel atıklardır. Nitrit (NO2) ise organik bileşiklerin parçalanması esnasında oluşan ara ürün olarak ortaya çıkar. Nitrit, nitrattan çok düşük (1 mg/l) seviyede olsa bile toksik etki yapar.

Nitratların toksik etkisi hayvanın yaşına bağlı olarak değişir. İlerleyen yaşlarda nitrata karşı tolerans artar. Tavuklar için 50 mg/l, hindiler için 75 mg/l’den fazla seviyelerin zararlı etkisi gözlenmiştir (Adams ve ark., 1966; Adams ve ark., 1969; Littlefield, 1977). Son çalışmalar nitrat seviyesinin 20 mg/l’den yüksek olmasının ticari broilerlerde, canlı ağırlık kazancı, yemden yararlanma ve performans üzerine olumsuz etkisinin olduğunu göstermiştir (Carter ve Sneed, 1998). Fakat Adams ve ark. (1969)

yemde yüksek düzeyde A vitamini bulunması durumunda tavukların 200 ppm nitrat nitrojenini tolere ettiğini bildirmişlerdir.

Asitlik ve Alkalilik

Suyun asitlik ve alkaliliği onların pH düzeyleriyle ifade edilir. Nötr suda (ne asit ne de alkali) pH 7’dir. Asit suda pH 7’den düşük, alkali suda ise 7’den büyüktür. Kaliteli bir suyun pH’sı 6.8-7.8 arasında olmalıdır. Suyun asitliği arttıkça sindirim üzerinde olumsuz etkide bulunmakta, sulama sistemini aşındırmakta ve su ile verilen aşı ve ilaçların etkisini azaltmaktadır.

Sertlik

Sertlik, insanlar için kullanılan suda iyi bir sabunlaşma ve deterjanlaşmayı sağlamak için rutin olarak bakılan bir parametredir. Sürekli sertliğe kalsiyum ve magnezyum neden olmaktadır. Geçici sertlik ise magnezyum bikarbonat ve kalsiyum varlığından kaynaklanmaktadır.

Sert suların buharlaşması sonucu kalsiyum ve magnezyum tuzları ince tabakalar halinde boru çeperlerinde ve vanalarda kireçlenmeler meydana getirir. Bu durum özellikle kuluçka makinelerinde sorun yaratabilir. Son derece sert suların çiftlik hayvanlarında su kaybını, bacak bozukluklarını ve düşük yumurta kabuğu kalitesini artırdığı gözlenmiştir (Gardiner ve ark., 1981). Barton ve ark. (1987) yüksek kalsiyum düzeyinin yemden yararlanma ve canlı ağırlık üzerine olumlu etkisinin olmasına karşın yaşama gücünü düşürdüğünü ve ayıklama oranını yükselttiğini belirtmişlerdir.

Kimyasal dengeyi bozacak kadar sert olan suların kullanılmasından kaçınmak gerekir. Sert sular, yumuşatıcılarla muamele edilerek sertliği giderilebilir.

Suda Doğal Olarak Bulunan Kimyasallar Tuzlar

Hayvanlar özellikle tavuklar sodyuma duyarlıdır. Sodyumun sudaki miktarı arttıkça ishal etkisi ortaya çıkar ve vücut direncini düşürür. Suda normal Na miktarı 32 mg/l’dir. Sodyum iyonları NaCl şeklinde olduğunda su ve yemdeki fazlalığı ciddi ekonomik kayıplara ve metabolizmada hasara neden olur. Diğer taraftan suda bulunan tuz fazlalığı su ile yapılan tedavi amaçlı uygulamaları da olumsuz etkilemektedir. Normal suda Cl seviyesi 14 mg/l’dır. Yapılan bir çalışmada eğer 14 mg/l seviyesindeki Cl + 50 mg/l Na ile beraber bulunuyorsa broylerlerde metabolizmada bozukluğa neden olduğu halde, Na seviyesi normal ise Cl seviyesinin 25 mg/l kadar yüksek olmasının herhangi bir problem

yaratmadığı tespit edilmiştir (Carter ve Sneed, 1998). Normal miktarda tuz içeren rasyonla birlikte 4.000 ppm düzeyinde tuz içeren su; tavuklarda, hindilerde ve ördek yavrularında su kaybına neden olmaktadır (Krista ve ark., 1961). Bunun sonucu olarak yem alımı ile büyüme hızı gerilemekte ve ölüm oranı artmaktadır. Tavuklara 7 hafta süreyle %0.05-0.5 oranında tuz içeren su verilmesi kabuk kalitesini düşürmekte, buna karşın rasyonda 2 g/kg tuz bulunması çok az etkili olmaktadır (Balvane, 1993).

Sülfat

Sülfatın (SO4) yüksek seviyesi ishale neden olur. Suda 125 mg/l sülfat normal kabul edilir. Ancak 50 mg/l kadar düşük düzeyler, eğer sodyum ve magnezyum düzeyi 50 mg/l veya daha fazla olursa performansı olumsuz etkiler. Magnezyum sülfat konsantrasyonun artması ishal yapmaz fakat büyümede gerilemeye ve yumurta veriminde azalmaya neden olur.

Magnezyum

Mg seviyesinin yüksekliği hafif ishale neden olur. Normal Mg seviyesi 14 mg/l dir. Broilerlerde yapılan çalışmalarda 68 mg/l magnezyumun performans üzerine olumsuz etki yapmadığı, fakat 50 mg/l Mg, 50 mg/l SO4 ile beraber olursa zararlı etki oluşturduğu görülmüştür ( Carter ve Sneed, 1998).

Diğer Kimyasallar

Aşırı yüksek ve düşük konsantrasyonlardaki diğer kimyasallar birtakım semptomlara neden olabilir. Fazla miktardaki Manganez (Mn) bir tat problemi yapabilir. Kalsiyumun 400 mg/l seviyesinde hiçbir zararlı etkisi olmamıştır. Damron ve Flunker (1995) yumurtacıların içme suyunda toplam yararlanılabilir kalsiyum miktarını %0.2’ye yükseltmek için kalsiyum laktat kullanıldığında kabuk kalitesinin iyileştiğini bildirmişlerdir.

Bakır (Cu) fazlalığı suyun tadını acılaştırır ve karaciğer yırtılmasına neden olur. Fosfat (PO4) seviyesinin yüksekliği suya lağım sularının karıştığının işaretidir (Carter ve Sneed, 1998).

İçme suyunda demir (Fe) içeriği 0.2 mg/l’nin üzerinde olmamalıdır. 35 mg/l veya daha fazla düzeylerdeki demir sulukların lekelenmesine neden olmasına rağmen 25mg/l’ye kadar yüksek düzeydeki demir broiler performansına zararlı bir etki yapmamıştır (Barton ve ark., 1987).

Sonuç olarak, kanatlıların yaşamlarını sürdürmeleri ve optimum verim için diğer besin maddelerinden daha büyük bir öneme sahip olan suyun, her zaman önlerinde bulunmasının yanında kalitesinin de belirtilen kriterlere uygun olması gereklidir.

Kaynaklar

Adams, A.W., Emerick, R.J., Carlson, C.W. 1966. Effects of nitrate and nitrite in the drinking water on chicks, poultry and laying hens. Poult. Sci. 45:1215-1222. Adams, A.W., West, J.L., Kahrs, A.J., Munger, L. 1969. Some effects on turkeys of

nitrate in drinking water. Poultry Sci. 48:1222-1229.

Littlefield, L.H. 1977. Drinking water nitrates and chick performance. Poult. sci. 56:1352.

Balvane, D. 1993. Influence of saline drinking water on eggshell quality and formation. World’s Poult. Sci. J.49:109-119.

Barton, T.L., Hileman, L.H., Nelson, T.S. 1987. A survey of water quality on Arkansas Broiler Farms and Its effect on performance proceedings 1987, American feed Industry Assoc. Nutrition Council. 34-41.

Carter, T.A., Sneed, R.E. 1998. Drinking water quality for poultry. http://www. ces.ncsu.edu/depts/poulsci/tech-manuals/drinking-water-qality.html (01.04.2007). Coulston, F., Mrak, E. 1977. Water quality. Proc. of an International Forum. Academic

Pres, New York.

Counotte, G. 2000. Understanding the quality of drinking water. Word Poultry. Elsevier 16(5).

Council for Agricultural Science and Tech. 1974. Comments on proposed criteria for water quality. Vol.1. Quality of water for livestock, report no.26, Council for Agr. Sci. And Tech. Lova State Univ., Ames, Lova.

Çelen, F., Testik, A. 1996. Kanatlı yetiştiriciliğinde içme suyu kalitesi. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, Ulusal Kümes Hayvanları Sempozyumu. 151-157. Damron, B., Flunker, L.K. 1995. Calcium supplementation of hen drinking water. Poult.

Sci. 74:784-787.

Eleroğlu, H., Sarıca, M. 2004. Kanatlı üretiminde içme suyu kalitesi. 4. Ulusal Zootekni Bilim Kong. 1: 318-324. Isparta.

Gardiner, E., Chernos, R. 1981. Water quality on poulry farms. Can. Poultryman. 68(8):36-37.

Krista, L.M., Carlson, C.W., Olston, O.E. 1961. The effect of saline water on chicks, laying hens, poults and ducklings. Poult. Sci. 40:938-944.

Lott, B.D., Dozier, W.A., Simmons, J.D., Roush, W.B. 2003. Water flow rates in commercial broiler houses. Poult. Sci. 82(Suppl.1):102.

Mulheam, C.J. 1957. Assessing suitability of water for livestock. Dept. Agric. S. Australia. 61:49-58.

National Academy of Sciences. 1974. Nutrient and toxic substances in water for livestock and poultry. National Academy of Sciences. Washington,D.C.

National Research Council. 1984. Nutrient requirements of poultry. 8. th ed. National Research Council, National Academy Pres, Washington,D.C.

Olson, O.E., Embry, L.B., Hoelrosher, M.A., Wahlstrom, R.C., Carlson, C.W., Kriska, L.M., Boras, R., Gastler, G.F. 1959. Salinity and livestock water quality. South Dakota Agric. Exp. Sta. Bull. 481.

Ronald, L.M. 1977. Water quality and its relation to poultry production efficiency. P:2-5: Proceedings of the 26 th Western Poultry Disease Conference and 11 th Poulrty Healty Sym. Cooperative Extension, University of California, Davis, CA.

Ross, E. 1979. The effect of water sodium on chick requirement for dietary sodium. Poult. Sci. 58:626-630.

Singleton, R. 2004. Hot weather broiler and sustainable development. Stockholm Environmental Institue November 2004. www.sei.se/policy/INDIC.pdf.

Jafari, R.A., Fazlara, A., Govahi, M. 2006. An investigation into Salmonella and faecal coliform contamination of drinking water in broiler farms in Iran. International Journal of Poult. Science. 5(5):491-493.

Waganet, L., Manci, K., Sailus, M. 1995. In home water treatment. NREAS-48, Northeast Regional Agricultural Engineering Service. Ithaca, NY 14853.