--- B e sle n m e ve D iy e t D e rg isi / J N u tr a n d D iet 33(2): 19-30/2005
ANKARA'DA HUZUREVİ VE EV KOŞULLARINDA
YAŞAYAN YAŞLILARDA BESLENME
ALIŞKANLIKLARININ SAPTANMASI VE BESLENME
DURUMUNUN DEĞERLENDİRİLMESİ
--- D o ç .D r .N e slişa h R A K IC IO Ğ L U * , D yt D u ygu Ç A L IŞ K A N * * , D yt S erp il Ö Z Ç İ M E N * * ,—1 D yt H u riy e N A K İL C İO Ğ L U * * , D yt S evil P A R L A K * * , D yt T o lg a h a n K A Y A * *
Ö Z E T
Bu çalışm a; A nkara'da 189'u huzurevi ve 202'si ev ortam ında ya şa ya n 65 y a ş üzeri toplam 391 ya şlıd a beslenm e alışkanlıkları ve besin tüketim d u r u m u n u n s a p ta n m a s ı a m a c ıy la p la n la n ıp y ü r ü tü lm ü ş tü r. E v o rta m ın d a ka la n y a ş lıla r ın % 2 1 .3 'ü te k b a şın a y a şa m a k ta d ır. B irden çok h a s t a l ı ğ ı n g ö r ü lm e s ı k l ı ğ ı h u z u r e v i ve ev ortam ında sırasıyla % 81.5 ve %71.8'dir. Sürekli öğün a tla y a n y a ş lıla r ın y ü zd esi, ev ortam ında (% 18.8), huzurevinde (%11.1) yaşayan ya şlılar dan daha y ü k s e k bulunmuştur. Ancak, atlanan ö ğ ü n h u z u r e v i y a ş lıla r ın d a sa b a h k a h v a ltıs ı ( % 7 1 .4 ) ik e n , e v d e k a la n y a ş lı la r d a ö ğ le n ö ğ ü n ü d ü r (% 60.5). İştah durum larında azalm a ve çiğnem e-yutm a güçlüğü olan yaşlıların sıklığı hu zu revin d e sıra sıyla %11.6, % 16.4 iken, evde k a la n y a ş lıla r d a % 5.4, % 11.4'dür. H u zu re v i y a ş l ı l a r ı n ı n % 2 9 .6 's ı s ü r e k l i y e m e k a r tığ ı bırakırken, evde kalan yaşlılarda bu sadece %4 o la r a k b u lu n m u ştu r. S ü r e k li s ig a r a içe n lerin yü zd esi huzurevi ve evde kalan yaşlılarda benzer bulunm uştur (sırasıyla %23.3, %19.8). Erkek ve kadınlarda beden kitle indeksi değerleri huzurevi ve evde ya şa ya n yaşlılarda sırasıyla 25.5±4.8 ve 2 6 .9±3.2 kg /m 2, 29.9±4.9 ve 29.3±4.8 kg/m 2' diı: H uzurevi y a şlıla rın d a ortalam a bel/kalça oranı değerleri, ev ortam ında yaşayanlara göre daha y ü k se k bulunm uştur (p<0.05). Üst orta kol çevre s i d e ğ e r l e r i h e r ik i g r u p k a d ın d a b e n z e r (31.2 ± 5.2 cm ve 31.0± 5.5 cm) iken, erkeklerde h u zu rev i o rta m ın d a orta la m a 2 8 .6 ± 4 .2 cm, ev ortam ın da ise 3 3 .1 ± 5 .6 cm olarak bulunm uştur
* H ac e tte pe Üni versitesi, B e sl en m e ve Diyetetik Bö lümü Ö ğ re tim Üyesi
** D iyet isy en
(p<0.05). Genelde enerji ve diğer besin öğeleri tüketiminin ev ortam ında kalan yaşlılarda daha y ü k s e k o ld uğ u sa p tan m ıştır. H e r iki c in ste de d iy e tle a lın a n k a lsiy u m , A v ita m in i, k a ro te n , fo la t, p o sa ve ko le stero l m ikta rı ev o rta m ın d a y a ş a y a n y a ş lıla r d a d a h a f a z l a d ı r (p < 0 .0 5 ). H u z u r e v i y a ş lıla r ın d a , e n e r ji ve d iğ e r b e s in ö ğ e le r in i y e te r s iz tü k e te n le r (g e r e k s in m e n in % 67'sinden azını karşılayanlar) daha fa zla d ır. K alsiyum tüm yaşlılarda birinci sırada y e te rsiz tüketilen besin öğesidir ve huzurevi ya şlılarının %86.8'i, ev ortam ındaki kalan yaşlıların % 66.9'u ta ra fın d a n y e te r s iz tüketilm ekted ir. Yaşlılarda p e r y o d i k o la r a k b e s le n m e d u r u m u d e ğ e r le n d i r il m e s in i n y a p ıl m a s ı n ın , h e r y a ş l ı n ı n g e r e k s in m e s in e u y g u n d iy e tle r h a z ır la n a r a k y e te r li ve d e n g e li b eslen m en in sa ğ la n m a sın ın gerekliliği sonucuna varılmıştır.
A n ah ta r sözcü kler: Yaşlı, beslenm e a lışk a n lık ları, beslenm e durumu
A B ST R A C T
N utritional Status and E ating H abits o f E lderly Living at H om e and Institution in A nkara
This study was conducted to determ ine the eating habits and nutritional status o f 391 elderly men and women, aged 65 years old, 189 institutional- ized and 202 living at home. A total o f 21.3% o f elderly were living alone. The occurrence o f dis- eases has m ore than one w as fo u n d h ig h e r in institutionalized elderly than hom e-living elderly (81.5% a n d 71.8% , re sp ectively). S k ip p in g o f m eal w as observed in 18.8% o f institutionalized an d 11.1% o f elderly living at home. B reakfast ( 7 1 .4 % ) a n d lu n c h ( 6 0 .5 % ) w e r e th e m o s t
2 0 RAKICIOGLU N „ ÇALIŞKAN D., ÖZÇİM EN S., N A K İLCİO Ğ LU H„ PA R LA K S., K A Y A T.
skip p ed m eals am ong institutionalized and non- in s titu tio n a liz e d elderly. L o ss o f a p p e tite a n d c h e w in g -s w a llo w in g p r o b le m s w ere o b s e rv e d h ig h e r in in s titu tio n a liz e d e ld e r ly (11 .6% vs 16.4%, respectively), than elderly living at their h o m e s (5 .4 % vs 11.4% , r e s p e c tiv e ly ). P la te w aste was fo u n d higher in institutionalized than n o n -in s titu tio n a liz e d e ld e r ly (29.6%) a n d 4%, r e s p e c t iv e ly ) . S m o k in g h a b its w e re s im ila r am ong both the institutionalized and hom e-living e ld erly (23 .3% and 19.8% , respectively). M ean b o d y m a s s in d e x v a lu e s w ere 2 5 .5 ± 4 .8 a n d 29.9±4.9 kg/m 2, in men and women living in insti- tutions and 26.9±3.2 ve 29.3±4.8 kg/m 2 living at their homes, respectively. Elderly living in insti- tutions had signifıcantly higher mean waist/hip circum ference ratio than those liv in g at ho m e (p<0.05). M id upper arm circum ferences were fo u n d sim ilar in both groups o f elderly women, but mean values was fo u n d higher in institution alized than non-institutionalized men (28.6±4.2
w 3 3 .1±5.6 cm, respectively; p< 0.05). E ld erly
people living independently have a better nutri- ent intake than those living in institution. D ietary ıntakes o f calcium, vitam in A, carotene, fo la te, fib e r and cholesterol were higher in elderly liv ing at their homes than institutions (p<0.05). The percentages o f energy and nutrient intakes below 67% o f RDA were fo u n d to be higher in institu tionalized elderly. Inadequate calcium intake was the fır s t sequence in both groups. Total o f 86.8% o f institutionalized and 66.9% o f non-institution a lize d elderly were consum ing calcium insuffı- ciently. It may be concluded that, nutritional sta- tus o f the elderly should be assessed periodically and diets should be prepared depending on every special situation and to the daily requirements o f each elderly.
K ey w ords: E lderly, e a tin g habits, n u tritio n a l status
G İR İŞ
T ü m d ü n y a d a oldu ğ u gibi ü lk em iz d e de yaşlı n ü fu su n oranı artm aktadır. 1990 G enel N üfus S a y ım ı s o n u ç la r ın a göre y aşlı n ü f u su n oranı
%4.3 iken, Türkiye Nüfus Sağlık A raştırm ası'nın 1993, 1998 ve 20 0 3 v e r i l e r i n e g ö r e b u o r a n s ırasıyla % 5.5, % 5.9, % 6 .9 'a y ü k s e lm iş t ir (1). D o la y ısıy la y a ş la n a n p o p u l a s y o n u n s a ğ lı ğ ın ı n iyileştirilmesi ve yaşam kalitesinin geliştirilmesi, g ünüm üz top lu m un u n en ö nem li s o ru n la rın d a n biri durum una gelmiştir. Yaşlı birey lerin yeterli ve d e n g e li b e s l e n m e s i ; s a ğ l ı ğ ı n k o r u n m a s ı , g e l i ş t i r i l m e s i ve h a s t a l ı k l a r ı n ö n l e n m e s i n d e ö n e m l i d i r (2). Y a ş lıd a ta t v e k o k u a l m a d a k i değişiklikler, çiğ nem e-yutm a güçlükleri, kronik h a stalıklar, ilaç k u lla n ım ı, m e n t a l d u r u m gibi fiziksel ve fizyolojik faktörler b e s le n m e y i e tk i leyebilmektedir. Yine gelir düzeyi, eğ itim d u r u mu, yaşanan ortam , y a ln ız y a ş a m a gibi s o s y o ekonomik ve kültürel faktörler de sağlıklı b e s le n m e d ü z e y in in s ü r d ü r ü l m e s in d e v e m a l n ü t r i s - y o n u n ö n l e n m e s i n d e e t k i l i o l m a k t a d ı r ( 3 , 4 ) . Ü lkem iz k oşullarında yaşlıların b e s le n m e d u r u m u n u e t k i l e y e b i l e c e k f a k t ö r l e r v e b e s l e n m e a lış k a n lık la rın a y ö n e lik y a p ıl a n a r a ş t ı r m a l a r ı n sayısı oldukça sınırlıdır. Bu çalışm ada, hu zurevi ve ev o r ta m ın d a y a ş a y a n y a ş l ı l a r d a b e s l e n m e d ü z e y in e etki e d e n e t m e n l e r i n t a n ı m l a n m a s ı , beslenme alışkanlıkları ve besin tük etim d u r u m u nun saptanması amaçlanmıştır.
A R A Ş T IR M A Y Ö N T E M İ V E A R A Ç L A R I
Bu çalışma; Ocak-N isan 200 4 tarihleri arasında, A nkara ilinde y a şayan 65 yaş ve üzeri, to p la m 391 y a ş l ı ( 1 4 7 e r k e k , 2 4 4 k a d ı n ) ü z e r i n d e gerçekleştirilmiştir. T.C. Devlet B akan lığ ı S osyal H iz m e tle r ve Ç o c u k E s i r g e m e K u r u m u G e n e l M ü dü rlüğü'n e bağlı Ü m itk ö y v e S e y r a n b a ğ l a r ı H u z u re v le ri ile K e ç iö ğ re n B e l e d i y e s i 'n e b a ğ lı Keçiöğren G üçsüzler Y urdu'nda kalan 189 yaşlı ve Ankara'd a çeşitli sem tlerde y a ş a y a n g ön üllü , kolay iletişim kuru labilen 202 yaşlı g e liş ig ü z e l ö rn ek le m e y ö n tem i ile se çilm iştir. Y a ş lıla r ile ilgili g e n e l b i l g i l e r i n i n t o p l a n m a s ı n d a a n k e t tekniği kullanılmıştır. Besin tü k etim d u ru m u n u n saptanmasında bir günlük "bireysel b esin tü k e ti mi" kaydı tutulmuştur (5,6). Yenilen y e m e k lerin bir po rsiyonuna giren m ik ta rla r h e s a p l a n d ık t a n sonra enerji ve besin öğeleri "B EB İS (B e s le n m e Bilgi Sistemi)" program ı k u llan ılarak h e s a p l a n
Ankara'da Huzurevi ve Ev Koşullarında Yaşayan Yaşlılarda Beslenme Alışkanlıklarının Saptanması ve Beslenme D urum unun D eğerlendirilmesi
2 1
m ı ş t ı r . B u y a ş g r u b u b i r e y l e r iç i n b e s i n ö ğ e l e r i n i n g e r e k s i n m e y i k a r ş ı l a m a d u r u m u , k a r ş ı l a m a y ü z d e l e r i h e s a p l a n a r a k d e ğ e r len d irilm iş tir (7). A n tro p o m e trik ölçüm lerden, boy uzunluğu, vücut ağırlığı, bel ve kalça çevre si, üst o rta kol ç e v re s i (ÜOK.Ç) y ö n te m in e uygun olarak alınmıştır (8). Beden kitle indeksi (B K İ)-k g /n r ise, kilogram cinsinden ağırlık boy u zunluğunun metre karesine bölünerek hesaplan mıştır. Bel ve kalça çevresi ölçüm lerinden bel- kalça oranı hesaplanmıştır.
Verilerin istatistiksel değerlendirmesi, windows o rta m ın d a SPSS 10.0 istatistik paket programı k u l l a n ı l a r a k y a p ılm ış tır . E lde e d ile n v e rilere ilişkin ortalam a (X), standart sapma (S) ve yüzde (%) değerleri hesaplanmıştır. İki grup arasındaki farklılığın saptanm asında her parametre için veri lerin normal dağılıma uygunlukları araştırıldıktan sonra t-testi ve M ann-W hitney U testi uygulan mıştır.
B U L G U L A R
B i r e y l e r e i li ş k in g e n e l ö z e ll ik l e r Tablo l 'd e g örülm ektedir. Yaşlıların çoğunluğu 65-74 yaş g r u b u n d a d ı r ( % 7 0 .1 ) . T o p la m o r ta la m a (±S) e ğ it im s ü re s i 5.2 ± 4 .6 yıld ır. E v d e y a ş a y a n
y a ş lıla r d a o k u m a - y a z m a b i lm e y e n l e r i n o ran ı % 10.9 iken, huzurevinde yaşayanlarda daha y ü k sek (%3 1.7) b u lun m uştur. H u z u r e v in d e kalan y a ş l ı l a r ı n % 1 9 . 6 's ı b e k a r i k e n , e v d e k a l a n yaşlılarda bu sıklık %2.0'dir (Tablo 1). Yaşlıların % 2 1.3'ü evde tek başına kalmaktadır.
Tablo 2'de yaşlıların genel sağlık durum ları ve ilgili uygulamaları verilmiştir. Rutin sağlık kon t rollerini yaptıranların yüzdesi huzurevinde kalan yaşlılarda, ev ortamında kalan yaşlılara göre daha yüksek bulun m u ştu r (sırasıyla % 67.7'ye karşın %49.0). A n c a k hu zu rev i y a ş lıla rın d a bir v e y a birden çok hastalığın görülme sıklığı % 8 1.5 iken, e v d e k a l a n y a ş l ı l a r d a bu s ı k l ı k % 7 1 . 8 'd i r . Dolayısı ile huzurevinde birden çok ilacın k u l lanılma durumu (%75.1), evde yaşayan yaşlılar dan (%60.4) daha yüksektir. Yaşlılarda kendile rine önerilen diyetin uygulanm a durumu benzer olmakla birlikte, kalınan yere göre verilen diyeti uygulam am a nedenleri farklılık göstermektedir. Huzurevinde kalan yaşlılar için kurum da kendi d i y e t l e r i n e ö z e l y e m e ğ i n h a z ı r l a n m a m a s ı (%64.3) birincil neden iken, evde kalan yaşlılar da en önemli neden verilen diyete alışamamaktır (%80.6). H er iki grup yaşlıd a vitam in-m ineral suplemanı kullanma sıklığı da benzer bulunm uş tur (%21.7'ye karşın %23.8). A ncak yapay
tat-T a b lo l. Yaşlı b ir e y le r e ilişk in g e n e l ö ze llik le r
Huzurevi (n: 189) Ev ortamı (n:202) Toplam (n:391)
Özellikler S % S % S %
Cinsiyet
38.6 147 37.6
Erkek 69 36.5 78
Kadın 2 0 1 63.5 124 61.4 244 62.4
Yaş grupları (yıl)
85.1 274 70.1 65-74.9 1 0 2 54.0 172 75-84.9 70 37.0 26 12.9 96 24.6 85< 17 9.0 4 2 . 0 2 1 5.4 Eğitim durumu Okur-yazar değil 60 31.7 2 2 10.9 82 2 1 . 0 O kur-yazar 26 13.8 28 13.9 54 13.8 İlkokul 60 31.7 79 39.1 139 35.5 Ortaokul 17 9.0 25 12.4 42 10.7 Lise 15 7.9 31 15.3 46 1 1 . 8 Yüksekokul 11 5.8 17 8.4 28 7.2 Medeni durum Evli 27 14.3 135 6 6 . 8 162 41.4 Bekar 37 19.6 4 2 . 0 41 10.5 Dul 125 6 6 . 1 63 31.2 188 48.1
T ablo 2. Yaşlıların G en el S a ğ lık D u ru m ları ve İ lg ili U ygu lam alar
■>2 R A K IC IO ûL U N., ÇA LIŞK A N D., Ö ZÇİM EN S., N A K İL C İO û L U H., P A R L A K S., K A Y A T.
Huzurevi Ev O rtam ı Özellikler Erkek (n:69) Kadın (n:120) Toplam ( n :189) Erkek (n:78) K adın (n: 124) T oplam (n:2 0 2) % % S % % % S % Sağlık kontrolü Evet Hayır Hastalık durumu Evet Hayır Diyet önerilen Evet Hayır Diyet uygulayan* Evet Hayır Bazen Diyet ürün kullanımı 53 76.8 75 62.5 128 67.7 36 46.2 63 50.8 99 49.0 16 23.2 45 37.5 61 32.3 42 53.8 61 49.2 103 51.0 50 72.5 104 86.7 154 81.5 50 64.1 95 76.6 145 71.8 19 27.5 16 13.3 35 18.5 28 35.9 29 23.4 57 28.2 23 33.3 75 62.5 98 51.9 31 39.7 70 56.5 1 0 1 50.0 46 66.7 45 37.5 91 48.1 47 60.2 54 43.5 1 0 1 50.0 8 34.8 2 1 28.0 29 29.6 1 1 35.5 24 34.3 35 34.7 1 1 47.8 27 36.0 38 38.8 I 1 35.5 18 25.7 29 28.7 4 17.4 27 36.0 31 31.6 9 29.0 28 40.0 37 26.6 Evet 6 8.7 1 0 8.3 16 8.5 9 11.5 15 1 2 . 1 24 11.9 Hayır 61 88.4 108 90.0 169 89.4 67 85.9 107 86.3 174 8 6 . 1 Bazen 2 2.9 2 1.7 4 2 . 1 2 2 . 6 2 1 . 6 4 2 . 0 İlaç kullanma durumu Evet Hayır Vitamin-mineral kullanımı Evet Hayır Bazen Yapay tatlandırıcı kullanımı Evet Hayır Bazen 50 19 8 56 5 10 59 72.5 27.5 11.6 81.2 7.2 14.5 85.5 92 28 33 57 30 22 77 21 76.7 23.3 27.5 47.5 25.0 18.3 64.2 17.5 142 47 41 113 35 32 136 21 75.1 24.9 21.7 59.8 18.5 16.9 70.0 11.1 40 38 14 53 11 4 69 5 51.3 48.7 17.9 67.3 14.1 5.1 88.5 6.4 82 42 34 70 20 14 100 10 66.1 33.9 27.4 56.5 16.1 11.3 80.6 8.1 122 80 48 123 31 18 169 15 60.4 39.6 23.8 60.9 15.3 8.9 83.7 7.4 *n sa y ısı d iy e t ö n e rile n le re g ö re a lın m ış tır
la n d ırıc ıla rın k u lla n ım ı h u z u re v i y a ş lıla r ın d a daha yüksektir (Tablo 2 ).
Y a ş lıla rın y e m e k y e m e d a v r a n ı ş la r ı ve iştah durumuna ilişkin bilgiler Tablo 3'de görülmekte dir. S ü r e k l i ö ğ ü n a t l a y a n l a r ı n s ı k l ı ğ ı e v d e yaşayanlarda huzurevi yaşlılarına göre daha yük sektir (sırasıyla % 18.8, %11.1). En çok atlanan ö ğ ü n h u z u r e v i y a ş l ı l a r ı n d a s a b a h k a h v a lt ıs ı ( % 7 1 .4 ), e v d e k a l a n y a ş l ı l a r d a ise ö ğ l e n ö ğ ü n ü d ü r (%60.5). H uz u re v in d e k ahvaltı y a p m ay a n ların ç o ğ u n lu ğ u n u erkekler, evde öğlen yemeği yem eyenlerin çoğunluğunu ise kadınlar oluşturmaktadır. Toplam ana öğün sayısı huzur evi yaşlılarında 3.0±0.2, evde kalan yaşlılarda ise
2 .9± 0.4 'dür (p<0.05). Y aşlıla ra işta h d u r u m l a r ı sorulduğunda kötü o ld u ğ u n u b e lirte n le rin oranı huzurevinde % 11.6 iken, ev d e k a la n y a ş lıla r d a % 5 .4 'd ü r. B u d u r u m y e m e k a r t ı ğ ı b ı r a k m a y a neden olduğundan iştah d u ru m u n d a k i a z a lm a y a p a ra le l o la ra k h u z u r e v i y a ş l ı l a r ı n ı n % 2 9 . 6 's ı , ev d e k a la n y a ş lı la r ın ise s a d e c e % 4 'ü s ü r e k l i yem ek artığı oluşturmaktadır. H e r iki g ru p ta d a s ü re k li v e y a b a z e n y e m e k a rt ı ğ ı b ı r a k a n l a r ı n çoğunluğu kadınlardır. Yaşlılarda b esin tü k etim i ni o l u m s u z y ö n d e e t k i l e y e n b i r f a k t ö r o l a n çiğneme ve yutm a güçlüğünün g örülm e oranı ise, h u z u r e v i n d e % 16 .4 , e v d e k a l a n y a ş l ı l a r d a % 1 1-4 bulunmuştur. G erek huzu rev i gere k se ev o rtam ında yaşayan yaşlıların ç o ğ u n lu ğ u y eterli
S S
S
s
Ankara'da Huzurevi vc Ev K oşullarında Yaşayan Yaşlılarda Beslenme Alışkanlıklarının Saptanması vc Beslenme D urum unun D eğerlendirilmesi
2 3
T ablo 3. Y aşlıların Yemek Yeme D avran ışları ve İştah D urum u
Huzurevi Ev Ortamı Ö zellikler Erkek (n:69) Kadın (n : 120) Toplam (n:189) Erkek (n:78) Kadın (n:124) % % % % % 10 40 19 10 29 35 5 6 45 18 7 11 3 1 2 Öğün atlama durumu Evet Hayır Bazen Atlanan öğün* Sabah Öğlen Akşam iştah durumu İyi Normal Kötü
Yemek artığı bırakm a Evet Hayır Bazen Artık bırakm a sıklığı Hergün Haftada 1 -3 kez Haftada 3-5 kez Ayda bir Ayda 3-4 kez Çiğnem e yutm a güçlüğü Var 11 Yok 58
Yeterli yediğini düşünme
Evet 51
Hayır 18
Yem eklerin tuz durumu
Tuzlu 6
Norm al 44
Az tuzlu___________ 1_9____________________ * n sa y ısı ö ğ ü n a tla y a n la ra g ö re alın m ıştır
m i k t a r d a y e m e k y e d i k l e r i n i d ü ş ü n m e k t e d i r (sırasıyla % 65.1, %87.6). Huzurevi yaşlılarının % 37.6'sı, evde kalan yaşlıların %41.1'i yem ek lerini az tuzlu olarak tüketmektedirler.
Tablo 4'de yaşlıların sigara içme durumu ve bazı beslenme alışkanlıkları verilmiştir. Sürekli sigara içenlerin oranı huzurevi ve evde kalan yaşlılarda b e n z e r b u lu n m u ş tu r (sırasıyla %23.3, % 19.8). İ ç i l e n s i g a r a s a y ıs ı ise s ı r a s ı y l a 1 2 .3 ± 1 0 .7 , 12.5±9.5 adettir (p>0.05). Çay içenlerin oranı huzurevi yaşlılarında %77.2 iken, ev ortamındaki yaşlılarda %84.7'dir. Günlük içilen ortalama çay m ik tarı da evde y a şayan yaşlılarda daha fazla
10.1 15.9 4.3 1.4 2.9 15.9 84.1 73.9 26.1 8.7 63.8 27.5 22 22 23 3 4 20 100 72 48 5 63 52 18.3 18.3 19.2 2.5 3.3 16.7 83.3 60.0 40.0 4.2 52.5 43.3 29 33 26 4 6 31 158 123 66 1 I 107 71 15.3 17.5 13.8 2.1 3.2 16.4 83.6 65.1 34.9 5.8 56.6 37.6 2 4 8 14 64 9 69 71 7 6 46 26 2.6 5.1 10.3 17.9 82.1 11.5 88.5 91.0 9.0 7.7 59.0 33.3 3 11 7 2 1 14 110 106 18 I 66 57 2.4 8.9 5.6 1.6 0.8 11.3 88.7 85.5 14.5 0.8 53.2 46.0 Toplam (n:2 0 2) % 14.5 11 9.2 2 1 1 1 . 1 14 17.9 24 19.4 38 18.8 58.0 60 50.0 1 0 0 52.9 39 50.0 63 50.8 1 0 2 50.5 27.5 49 40.8 6 8 36.0 25 32.1 37 29.7 62 30.7 1 0 0 . 0 5 45.5 15 71.4 7 50.0 8 33.0 15 39.5 5 45.5 5 23.8 7 50.0 16 66.7 23 60.5 - 1 9.1 1 4.8 - - - -42.0 33 27.5 62 32.8 2 1 26.9 38 30.6 59 29.2 50.7 70 58.3 105 55.6 56 71.8 76 61.3 132 65.3 7.2 17 14.2 2 2 1 1 . 6 1 1.3 1 0 8 . 1 1 1 5.4 8.7 50 41.7 56 29.6 2 2 . 6 6 4.8 8 4.0 65.2 46 38.3 91 48.1 64 82.1 1 0 0 80.6 164 81.2 26.1 24 2 0 . 0 42 2 2 . 2 1 2 15.4 18 14.5 30 14.9 5 15 15 2 1 23 179 177 25 7 112 83 2.5 7.4 7.4 1.0 0.5 I 1.4 88.6 87.6 12.4 3.5 55.4 41.1 bulunmuştur (sırasıyla 3.8±3.9 ve 5.4±3.5 b a r dak) ( p < 0 .0 5 ) . K a h v e t ü k e t e n l e r i n o r a n ı ev ortamındaki yaşlılarda yüksek olm akla birlikte tüketilen ortalama kahve miktarı arasındaki fark önemsiz bulu n m u ştu r (huzurevi 2.3±1.9, evde 2.1±1.1 fıncan/gün) (p>0.05).
Tablo 5'de h u zurevi ve ev o rta m ın d a y a şayan y a ş lıla r a iliş k in a n tr o p o m e t r i k ö l ç ü m le r v e rilmiştir. Vücut ağırlığı ve beden kitle indeksi ( B K İ ) d e ğ e r l e r i , h u z u r e v i ve ev o r t a m ı n d a yaşayan erkeklerde farklı bulunmuştur. Huzurevi ve evde yaşayan erkeklerde bu değerler sırasıyla 70.8±15.4 kg, 78.7±10.4 kg ve 25.5±4.8 k g /m \
T ablo 4. Yaşlıların S igara İç m e D urum u ve B azı B eslen m e A lışkan lıkları
7 4 RAKICIOĞLU N., ÇALIŞKAN D., Ö ZÇİM EN S., N A K İLC İO G LU H., PA R LA K S., K A Y A T.
Hu z u r e v i
Ö zellikler Erkek Kadın
(n:69) (n:120)
S % S %
Sigara içme durumu
Evet 31 44.9 13 1 0 . 8
Hayır 34 49.3 103 85.8
Bazen 4 5.8 4 3.3
Alkol kullanım durumu
Evet 1 1.4 -
-Hayır 58 84.1 1 2 0 1 0 0
Bazen 1 0 14.5 -
-Çay içme durumu
Evet 59 85.5 87 72.5
Hayır 8 1 1 . 6 31 25.8
Bazen 2 2.9 2 1.7
Kahve içme durumu
Evet 13 18.8 15 12.5
Hayır 49 71.0 91 75.8
Bazen 7 1 0 . 1 14 11.7
Ev Ortam ı
Toplam Erkek Kadın Toplam
(n: 189)_________(n:78)________ (n:124)________(n:202) S % S % S % S % 44 23.3 28 35.9 1 2 9.7 40 19.8 137 72.5 42 53.8 106 85.5 148 73.3 8 4.2 8 10.3 6 4.8 14 6.9 1 0.5 7 9.0 1 0 . 8 8 4 178 94.2 55 70.5 118 95.2 173 85.6 1 0 5.3 16 20.5 5 4.0 2 1 10.4 146 77.2 65 83.3 106 85.5 171 84.7 39 2 0 . 6 7 9.0 15 1 2 . 1 2 2 10.9 4 2 . 1 6 7.7 3 2.4 9 4.5 28 14.8 25 32.1 34 27.4 59 29.2 140 74.1 34 43.6 6 8 54.8 1 0 2 50.5 2 1 1 1 . 1 19 24.4 2 2 17.7 41 20.3
Tablo 5 . H u zurevi ve E v O rtam ında Yaşayan Yaşlılara İlişkin A n tro p o m etrik Ö lçü m ler
Erkek K a d ı n
A ntropom etrik ölçünler H uzurevi (n:69) Ev o rta m ı (n :7 8 ) H u z u r e v i (n: 120) E v o r t a m ı (n: 124) X S X S X S X S B o y u z unluğu (cm ) 166.4 7.6 170.6 5.6 151.9 7.1 156.8 6 . 6 V ü cu t ağırlığı (kg) 7 0 .8a 15.4 7 8 . 7 b 10.4 69.3 1 1 . 8 7 2 .0 11.1 B e d en kitle indeksi (kg/m 2) 2 5 . 5 a 4.8 2 6 . 9 b 3.2 2 9 .9 4 .9 2 9 .3 4 .8 Bel çevresi (cm) 98.2 13.3 95.1 10.5 100.3" 13.6 9 6 . 4 b 1 1.7 K alç a çevresi (cm ) 1 0 2 . 1 a 7.4 1 0 4 . 6 b 9.0 108.9 10.9 1 0 9 .4 8.5 B e l/k a lça oranı 0.96" 0.1 0 . 9 0 b 0.1 0 .9 2 ° 0.1 0 . 8 7 b 0.1
Ü st orta kol çevresi (cm ) 28.6" 4.2 33. l b 5.6 31.2 5.2 3 1 . 0 5.5
26.9±3.2 kg/m 21 dir. Kadınlarda ise huzurevi ve ev ortam ında yaşayanların ortalama vücut ağır lığı değerleri benzer bulunmuştur. Huzurevinde yaşayan erkek ve kadınlarda ortalama bel/kalça oranı değerleri, ev ortam ında yaşayanlara göre daha yüksek bulunmuştur (p<0.05). Üst orta kol ç e v r e s i d e ğ e r l e r i k a d ı n l a r d a b e n z e r i k e n , h u z u r e v i n d e y a ş a y a n e r k e k l e r d e o r t a l a m a 2 8 .6 ± 4 .2 cm, evde y a ş a y a n la rd a 3 3 .1 ± 5 .6 cm olarak bulunmuştur (p<0.05).
Y a ş l ı l a r ı n b e s i n g r u p l a r ı n ı g ü n l ü k t ü k e t i m durumları Tablo 6'da verilmiştir. Kırmızı etlere
göre toplam yağ, doym uş yağ ve k olesterol içe riği d ü şü k o lan b e y a z e tle rin t ü k e t i m m ik t a r ı , huzurevlerinde daha yü k se k bulunm uştur. A n c a k farklılık s a d ec e k a d ın l a r d a i s t a ti s ti k s e l a ç ıd a n ö n e m lid ir (p< 0.05 ). Y u m u r ta ve f ın d ık , f ıs tık , c e v i z g ib i y a ğ l ı t o h u m l a r ı n t ü k e t i m i i s e e v o r ta m ın d a k i e r k e k l e r d e b e l i r g i n ş e k i l d e d a h a y ü k s e k b u l u n m u ş t u r ( p < 0 .0 5 ) . S ü t - y o ğ u r t e v orta m ınd a y a şay a n ya şlıla rd a, h u z u r e v i n e g ö re daha yüksek b ulunm uştur (p<0.05). G ü n lü k tü k e tim miktarı huzurevlerindeki erkek ve k a d ın la rd a sırasıyla 118±145.8 g, 134±141.9 g iken, ev or tamında yaşayan yaşlılarda sırasıyla 161±145.3 g
A nkara'da Huzurevi ve Ev Koşullarında Yaşayan Yaşlılarda Beslenme Alışkanlıklarının Saptanması ve Beslenme D urum unun Değerlendirilmesi
2 5
T a b lo 6. Yaşlıların B esin G ruplarını Tüketim D urum u (Gram /Giin)
Erkek Kadın
Besin Grupları
Huzurevi
Et grubu Kırmızı etler
Et ürünleri (salam, sosis vb.) Beyaz etler
Yum urta Kuru baklagiller
Yağlı tohum lar (fındık,ceviz vb.) Süt ve türevleri Süt, yoğurt Peynir Sebze ve meyveler Yeşil yapraklılar Diğer sebzeler Turunçgiller Diğer meyveler Patates
Toplam sebze ve meyve (patates hariç) Tahıl grubu Ekmek Diğer tahıllar (pirinç,m akarnavb.) Kek,pasta Yağlar Sıvı yağ Margarin Tereyağ Toplam yağ
Şeker ve şekerli besinler
6“ 12 3 “ 20 = 16 8.3 12.5 6.7 18.8 20.2 Ev ortamı Huzurevi 15b 9 6 b 30h 21 17.2 8.8 14.6 22.4 26.3 8 a 11 3 “ 22 a 18 11.5 10.0 8.8 15.8 26.2 Ev ortamı (n:124) X S X S X S X S 27 41.7 39 69.0 28 38.6 32 58.8 1 3.2 1 6 . 2 2 5.0 0.3 1.9 39 78.5 18 43.5 5 2 “ 83.6 1 2b 35.8 14» 23.8 24 b 37.1 17 27.3 2 2 32.6 16 36.7 23 52.2 7 “ 28.1 2 2b 56.7 11“ 16.6 19b 15.7 16 13.1 15 16.4 118" 145.8 161b 145.3 134“ 141.9 172 b 151.7 2 8 “ 36.4 3 4 b 26.3 33 26.5 37 28.8 18" 48.4 2 1 b 45.0 19 50.2 28 55.3 114" 115.4 191 b 159.0 151“ 118.3 192 b 148.8 82 86.9 75 98.7 7 5 “ 95.3 9 4 1- 107.4 8 2 “ 112.3 117 b 113.1 1 0 1 99.5 124 121.7 17 44.2 13 34.5 14 39.8 14 33.2 29 7 “ 2 2 2 . 6 4 0 3 b 238.8 34 6 “ 183.2 4 3 8 b 257.0 160“ 90.6 130 b 113.1 1 0 0 105.7 1 1 0 95.7 73 41.9 93 84.5 95 83.2 8 6 83.2 9 “ 41.3 17b 36.2 1 1“ 30.6 19b 37.7 13b 10 6 b 2 8 b 16 13.7 11.5 11.4 18.9 22.2 a,b aynı satırda, e rk e k ve k adın için farklı karakterle r istatistiksel farklılığı gö ste rm ek te d ir (p<0.05)
ve 172±151.7 gramdır. Yine peynir tüketimi de ev ortamındaki yaşlılarda daha fazla olmakla bir likte, farklılık sadece erkeklerde önemli bulun muştur (p<0.05). Toplam sebze ve meyve tüketi m i ile y a ğ t ü k e t i m i ev o r t a m ı n d a y a ş a y a n y a ş l ı l a r d a b e l i r g i n ş e k i l d e d a h a y ü k s e k t i r (p<0.05).
T a b l o 7 'd e y a ş l ı l a r ı n e n e r j i ve d i ğ e r b e s in öğelerini tüketim durumları verilmiştir. Genelde ev o r ta m ın d a kalan erkek lerin besin öğelerini tüketim m iktarının, huzurevinde yaşayanlardan daha yüksek olduğu görülmüştür. Her iki cinste de diyetle alınan kolesterol miktarı ev ortamında ki yaşlılarda daha yüksek bulunmuştur (p<0.05). K a l s i y u m t ü k e t i m i h u z u r e v i e r k e k l e r i n d e
527±301.7 mg, kadınlarda 537±248.5 m g iken, ev ortamındaki yaşlılarda sırasıyla 673±265.3 m g ve 714±325.0 mg'dir. Yine ev ortamındaki tüm yaşlıların A vitamini, karoten ve folat tü k etim lerinin de huzurevi yaşlılarına göre belirgin şek ilde yüksek olduğuı saptanmıştır(p<0.05).
Enerji ve besin öğelerinin gereksinmeyi karşıla ma durumları Tablo 8'de verilmiştir. Huzurevi ya ş lıla rın d a g e re k s in m e n in % 6 7 's i n d e n azını karşılayan yani enerji ve diğer besin öğelerini y e t e r s i z t ü k e t e n l e r i n o r a n ı d a h a f a z l a d ı r . Kalsiyum tüm yaşlılarda birinci sırada yetersiz tüketilen besin öğesidir ve huzurevi yaşlılarının %86.8'i, ev ortamındaki kalan yaşlıların %66.9'u tarafından yetersiz tüketilmektedir.
2 6 RAK ICIO Ğ LU N „ ÇA LIŞK A N D., Ö ZÇ İM EN S., N A K İL C İO Ğ L U H „ P A R L A K S., K A Y A T.
T ablo 7. H u zu rev i ve E v O rtam ın da Yaşayan Yaşlıların E n erji ve B esin Ö ğ ele rin i T üketim D u rıım ıı
Eneıji ve Besin Öğeleri
Erkek Kadın Huzurevi (n:69) Ev ortamı (n:78) Huzurevi (n: 1 2 0) Ev ortam ı (n: 124) X S X S X S X S Enerji (kkal) 1350“ 513.8 1694b 523.2 1573 582.5 1612 627.3 Toplam protein (g) 54.5" 23.5 62.1 b 19.1 62.7 30.1 58.1 2 0 . 8 Hayvansal protein (g) 30.0 2 0 . 8 31.0 14.3 35.4 23.8 29.1 13.7 Bitkisel protein (g) 2 4 .5 “ 10.5 3 1 .1 b 12.9 27.3 14.1 29.0 13.8 % protein 16.4" 4.6 14 .9b 3.0 15.8 4.3 15.0 3.7 Toplam yağ (g) 4 4 .2 “ 25.2 6 0 .1 b 27.3 55.0 2 2 . 0 58.6 23.8
Doymuş yağ asitleri (g) 15.7“ 9.3 19 .3b 9.2 19.2 7.7 19.9 8.7
Tekli doymamış YA (g) 16.5“ 9.7 2 2 .4 b 11.4 20.9 8.9 21.4 1 0 . 1 Çoklu doymamış YA (g) 8 .7 “ 6 . 8 13 .9b 9.4 1 1.0 " 6.9 13.0 b 7.9 % yağ 28.5 9.5 31.4 9.4 32.2 9.7 33.4 9.1 Kolesterol (mg) 141.6“ 132.7 188.9 b 148.9 2 0 2.2 " 136.3 163.0 h 130.4 Karbonhidrat (g) 179.0“ 67.6 2 1 9 .4b 78.2 2 0 2 . 0 93.0 208.3 103.6 % karbonhidrat 53.7 9.7 52 9.6 50.7 9.7 50.3 9.6 Posa (g) 16.9“ 7.4 2 2 . 8 b 8.3 17.8“ 7.7 2 1.3b 9.8 Kalsiyum (mg) 52 7 “ 301.7 6 7 3 b 265.3 5 6 7 “ 248.5 7 1 4b 325.0 Magnezyum (mg) 165.1a 65.7 2 0 8 .5 b 73.7 190.4 77.0 209.9 88.3 Demir (mg) 00 3.9 10 .4 b 3.7 9.1 4.0 9.6 3.8 Çinko (mg) 7 .2 “ 3.0 8 .7 b 2 . 8 7.9 3.1 8 . 1 2.9 İyot (meg) 65.7“ 31.5 107.1b 60.3 8 1 .6 “ 45.6 104.5 b 53.9 A vitamini (IU) 733.9“ 1 0 1 1 . 0 1 140 b 1898.2 671 * 524.1 1089h 1 153.2 Karoten (mg) 1.7“ 2 . 1 2.7 b 3.0 1.8“ 2 . 0 2.7 b 2 . 8 D vitamini (mg) 0.6" 0.7 0 .9 b 1 . 0 0.9 0.9 0 . 8 0.9 E vitamini (mg) 5.7" 5.5 1 2.0b 8.9 7.7" 6.4 10 .7b 7.5 C vitamini (mg) 86.4 71.4 103 72.8 92 61.4 1 1 2 80.5 Tiamin (mg) 0 .6 2 “ 0.3 0 .7 8 b 0.3 0.70 0.3 0.76 0.3 Riboflavin (mg) 0.99“ 0.4 1 . 2b 0.5 1.13 0.4 1 . 2 0 0.4 Niasin (mg) 17.4 9.6 18.8 7.3 2 0 . 6 1 1.4 17.8 7.2 B6 vitamini (mg) 0.9" 0.4 1 . 1 b 0.4 1 . 0 0.4 1 . 1 0.4 Bl2 vitamini (mg) 2 .4 “ 3.6 3 .3 b 6 . 1 2 . 1 1.4 2.4 2 . 2 Folat (meg) a.b __ .. __l„ _ ı . _ı. __ 245.2“ 115.4 309.2b 109.5 270.5* 118.0 295.9 b 1 19.9 lılığı g ö s t e r m e k t e d i r ( p < 0 . 0 5 ) TARTIŞM A B u ç a l ı ş m a d a h u z u r e v i n d e ve ev o r ta m ın d a y a ş a y a n y a ş lıla rın b e s le n m e a lış k a n lık la rı ve besin tüketim durumları arasındaki farklılık ince l e n m i ş t i r . Y a ş l ı l a r ı n e ğ i t i m d u r u m l a r ı n a b a k ı l d ı ğ ı n d a o k u r - y a z a r o l m a y a n l a r ı n o ran ı huzurevi yaşlılarında daha yüksek bulunmuştur. A yrıca tüm y a ş lıla r ın % 3 5 .5 'i sa d e c e ilkokul mezunudur ( Tablo 1). Eğitim düzeyinin yaşlının beslenme durumunu etkileyen bir faktör olduğu y a p ıl a n b i l i m s e l ç a l ı ş m a l a r d a g ö s t e r i l m i ş t i r (9 ,1 0 ). Y a p ıla n b ir ç a lı ş m a d a y ü k s e k e ğ itim düzeyi ile diyetle karoten, C ve E vitaminlerinin aliminin, düşük eğitim düzeyi ile de toplam yağ, d o y m u ş yağ ve ko leste ro l tü k e tim in in p o z itif
ilişkili o ld u ğ u s a p ta n m ış tı r (9). Y in e e ğ it im l i yaşlılarda sebze, m eyve tüketim inin d a h a yük se k old u ğ u b ild irilm iş tir (10). B u ç a l ı ş m a d a e v d e y a ş a y a n y a ş l ı l a r ı n % 3 3 . 2 ' s i b e k a r - d u l d u r , % 2 1 .3 'ü ise e v d e tek b a ş ın a k a lm a k ta d ı r . Tek b a ş ın a y e m e k y e m e n i n y a ş lı la r d a , p i ş i r m e ve y e m e y i k o l a y l a ş t ı r d ı ğ ı , z o r u n l u l u k h a l i n e getirdiği, sa ğ lık s ız b e s le n m e a l ı ş k a n l ı k l a r ı n ı n gelişmesine neden olduğu gösterilmiştir. A ile ve ark a d a ş la r ile b irlik te y e m e n i n ise p i ş i r m e ve yemekten hoşlanmayı arttırdığı sa p tanm ıştır (4). B u n u n la b irlik te h a f i f k ilo lu ve ş iş m a n o l m a durum u yalnız yaşayan yaşlıla rd a g ö zlenm iştir. Bu durumun yaşlıların önerilen besinleri yeterli miktarda tüketmemesi ve dengesiz b e s le n m e s in den kaynaklandığı düşünülm ektedir (11).
A nkara'da Huzurevi vc Ev K oşullarında Yaşayan Yaşlılarda Beslenme Alışkanlıklarının Saptanması vc Beslenme Durum unun D eğerlendirilm esi
2 7
T ablo S. Yaşlıların E n e rji ve Basın Ö ğeleri G ereksinm esini K arşılam a D uru m larına G öre D ağılım ları
Huzurevi Ev Ortamı Ö zellikler < %67 % 67- 133 >% 133 < %67 % 67- 133 >% 133 S % S % S % S % S % S % Enerji (kkal) 72 38.1 107 56.6 1 0 5.3 55 27.2 131 64.9 16 7.9 Toplam protein (g) 57 30.2 95 50.3 37 19.6 51 25.2 133 65.8 18 8.9 Kalsiyum (mg) 164 8 6 . 8 23 1 2 . 2 2 1 . 1 135 66.9 64 31.7 3 1.5 M agnezyum (mg) 145 76.7 43 2 2 . 8 1 0.5 129 63.9 71 35.1 2 1 . 0 D emir (mg) 65 34.4 96 50.8 28 14.8 37 18.3 135 6 6 . 8 30 14.9 Çinko (mg) 87 46.0 94 49.7 8 4.2 63 31.2 132 65.3 7 3.5 İyot (meg) 133 70.4 55 29.1 1 0.5 1 0 1 50.0 90 44.6 11 5.4
A vitam ini (IU) 94 49.7 6 6 34.9 29 15.3 65 32.2 84 41.6 53 26.2
E vitam ini (mg) 150 79.4 30 15.9 9 4.8 108 53.5 63 31.2 31 15.3 C vitamini (mg) 73 38.6 67 35.4 49 25.9 69 34.2 56 27.7 77 38.1 Tiam in (mg) 128 67.7 60 31.7 1 0.5 107 53.0 93 46.0 2 1 . 0 Riboflavin (mg) 50 26.5 108 57.1 31 16.4 30 14.9 132 65.3 40 19.8 N iasin (mg) 32 16.9 76 40.2 81 42.9 18 8.9 1 1 2 55.4 72 35.6 B6 vitamini (mg) 104 55.0 83 43.9 2 1. 1 105 52.0 93 46.0 4 2 . 0 B p vitamini (mg) 84 44.4 74 39.2 31 16.4 64 31.7 89 44.1 49 24.3 Folat (meg) 115 60.8 70 37.0 4 2 . 1 83 41.1 114 56.4 5 2.5
Yaşlılarda beslenm e düzeyini etkileyen faktörler den bir diğeri de, yaşlının birden çok hastalığının olması ve buna bağlı olarak birden çok ilacı kul lanm asıdır. Bu ça lışm a d a huzurevi yaşlılarında hastalık ve ilaç kullanım oranı, ev ortamındaki ya şlıla rd an d a h a yü k se k bulunmuştur. Bununla birlikte huzurevi yaşlılarının %67.7'si rutin sağlık k o n t r o l ü y a p tır m a k ta d ır. Bu oran, evde kalan ya şlıla rd a % 49.0'dır. H u zurevi yaşlıları kurum bünyesinde doktor olması nedeniyle kontrollerini daha sık y aptırabilm ek ted irler. H astalığa bağlı o l a r a k d i y e t u y g u l a m a d u r u m u e v d e k a la n yaşlılarda daha fazladır (Tablo 2). Diyet yemek leri g e n e llik le ş e k e rs iz ve tu zsu z o ld uğundan t ü k e t i m i o l u m s u z e t k i le y e b i lm e k t e d ir . U z un dönem tüketilen tuz ve sodyum kısıtlı diyetlerin y a ş lı d a b e s le n m e y i azalttığ ı dolayısı ile mal- niitrisyona zemin hazırladığı bilinmektedir (12). Tuzsuz veya az tuzlu pişirilen yemeklere çeşitli baharatlar eklenerek yaşlılar tarafından tüketimi arttırılabilir.
Ç a lış m a d a sürekli ve bazen öğün atlam a oranı gerek huzurevi gerekse evde yaşayan yaşlılarda y ü k s e k b u lu n m u ş tu r (sırasıyla % 47.1, %49.5). H u z u re v i y a ş lıla rın d a en çok sabah kahvaltısı atlanırken, evde yaşayan yaşlılarda öğlen öğünü
atlanm aktad ır. A n k a ra ilin d e y a ş a y a n 60 yaş üzeri 320 yaşlıda yapılan çalışmada, günlük tek öğ ü n y e m e k y iy e n y a ş lıla r ın o ra n ın ı % 17.5 olarak saptamışlardır (13). Gereksinme duyulan enerji ve besin öğelerinin vücuda yeterince alın abilmesi için öğün atlanmaması gereklidir. Özel likle gece uzun dönem açlık son rasında sabah kahvaltısının y a p ılm a m a sı, öğlen e k a d a r olan zamanda zihinsel faaliyetler ve iş verimi kaybı açısından önem taşım aktadır (14). Bu n e d en le her yaş grubunda sabah k ahvaltısının m u tla k a yapılması gereklidir.
Huzurevi yaşlılarında iştah azalması, çiğneme ve yutm a güçlüğü olanların oranı ev orta m ın d a k i y a ş lıla r d a n d a h a y ü k s e k ti r ( s ı r a s ı y la % 11.6, %16.4'e karşın %5.4, % 1 1.4). Dolayısıyla yem ek a r t ı ğ ı b ı r a k m a d u r u m u ve s ı k l ı ğ ı h u z u r e v i yaşlılarında daha fazladır (Tablo 3). K u ru m d a kalan yaşlılarda iki veya daha fazla gün süresince servis edilen yemeğin %50'si veya daha azının tüketilmesi beslenme yetersizliği risk göstergesi olarak kabul edilmektedir (15). Çiğnem e-yutm a güçlüğü olanlarda tüketim i arttırm aya yönelik, kolay ç iğ n e n e b ile c ek y u m u şa k b e sin le r tercih edilmeli, sebze ve meyveler pişirilerek tüketilme lidir. Yutmayı kolaylaştırm ak için az m iktarda
2 8 RAKICIOĞLU N., ÇALIŞK AN D., Ö ZÇİM EN S., N A K İLC İO G LU H „ PA R LA K S., K A Y A T.
s ı v ı n ı n ö ğ ü n d e v e ö ğ ü n a r a l a r ı n d a a l ı n m a s ı u y g u n olacaktır. A n k a r a 'd a 65 yaş üzeri 1300 y a ş lıd a y ap ıla n ç a lış m a d a e k o n o m ik d u ru m u n y e t e r s i z l i ğ i ( % 4 7 . 6 ) , d iş s a ğ l ı ğ ı s o r u n l a r ı (% 31.6 ), h a s ta lık la r n e d e n iy le tü k e tile n b e sin miktarının azalması (%27.6), günde üçten fazla ilacın kullanılması (%22.7), tek başına alış-veriş y a p a m a m a (% 18.8), te k b a ş ı n a y e m e k y e m e (% 16.8) gibi nedenlerin yaşlıların beslenmesini olumsuz etkilediği saptanmıştır (16).
Sigara içilm esin in her yaş g rubu b ire y le r için sağlık üzerine olumsuz etkisinin olduğu bilinen bir gerçektir. Bu çalışmada sürekli sigara içilme oranı huzurevi yaşlılarında % 23.3, evde kalan yaşlılarda %19.8'dir. İçilen günlük sigara sayısı da benzer şekilde sırasıyla 12.3±10.7 ve 12.5±9.5 adettir. Oysa yaşlının sağlığının k o run m a sın da sigara kesinlikle içilmemelidir. Bu durum antiok- sidan vitaminlerin gereksinmesini de arttırm ak tadır. Alkol tüketimi sevindirici olarak çok azdır. Çay içenlerin oranı yüksek olmakla birlikte, her iki grupta da içilen bardak sayısı düşüktür.
Bu çalışmada ortalama vücut ağırlığı, BKİ değer leri ev ortamında yaşayan yaşlılarda, huzurevi yaşlılarına göre daha yüksek bulunmuştur. Yine beden kitle indeksi kadınlarda, erkeklerden daha yüksektir (p<0.05). Şili'de yapılan bir çalışmada y a ş la n m a y a b ağlı o la ra k v ü c u t a ğ ır lığ ın d a k i değişmenin, kadınlarda vücut bileşimindeki fark lılık nedeniyle erkeklerden daha belirgin olduğu gösterilmiştir (17). Bu çalışmada BKİ değeri 27 k g / m 2’n i n ü z e r i n d e o l a n y a ş l ı l a r ı n o r a n ı h u z u r e v i n d e % 5 4 .5 ik en , e v d e y a ş a y a n l a r d a %55.4'dür. Benzer şekilde Sibai ve arkadaşları (18), ev ortam ında yaşayan 100 yaşlı üzerinde yaptıkları çalışm ada obezite prevalansının y ük sek o ld u ğ u n u sap tam ışlardır. Yaşlı b ire y lerd e ağırlık artışının yağ kitlesinin fazlalığından kay n a kla n d ığ ı ve b u n u n fiziksel aktivite a z lığ ına bağlı olarak geliştiği bilinmektedir (19). Şişman yaşlılarda, sağlıkla ilgili kaliteli yaşam skalasının düşük olduğu saptanmıştır (20). Şişmanlığın yanı sıra ağırlık kaybı da özellikle kas dokusundaki azalma nedeniyle yaşlılıkta önemli bir sorundur. Bu ç a lışm a d a BK İ değeri 2 2 k g /m 2’nin altında
olanların oranı huzurevi y a ş lıla rın d a % 1 2 .2 , ev o r t a m ı n d a k i y a ş l ı l a r d a % 5 b u l u n m u ş t u r . Beslenme durum unun d eğ erlen d irilm e sin d e basit bir yöntem olan Ü O K Ç ö lçü m le rin in de h e r iki grup yaşlıda farklı olduğu g ö rü lm ü ş tü r (p <0.0 5). M alnütrisyon için risk eşiği olarak k a b ul e dilen 26.5 cm'in altında (21), Ü O K Ç ö lçü m le rin e sahip yaşlıların oranı huzurevinde % 25.4, ev o rta m ın d a %19.8'dir. Bel/kalça oranı > 1.0'ın ü z e rin d e olan e r k e k l e r i n o r a n ı h u z u r e v i v e e v o r t a m ı i ç i n % 2 1.7, %10.3 iken, >0.85'in ü zerin de olan k a d ın ların oranının sırasıyla % 79.2, % 6 6 .9 o ld u ğ u s a p t a n m ış tır . B u d u r u m u n h u z u r e v i y a ş l ı l a r ı n ı n fiziksel aktivite d ü zeyinin d a h a d ü ş ü k o l m a s ı n dan kaynaklandığını söyleyebiliriz.
G e n e llik le b e sin tü k etim i yaş ile r le d ik ç e a z a l m a k t a d ı r . Y a p ı l a n b i r ç a l ı ş m a d a h u z u r e v i yaşlıları, besin tüketim lerinin gen çlik d ö n e m le r i ne göre azaldığını b ild irm iş le rd ir v e a z a lm a n ın erkeklerde kadınlardan daha fazla o ld u ğ u s a p ta n mıştır (22). Bu çalışm ad a da g e n eld e besin tü k e tim inde a z a lm a n ın o ld u ğ u g ö r ü lm ü ş tü r . A n c a k y aşanılan ortam b e sin tü k e tim in d e f a r k lılık la ıa n e d e n o l m u ş t u r . K ı r m ı z ı e t l e r i n t ü k e t i m i e v o r t a m ın d a k i y a ş l ı l a r d a , b e y a z e t t ü k e t i m i ise huzurevi yaşlılarında d a h a y ü k s e k b u lu n m u ştu r. B u d u r u m u n , h u z u r e v i y a ş l ı l a r ı n b i l i n ç l i b i r s e ç i m d e b u l u n m a s ı n d a n ö t e , k u r u m o r t a m ı o l m a s ı n e d e n i y l e m e n ü d e b u l u n a n y e m e ğ i n tüketilm esin den k a y n a k la n d ığ ın ı s ö y le y e b iliriz . Yaşlı beslenm esinde önem li olan süt-yo ğ urt tü k e t im i de e v o r t a m ı n d a k a l a n y a ş l ı l a r d a d a h a fazladır (p<0.05). A n cak gerek huzurevi g erek se ev ortamında yaşayan yaşlılarda k a ls iy u m u y e te r siz (gereksinm enin % 6 7 'sin d e n az) tü k e te n le rin oranı sırasıyla %86.8 ve % 66.9'dur. M a g n e z y u m , ç in k o n u n da y e te r s iz t ü k e t i m o r a n ı y ü k s e k t i r (Tablo 8). İy o t y e t e r s i z l i ğ i n i ö n l e m e d e g e r e k evde g erek se k u r u m d a k u lla n ıla n tu z u n iy o tlu seçilmesi yararlı olacaktır. G ü n lü k to p la m sebze- meyve tüketimi (patates hariç) 400 g ram ın a ltın da olan huzurevi yaşlılarının oranı % 7 3 .5 iken, ev o r ta m ın d a k i y a ş l ı l a r d a bu o r a n % 4 7 . 0 'd i r . Özetle sebze ve m eyveleri huzurevi y a ş lıla rın ın b ü y ü k b ir ç o ğ u n l u ğ u y e t e r s i z t ü k e t m e k t e d i r . Bilindiği ü zere sebze ve m e y v e le r a n ti o k s id a n
A n k a r a ' d a H u z u r e v i v c E v K o ş u l l a r ı n d a Y a ş a y a n Y a ş l ı l a r d a B e s l e n m e A lı ş k a n l ı k l a r ı n ı n S a p t a n m a s ı v c B e s l e n m e D u r u m u n u n D e ğ e r l e n d i r i l m e s i
2 9
vitam inlerin ve karotenoidlerin en önemli kay- n a k la rın d a n d ır (23). Bu ned en le yaşlı beslen mesinde yeterli m iktarda tüketilmesi hastalıklar da korunm ada önem taşımaktadır. Yaşlılarda tat a lg ıla m a sınd a k i değ işiklikler nedeniyle şekerli besinlerin tüketiminde artışın oluştuğu bilinmek tedir. Bell ve arkadaşlarının (24), çalışmasında, tatlı besinlerin diğer besinlere (sebzeler, meyve ler, y u m u rta , kırm ızı et vb) göre daha yaygın o la r a k t ü k e tild iğ i s a p ta n m ıştır. Bu ç alışm ada y o ğ u n enerji içeren kek pasta gibi besinler ile to p la m y a ğ t ü k e tim i evde y a ş a y a n ya şlıla rda huzurevi yaşlılarından daha yüksektir (p<0.05). Besin tü k etim lerinde bu farklılığa bağlı olarak genelde ortalama enerji tüketimi ev ortamındaki yaşlılarda daha fazla bulunmuştur. Bununla bir likte günlük enerji tüketimi, gereksinmenin altın d a o l a n l a r ı n o r a n ı h u z u r e v i n d e % 3 8 .1 , ev ortam ında %27.2'dir. Yaşlılarda besin öğesi içer iği yüksek besinlerin tercih edilmesi vücut ağır l ığ ı v e b e s l e n m e d ü z e y i n i g e l i ş t i r i r ( 2 5 ). A n kara'd a farklı sosyo-ekonom ik düzeydeki ev k o ş u l l a r ı n d a y a ş a y a n 3 5 3 3 y a ş l ı d a y a p ıl a n araştırmada, grubun genelde yetersiz beslendiği, e ğ i t i m v e s u p l e m e n t a s y o n u y g u l a m a l a r ı n ı n beslenm e alışkanlıklarının düzenlenmesinde etki
li olacağı so n u c u n a varılm ıştır (26). Yeterli ve deng eli b e s le n m e d e m en ü planlanırken sadece total enerji alımına değil; enerjinin protein, kar b o n h i d r a t (C H O ) ve y a ğ d a n gelen o ranlarına d ik k a t e d ilm e s i g e re k m ek te d ir. Bu çalışm ada enerjinin protein, CH O ve yağdan gelen oranları h u z u r e v i y a ş l ı l a r ı n d a s ı r a s ı y l a % 1 6 . 0 ± 4 .4 , % 5 1 . 8 ± 9 . 8 , % 3 0 . 8 ± 9 . 7 i k e n , e v d e y a ş a y a n y a ş l ı l a r d a s ı r a s ı y l a % 1 5 . 0 ± 3 . 5 , % 5 1 .0 ± 9 .6 , % 3 2 . 6 ± 9 . 3 b u l u n m u ş t u r . H e r iki g r u p ta da diyetin protein ve CH O oranlarının normal sınır lar içerisind e olması sevindiricidir. Ancak yağ oranı h u z u re v in d e y a ş a y a n erkek ler haricinde diğer yaşlılarda %30'un üzerindedir. Bu durumun ev ortam ında kalan yaşlıların kırmızı etleri, süt- yoğurt gibi hayvansal kaynaklı besinleri ve kek pasta gibi yağ içeriği yüksek besinleri daha fazla t ü k e t m e s i n d e n k a y n a k la n d ığ ı sö y len en ebilir. Diyetle toplam yağ ve doymuş yağ tüketiminin fazla olm asının, yüksek kan lipid düzeyleri ile ilişkili olduğu ve şişmanlık, kalp-damar hastalık
ları, hipertansiyon vb hastalıklara zemin h a z ır ladığı bilinmektedir.
SO NU Ç ve Ö N E R İ L E R
Yaşlılarda sosyo-kültürel durum, yem e alışkan l ık la r ı b e s l e n m e d u r u m u n u e t k i l e m e k t e d i r . Yaşlanmaya bağlı olarak görülen fiziksel ve fiz yolojik değişiklikler (iştah azalması, çiğn em e- yutma güçlükleri vb), hastalıklar ve kullanılan ilaçlar da besin tüketim ini ve besin öğelerinin vücutta kullanılabilirliğini azaltabilmektedir. Bu çalışmada; huzurevi ve ev o rta m ın d a y a ş a y a n yaşlıların, beslenm e alışkanlıklarında farklılık ların olduğu görülmüştür. Yaşanılan ortama bağlı o l a r a k b e s in g r u p l a r ı n ı n g ü n l ü k t ü k e t i m i değişmiştir. H er iki gru pta da enerji ve d iğ er besin öğelerini yetersiz tüketenler olmakla birlik te, huzurevi yaşlılarında yetersizlik oranları daha yüksek bulunmuştur. Bu durum a n tropom etrik ö l ç ü m l e r d e de d e ğ i ş i k l i ğ e n e d e n o l m u ş t u r . Yaşlılarda şişmanlık kadar zayıflığın da sağlıklı olm a durum un u olum suz etkilediği u n u tu lm a malıdır. Beslenm e durum unun düzeltilm esi ve k o r u n m a s ı n d a y a ş l ı l a r ı n , a i l e l e r i n i n ve ba kıc ıla rın ın eğitilm eleri yarar sağlayacaktır. Huzurevi yaşlılarında peryodik olarak beslenme d u r u m u n u n d e ğ e r l e n d i r i l m e s i , h e r y a ş l ı n ı n g ereksinm esine uygun diyetlerin h a z ırla n a ra k yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması gerek lidir. Yaşlıların beslenm esi p lanlanırken enerji içeriği nispeten düşük, vitamin ve minerallerden daha zengin besinlerin seçilmesi gereksinmenin karşılanmasında yarar sağlayacaktır.
K A Y N A K LA R
1. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2003, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Sağlık Bakanlığı A na Ç o cu k S a ğ lığ ı ve A ile P la n la m a s ı G e n e l M üdürlüğü, D evlet P lanlam a T eşk ilatı ve A vrupa Birliği, Ankara, Türkiye, 2004.
2. A m eric an D ie te tic A s s o c ia tio n . P o s itio n o f th e American Dietetic Association: nutrition. aging, and the continium o f care J Am Diet Assoc 2000; 100:580 95.
3. Pirlich M, Lochs H. N utrition in the elderly. Best Practice & Research Clinical Gastroenterology 2001:
15:869-884. '
4. Gustafsson K. Sidenvall B. Food-related health per- ce p tio n s and food h ab its am ong o ld e r w om en. J Advanced Nurs. 2002:39:164-173.
3 0 R A K I C I O Ğ L U N „ Ç A L I Ş K A N D ., Ö Z Ç İ M E N S., N A K İ L C İ O Ğ L U H „ P A R L A K S ., K A Y A T .
5. L ee R D . N ie m a n D C . N u tr itio n a l A s s s e s s m e n t. WM.C. Brow Com munications. Inc. Oxford. 1993. 6. M oore MC. Nutritional Assessment. Pocket Guide to
N utrition and D iet Therapy. M osby Y ear B ook Inc. 3.1993.
7. Baysal A. Beslenme. 9. Baskı. Hatiboğlu Yayınları:93, Ankara, 2002.
8. L o h m a n T G . R o c h e A le x F. M a r to r e ll R. A nthropom etric Standardization R eference M anual. Human Kinetics Books.USA.1998.
9. Tucker KL, Spiro A, Weiss ST. Variation in food and n u trien t intakes am ong o lder m en: A ge, and other s o c io -e c o n o m ic f a c to rs . N u tr itio n R e s e a r c h
1995;15:161-176.
10. Holcomb CA. Positive influence o f age and education on food consum ption and n u trient intakes o f older women living alone. J Am Diet Assoc. 1995;95:1381-
1386.
11. L e d ik w e JH , S m ic ik la s -W rig h t H, M itc h e ll D C , Jensen GL, Friedmann JM, Stili CD. Am J Clin N utr 2003;77:551-558.
12. A m e ric a n D ie te tic A s s o c ia tio n . P o s itio n o f th e American Dietetic Association: Liberalized diets for older adults in long term care. JADA 2002; 102:1316
1323.
13. A rlı M, Ş anlıer N , D em irel H. Y aşlıla rd a stres ve beslenme ilişkisi, Il.Ulusal Yaşlılık Kongresi, Denizli, 9-12 Nisan 2003.
14. Pollitt E, Mathews R. Breakfast and cognition: an inte- grative summary. Am J Clin Nutr 1998;67:804S-813S 15. P o rte r C, S ch ell E S, K a y se r- Jo n e s J, P au l SM .
Dynamics o f nutrition care among nursing home resi- dents who are eating poorly. JADA 1999' 99- 1444
1146.
16. Arslan P, Rakıcıoğlu N. Beslenme Risk Taram ası ve Y aşlı B eslenm esi. K utkal G ökçe Y (ed). Y a şlılık Gerçeği. Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi, Ankara, 2004:97.
17. Santos JL, Lera L, G a rd a C, A rroyo P, P erez-B rav o F, Angel B, Pelaez M. A nthropom etric m easu rem en ts in the elderly o f S antiago, C hilc. N u tritio n 2 0 0 4 ;4 5 2
-457. .
18. Sibai AM , Zard C, A dra N, B aydoun M. V ariation in nutritional status o f elderly m en and vvomen according to place o f residence. G erontology 2003;49:215-224. 19. K y le U G , M o r a b ia A , S c h u t z Y , P i c h a r d C .
S edentarism affect body fat m ass index and fat-free mass index in adults aged 18 to 98 y ea rs. N u tritio n 2004;20:225-260.
20. Groessl EJ, K aplan RM , B arrett-C onnor E, G aniats G. Body mass index and quality o f w ell-being in a com - m unity o f older adults. A m J Prev M ed 2 0 0
4;26:126-129. . .
21. O u s la n d e r JG , O stervveil D , M o r le y J. N u tr itio n , Medical Care in the N ursing H om e, The M cG raw -H ill Com panies , Inc., N ew Y ork, 187, 1997.
22. Sumathi A, M alleshi NG, Rao V. N utritio n al status o f instituonalised elderly in an old age hom e in M ysore city:D ietary habits and food and n u trient intakes. N utr Research 1999;19:1459-1469.
23. Lam pe JW . H ealth e ffec ts o f v e g e ta b le s an d fru its: assessing m echanism s o f action in hum an exp erim en - tal studies. Am J Clin N utr 1999;70:475S-90S.
24. B e ll R A , Q u a n d t S A , V ito li n s M Z , A r c u r y T A . D ietary paterns o f o ld e r a d u lts in a ru ra l, tri-e th n ic c o m m u n ity : a f a c to r a n a ly s is a p p r o c h . N u tr itio n Research 2003;23:1379-1390.
25. Ledikvve JH, Sm iciklas-W right H, M itchell D C , M il er CK, Jensen GL. D ietary p attem s o f rural o lder adults are associated w ith w eight and nutritional status. J A m G eriatr Soc 2004;52:589-595.
26. P ek can G, Y ü ce ca n S, T a y fu r M , K a y a k ırılm a z K, R a k ıc ıo ğ lu N , M e r c a n lıg il S, E r o ğ lu G . D ie ta r y intakes and nutritional status o f non- in stitutionalıze elderly. Age and N utrition 1992;3(2): 139.
