Kuzey Azerbaycan’da çeflitli zaman-larda “dastan”larla ilgili birçok derleme çal›flmalar›n›n yap›ld›¤› ve derlenen bu metinlerin çeflitli adlarla yay›mland›¤› bilinmektedir1. Güney Azerbaycan’da
ise, de¤iflik zamanlarda ufak tefek çal›fl-malar d›fl›nda özellikle son y›llara kadar folklor derleme ve yay›mlama çal›flmala-r› yap›lamam›flt›r.
Bu yaz›m›zda, vatan›n› istiklâline kavuflturmak için düflmana karfl› isyan eden Settar Han’›n hayat› ve onun bafl-latm›fl oldu¤u “azatl›k harekât›” etraf›n-da oluflan, Kuzey Azerbaycan Türkleri aras›nda “Settarhan Dastan›”, Güney Azerbaycan Türkleri aras›nda ise, “Go-çag Settar” ad›yla anlat›lan hikâyenin epizotlar› üzerinde duraca¤›z. Ayr›ca, daha önceki bir tebli¤imizde Settar Han hikâyesine konu olan tarihî vak’an›n meydana geldi¤i tarih ve co¤rafyadaki hâdiselerle Settar Han’›n hayat› hakk›n-da bilgi verdi¤imiz için burahakk›n-da tekrar et-meyece¤iz2.
“Settarhan Dastan›”n›n elimizdeki metni, musannif Âfl›k Hüseyin Cavan’a aittir. Bu varyant, Cenubi Azerbaycan Edebiyyat› Antologiyas›3 adl› eserde
yay›nlanm›flt›r. Eser Kiril harfleriyle ba-s›lm›fl olup, dili Azerî Türkçesidir. Hikâ-yenin Güney Azerbaycan varyant› olan “Goçag Settar”›n metni ise, Güney Azer-baycan’da yay›nlanm›fl olan Azerbay-can Folklorundan Numuneler4 adl›
eserde bulunmaktad›r. Bu eser de Arap harfleriyle bas›lm›fl olup, dili Azerî Türkçesidir.
A. SETTAR HAN H‹KÂYES‹N‹N ANLATIM PLÂNI:
Kuzey Azerbaycan âfl›klar›n›n an-latt›¤› Türk halk hikâyeleri, hikâyenin konusuna uygun olarak söylenen “ustad-name”lerin yer ald›¤› “Girifl / Haz›rl›k Bölümü”; as›l hikâyenin anlat›ld›¤› “Kahraman›n Maceras›”; genellikle sev-gililerin dü¤ününün yap›ld›¤› ve “duvag-gapma”lar›n yer ald›¤› “Sonuç K›sm›” ol-mak üzere üç bölümden oluflol-maktad›r5.
Burada inceledi¤imiz Settar Han hi-kâyesinin her iki varyant›nda da “ustad-name” bulunmamaktad›r. “Settarhan Dastan›”ndaki metnin naz›m-nesir kar›-fl›m› olmas›na karfl›l›k, “Goçag Settar”da-ki metin tamamiyle nesir tarz›ndad›r. “Settarhan Dastan›” varyant›, “Memme-deli flah›n Keyan taht›nda oturdu¤u, ‹ran torpa¤›na padflahl›g élediyi zamanlar idi...” cümlesiyle bafllamaktad›r.
“Goçag Settar” varyant› ise, bir k›fl gününde çeflitli meyvelerle donat›lan sofran›n, kaynayan semaverin ve çay servisi yapan han›mlar›n bulundu¤u bü-yük bir odan›n canl› tasvirinden sonra “Yüz il bundan evvel Azerbaycan’›n Ga-rada¤ vélayetinde Hac› Hesen adl› düz, insafl›, zehmetkéfl bir kifli yaflard›.... Onun dört o¤l› var idi: ‹smail, Settar, Geffar ve Ezim...” diye bafllar.
Yard. Doç. Dr. Enver ARAS
**“Goçag Settar” varyant›nda, Kaçak Nebi ve Kaçak Kerem gibi gerçek hayat-ta cereyan etti¤i flekilde çarl›k Rusyas›-na karfl› mücadele eden Ferhad, Rus-ya’da yakalanaca¤›n› anlay›nca Güney Azerbaycan’a kaç›p Settar Han’›n a¤abe-yi olan ‹smaillere s›¤›n›r. Fakat ‹ran as-kerleri k›sa bir zaman sonra evi sar›p, Ferhad’› ve ‹smail’i öldürürler. Bu hâdi-se üzerine ‹smail’in babas› Hac› Hasan, o¤lu Settar’a, a¤abeyinin öcünü almas›n› söyler. “Settarhan Dastan›”nda bu konu-lar›n hiçbirinden bahsedilmez.
Tarihî bir flahsiyet olan hikâye kah-raman› Settar Han’›n liderli¤ini yapt›¤› “azatl›k harekât›” çerçevesinde geliflen tarihî vak’an›n anlat›ld›¤› as›l hikâyenin sonunda ise, di¤er halk hikâyelerinde görüldü¤ü gibi sevgililer buluflturulup yedi gün yedi gece veya k›rk gün k›rk ge-ce dü¤ün yap›lmaz.
“Settarhan Dastan›”, musannif Âfl›k Hüseyin Cavan taraf›ndan hikâye kahraman›na ithaf edilen “Settarhan’a ‹thaf” bafll›¤› alt›nda duvaggapma” yeri-ne söyleyeri-nen “oldun” redifli bir fliirle son bulmaktad›r.
“Goçag Settar” varyant› ise, “Bir be-hane getirib yaflad›g› ba¤a (Park-› Ata-beg) hücüm étdiler. Settar Han yaralan-d›, dört il yor¤an döflekde yatd› ve bu ke-salet neticesinde 1332 inci ilde [1914] Téhran’da merhum old›. Gebri fiah Ab-dülezim’de Tutu Gebristan›’nda. O¤lan-lar›m bu da Settar Han’›n o vah›tda sa-l›nm›fl ekslerinden biri, yadigâr olarag sahlay›n, ümid édirem ki siz de Settar Han kimi azadl›g yolunda çal›flas›z.” ifa-deleriyle sona ermektedir.
Settar Han, “Settarhan Dastan›” varyant›nda ölmez veya öldürülmez; Tebriz’de yaflamaya devam eder. “Goçag Settar” varyant›nda ise, gerçek hayatta oldu¤u gibi Tahran’a davet edilen
kahra-man, “azatl›k harekât›” mensuplar›n›n k›yafetini giyen bir grubun silâhl› sald›-r›s› sonucunda a¤›r yaralan›r ve bu yara-n›n tesiriyle dört y›l sonra ölür.
B. H‹KÂYEDEK‹ EP‹ZOTLAR: Settar Han hikâyesi, özellikle epi-zot ve motif bak›m›ndan daha önceleri halk hikâyeleri üzerinde teferruatl› ola-rak incelemeler yapan Fikret Türkmen6
ve Ensar Aslan’›n7çal›flmalar›ndaki
me-tot ›fl›¤›nda de¤erlendirilmifltir.
fiimdi, Âfl›k Hüseyin Cavan taraf›n-dan tasnif edilen “Settarhan Dastan›” varyant›yla, -hikâyeye göre- Meflhedi Meherrem taraf›ndan tasnif edildi¤i an-lafl›lan “Goçag Settar” varyant›n› afla¤›-da verilen epizotlar›n s›ras›na ba¤l› ka-larak incelemeye çal›flaca¤›z8.
1. Kahramanlar›n Aileleri ve Sosyal Durumlar›:
Türk halk hikâyelerinde kahrama-n›n ailesi genellikle yüksek zümreye mensup bir ailedir. Settar Han hikâyesi-nin kahraman› ise yüksek zümreye men-sup bir aile çocu¤u de¤ildir. Settar Han hikâyesinin “SHD” varyant›nda kahra-man›n gerek anas› ve gerekse babas› hakk›nda herhangi bir bilgi verilmedi¤i gibi ailesinin sosyal durumuyla ilgili bil-gi de verilmemifltir.
“GS” varyant›nda ise, kahraman›n ailesinin tan›t›lmas› konusunda, kendi hâlinde bir insan olarak takdim edilen baba Hasan’a yer verilmifltir. Kahrama-n›n babas› Hasan’›n, ‹smail, Settar, Gaf-far ve Ezim (Azim) ad›nda dört çocu¤u vard›r.
Settar Han hikâyesi bir aflk hikâye-si de¤il, yaflayan bir kahraman olan Set-tar Han’›n bafllatt›¤› “azatl›k harekât›” etraf›nda teflekkül eden bir kahramanl›k hikâyesidir. Hikâyenin her iki varyan-t›nda da ana ve kad›n kahraman yer al-mam›flt›r. Hikâyede anaya ve kad›n
kah-ramana yer verilmemesinin sebebi, hi-kâyenin yap›s›yla ilgili olabilece¤i gibi özellikle “GS” varyant› aç›s›ndan baz› ai-levî geleneklerle de ilgili olabilir.
Hikâyenin temeli, “kahraman Set-tar Han”la “zalim ‹ran fiah›”› epizotu üzerine kurulmufltur. Settar Han hikâ-yesinin en önemli epizotlar›ndan birini bu epizot oluflturmaktad›r. Settar Han, hikâyenin iki varyant›nda da Mehmet Ali fiah taraf›ndan ‹ran Azerbaycan›’nda yaflayan Azerî Türklerinin bask› alt›nda tutulmas›na, ezilmesine, temel hak ve hürriyetlerinin gasp edilmesine çok üzülmektedir.
2. Kahramanlar›n Do¤umu: Settar Han hikâyesinin hem “SHD” varyant›n›n hem de “GS” varyant›n›n bu epizotunda, di¤er halk hikâyelerimizden farkl› olarak kahramanlar›n do¤umu ve-rilmemifltir. Fakat, “GS” varyant›nda kahraman›n babas› Hasan’›n ad› zikre-dilmifltir.
3. Kahramanlar›n Âfl›k Olmas›: Gerek “SHD” varyant›nda gerekse de “GS” varyant›nda genellikle Türk halk hikâyelerinin ikinci ana bölümünü oluflturan “âfl›k olma” epizotu bulunma-maktad›r. Ancak Settar Han, Azerbay-can’a ve Azerbaycan’›n hürriyetine âfl›k-t›r. Settar Han’›n, gerçek hayatta oldu¤u gibi hikâyenin her iki varyant›nda da saz çalma kabiliyeti yoktur. Fakat kah-raman, “SHD” varyant›nda hikâyenin ak›fl› içerisinde özellikle askerlerini cofl-turmak ve savafla haz›rlamak için her zaman fliir okumaktad›r.
4. Settar Han’›n Memmedeli fiah’la Görüflmek ‹çin Gurbete Ç›k-mas›9:
Bu epizot, hikâyenin önemli epizot-lar›ndan biridir. Settar Han, “SHD” var-yant›nda kendisini mektupla Tahran’a davet eden Memmedeli fiah’la Azerbay-can’da ortaya ç›kan isyanlarla ilgili
ola-rak görüflme yapmak üzere, dostlar›n-dan ve dava arkadafllar›ndostlar›n-dan helall›k al-d›ktan sonra memleketi olan Tebriz’den ayr›l›r.
Bu epizot, “SHD” varyant›nda Set-tar Han’›n fiah’la buluflmas›n› ve “azat-l›k harekât›”n› devam ettirmesini sa¤lar. Bu epizot, “GS” varyant›nda ise “azatl›k harekât›” zaferle neticelendikten sonra Tahran’a davet edilen Settar Han’›n, fiah’la buluflmas›na ve Tahran’da öldü-rülmesine sebep olur.
5. Settar Han’la Memmedeli fiah’›n Görüflmesi:
“SHD” varyant›nda at›n› sürüp Tahran’a ulaflan Settar Han, Memmede-li fiah’›n saray›nda güllerle, çiçeklerle karfl›lan›r. Burada büyük bir salonda ye-mek yendikten sonra padiflahla Azerbay-can’daki “azatl›k harekât›”› üzerinde ko-nuflulur. Memmedeli fiah, kahramana bir torba alt›n verip, büyük mevki ve makamlar teklif eder.
Settar Han, vatan›n› ve milletini mevki, makam, alt›n ve gümüfl gibi dün-ya nimetleri karfl›l›¤›nda satamadün-yaca¤›- satamayaca¤›-n› bildirir ve Azerbaycan’› hürriyetine kavuflturduktan sonra da ‹ran fiah› ola-rak kendisinin rahats›z edilmeyece¤ini söyler. Bunun üzerine Memmedeli fiah, Settar Han’› dara¤ac›na götürmeleri için cellatlar›na emir verir. Settar Han, düfl-mana f›rsat vermeden tabancas›n› çekip saraydan d›flar›ya ç›kar.
“GS” varyant›nda ise, “azatl›k hare-kât›” baflar›ld›ktan ve Memmedeli fiah tahttan indirildikten sonra kurulan “meflrutiyet hükûmeti” taraf›ndan Tah-ran’a davet edilen kahraman, orada halk taraf›ndan büyük bir coflkuyla karfl›la-n›r.
6. Settar Han’la Azerbaycan’›n Azatl›¤› Aras›na Engellerin Girmesi: Halk hikâyelerimizin birço¤unda birbirine kavuflmak arzusunu tafl›yan
kahramanlar›n görüflmelerini ve evlen-melerini geciktiren ya da tamamen orta-dan kald›ran birtak›m olaylar›n bulun-du¤u bilinmektedir. Bunlara “engeller epizotu” denilmektedir. Settar Han hikâ-yesinin gerek “SHD” ve gerekse “GS” varyant›nda Azerbaycan’daki “azatl›k harekât›”n› engelleyen Memmedeli fiah ve onun ordu komutanlar›d›r.
a. Engellemenin sebebi: Memme-deli fiah, “SHD” varyant›nda Tebriz ve havalisinde yönetime el koyan Settar Han’› ikna edip sat›n alamad›¤› için “azatl›k harekât›”n› bast›rmaya karar verir.
b. Engellemenin flekli: “SHD” varyant›nda Settar Han’›n Tebriz ve ha-valisinde yönetime el koydu¤unu haber alan Memmedeli fiah, onu sat›n al›p “azatl›k harekât›”na engel olmak için Tahran’a davet eder. Settar Han, Mem-medeli fiah’›n kendisine teklif etti¤i mevki ve makamlarla bir torba alt›n› reddeder.
“GS” varyant›nda ise Settar Han’›n Tahran’a davet edilmesi söz konusu de-¤ildir. Bu varyantta fiah, Tebrizli Türk-leri bölüp parçalamak gayesiyle para karfl›l›¤›nda Mir Haflim’e, “Deveçi Meh-lesi ‹slâmiyye Cemiyyeti”ni kurdurup, Tebriz’deki “azatl›k harekât›”n›n baflar›-ya ulaflmas›na engel olmak ister.
c. Settar Han’›n Öldürülmek ‹s-tenmesi: “SHD” varyant›nda, Settar Han’› sat›n al›p davas›ndan döndüreme-yen Memmedeli fiah, onu öldürmek için cellatlar›na emir verir. Settar Han, ta-bancas›n› çekerek saraydan ç›kmay› ba-flar›r.
“GS” varyant›nda kahraman, Mem-medeli fiah’›n Tebriz’e gönderdi¤i Ekre-mü’l-sultan taraf›ndan öldürülmek iste-nir. Ancak Settar Han, tan’›n arkadafl›n› öldürür. Ekremü’l-sul-tan da kaç›p kurtulur.
Ayr›ca, “azatl›k harekât›” baflar›l-d›ktan ve Memmedeli fiah tahttan indi-rildikten sonra kurulan “meflrutiyet hü-kûmeti” taraf›ndan Tahran’a davet edi-len kahraman, “azatl›k harekât›” men-suplar›n›n k›yafetini giyen bir grubun si-lâhl› sald›r›s› sonucunda a¤›r yaralan›r.
ç. Settar Han’›n Hapsedilmesi: “SHD” varyant›nda Settar Han’›n hapse-dilmesi konusuna de¤inilmemifltir. “GS” varyant›nda ise, “Gat›rç›lar”dan birini öldüren Semed Han’›n o¤lu Mirza Mus-tafa, kardefli Ehmed’le birlikte “Goçag Settar”›n babas› Hac› Hasan’a emanet edilir. “Gat›rç›lar” ânî bir bask›n düzen-leyip, ba¤ evinde saklanan Settar’› yara-lar ve Mirza Mustafa’yla Ehmed’i öldü-rürler. Settar Han da bir süre sonra Er-debil’deki Narin Galas›’na hapsedilir. Settar Han, Haflim’in yard›m›yla hapis-ten kaçar.
7. Settar Han’›n Memleketi Teb-riz’e Geri Dönmesi:
Halk hikâyelerimizin birço¤unda görülen kahraman›n memleketine geri dönmesi konusu, “SHD” varyant›nda da ifllenmifltir. Tahran’da Memmedeli fiah’la Azerbaycan’›n istiklâli meselesin-de anlaflamayan Settar Han, “Gemer” adl› at›na binerek yola koyulur ve ana vatan› olan Tebriz’e gelip tekrar müca-hitlerin bafl›na geçer.
“GS” varyant›nda ise, “azatl›k hare-kât›” baflar›ld›ktan ve Memmedeli fiah tahttan indirildikten sonra kurulan “meflrutiyet hükûmeti” taraf›ndan Tah-ran’a davet edilen kahraman, “azatl›k harekât›” mensuplar›n›n k›yafetini gi-yen bir grubun silâhl› sald›r›s› sonucun-da a¤›r yaralan›r ve Tebriz’e geri dön-mez.
8. Settar Han’›n Arkadafl› Ba¤›r Han’› Durumdan Haberdar Etmesi:
Tebriz’e dönen Settar Han “bafl›ndan ge-çenleri” bir fliirle anlatan mektubunu “gasid”le dava arkadafl› Ba¤›r Han’a gönderir ve onu haberdar eder. Ba¤›r Han, dostu ve dava arkadafl› Settar Han’›n mektubunu al›r almaz at›na bi-nerek tek bafl›na onun yan›na gider.
Settar Han’la can dostu Ba¤›r Han bafl bafla verip müflavere ettikten sonra Azerbaycan’›n istiklâl mücadelesini, mü-cahitleriyle birlikte bütün Azerbaycanl›-lara anlatma ve onlar› ayd›nlatma çal›fl-malar›n› devam ettirirler. Bu epizot, “GS” varyant›nda verilmemifltir.
9. Mücahitlerin, Memmedeli fiah’a Azerbaycan’daki ‹stiklâl Ha-rekât›n›n Durmayaca¤›n› Haber Vermesi:
“SHD” varyant›nda Settar Han’›n mücahitleri, Memmedeli fiah’a, Azerbay-can’› mutlaka istiklâline kavuflturacak-lar› arzukavuflturacak-lar›n› fliirle dile getiren bir mek-tup yaz›p gönderirler. “GS” varyant›nda bu epizot verilmemifltir.
“SHD” varyant›nda, Settar Han’›n mücahitlerinin gönderdi¤i mektubu alan Memmedeli fiah, Azerbaycan’daki “azat-l›k harekât›”n› bast›rmak için “Behtiyar Éli”ne, “Garahanl› Éli”ne, “Lorustan Beyleri”ne, “fiahseven Beyleri”ne, Makû Serdar›’na, Emir Eflair’e, Rehim Han’a, Eprim Han’a, fiüca-i Nizam’a, Eynü’l-dövle’ye emir verir.
“GS” varyant›nda fiah, Azerbay-can’daki “azatl›k harekât›”n› bast›rmak üzere Garada¤’dan Rehim Han’›, Me-rend’den fiüca Nizam’›, Mera¤a’dan fiü-caü’d-dövle’yi, Tahran’dan ise, Eynü’l-dövle’yi Tebriz’e gönderir.
10. Settar Han ve Ba¤›r Han Ko-mutas›ndaki Mücahitlerin Tebriz’e Hücûm Eden fiah’›n Ordusunu Ma¤-lup Etmesi:
“SHD” varyant›nda, Settar Han, Tebriz’de savafl bafllay›nca mücahitlerini
coflturmak için fliir okur. Birkaç gün de-vam eden savafl neticesinde Settar Han / Serdar ve Ba¤›r Han / Salar komutas›n-daki mücahitler, fiah’›n ordusunu ma¤-lup ederler. fiah’›n ordusunun döküntü-lerini Vesminc’e kadar kovan Settar Han ve Ba¤›r Han komutas›ndaki mücahitler Tebriz’e geri döner.
“GS” varyant›nda fiah taraf›ndan Azerbaycan’daki “azatl›k harekât›”n› bast›rmak üzere gönderilen Rehim Han, fiüca Nizam, fiücaü’d-dövle, Eynü’l-dövle komutas›ndaki ordular Tebriz’e sokul-maz.
11. Settar Han ve Mücahitlerin Makû Serdar› Teymur A¤an›n Ordu-sunu Ma¤lup Etmesi:
fiah ordular›n›n hücûmundan bir-kaç gün geçer. Bu sefer de Makû Serdar› Teymur A¤a ordusuyla birlikte Ac›çay’›n kenar›na gelir. Settar Han ve mücahitle-ri, Teymur A¤an›n ordusunu da yenip, Alvar’a kadar kovarlar. “GS” varyant›n-da ise, Makû Servaryant›n-dar› Teymur A¤a’n›n is-mi geçmez.
12. Mücahitlerin Eynü’l-döv-le’nin Ordusunu Ma¤lup Etmesi:
“SHD” varyant›nda mücahitler, Set-tar Han’›n emriyle büyük zayiat veren Eynü’l-dövle’nin ordusunu “G›z›lca Mey-dan›”na kadar kovduktan sonra Tebriz’e dönerler. “GS” varyant›nda ise, Eynü’l-dövle’nin askerleri Tebriz’e sokulmaz.
13. Mücahitlerin Rehim Han’n›n Ordusunu Ma¤lup Etmesi:
Settar Han’›n emri üzerine müca-hitler, Tebriz’in etraf›n› saran Rehim Han ve askerlerini yener. Her iki taraf-tan yedifler kiflinin kat›ld›¤› heyet, ma¤-lup edilen Rehim Han’›n geri kalan as-kerlerinin beyaz bayrak çekmek flart›yla Tebriz’in “Ba¤-i fiimal” semtine yerlefl-mesine karar verir. “Ba¤-i fiimal”a yerle-flen Rehim Han’›n askerleri aradan dört
- befl gün geçtikten sonra Tebriz’de adam soyup dükkân ya¤malamaya bafllar.
Bu epizot, “GS” varyant›nda burada oldu¤u gibi genifl olarak verilmemifl, sa-dece Rehim Han’›n Tebriz’e sokulmad›¤› belirtilmifltir.
14. Mücahitlerin Rehim Han’n›n Ordusunu Tebriz’den Ç›karmas›:
“SHD” varyant›nda, Rehim Han’›n askerlerinin Tebriz’de adam soyup dük-kân ya¤malamaya bafllad›¤›n› haber alan Settar Han, yan›na ald›¤› yüz atl›y-la birlikte Rehim Han’›n beyaz bayrakatl›y-la- bayrakla-r›n› afla¤› indirerek Salar / Ba¤›r Han’›n evine gelir. Settar Han, Ba¤›r Han’la müflavere ettikten sonra Rehim Han’›n askerleri Tebriz’den ç›kar›l›r ve Rehim Han, Meflkin’e gider. GS” varyant›nda da Rehim Han’›n askerleri Tebriz’e sokul-maz.
15. Memmedeli fiah’›n Eprim Han Komutas›ndaki Orduyu Teb-riz’e Göndermesi:
“SHD” varyant›nda bütün ordular›-n›n yenildi¤ini haber alan Memmedeli fiah, atl› ve topçu kuvvetlerden meydana gelen Eprim Han komutas›ndaki dört bin kiflilik orduyu Tebriz üzerine gönde-rir.
Tebriz’e ulaflan Eprim Han, Ba¤›r Han’a görüflmek üzere haber gönderir ve iste¤i kabul edilir. Eprim Han, Settar Han / Serdar’la da görüflme arzusunda oldu¤unu bildirir.
Ba¤›r Han, Settar Han’a mektup gönderip durumu bildirir ve izin ister; izin verilir. Ba¤›r Han’la Eprim Han bir-kaç “a¤saggal”la birlikte Settar Han’›n yan›na gelir. Bu epizot, “GS” varyant›n-da bulunmamaktad›r.
16. Settar Han’›n Eprim Han’la Antlaflmas›:
“SHD” varyant›nda Settar Han, Ep-rim Han’la çeflitli görüflmeler yapar,
ne-ticede anlaflmaya var›l›r ve hep birlikte fiahseven Beyleri’yle Rehim Han’›n üze-rine yürünmesine karar verilir. Bu epi-zot, “GS” varyant›nda verilmemifltir.
17. fiahseven Beyleri’nin Teslim Olmas›, Rehim Han’›n Yakalanmas›:
“SHD” varyant›nda, Settar Han, fiahseven Beyleri’ne teslim olmalar› ge-rekti¤ini fliirle belirten bir mektup gön-derir. Bunun üzerine fiahseven Beyleri teslim olup, Settar Han’›n emrine girer-ler.
Settar Han bir fliirle, Meflkin da¤la-r›n›n al›nmas› için mücahitlere emir ve-rir. Bu arada Emir-i Erfled ve ordusu tes-lim olur. Settar Han, savafltan kaçan Re-him Han’› yakalar. Hep birlikte Tebriz’e dönerler. Bu epizot da “GS” varyant›nda genifl olarak ele al›nmam›flt›r.
18. Settar Han, Ba¤›r Han ve Ep-rim Han’›n Tebriz’e Dönmesi:
“SHD” varyant›nda Settar Han, Ba-¤›r Han ve Eprim Han, zaferden sonra Tebriz’e dönerken, Settar Han’›n muzaf-fer oldu¤unu duyan yetmifl yafllar›nda bir “goca”, ordunun önüne ç›k›p, “kim-dir?” redifli bir fliirle Settar Han’la Ba¤›r Han’›n kim oldu¤unu sorar.
Durumdan haberdar edilen Settar Han’la Ba¤›r Han, “goca”n›n yan›na ge-lip onunla sohbet ederler. Settar Han, kendisini “menem” redifli bir fliirle tan›-t›r. “Goca” da Settar Han’› “Serdar’›m” redifli fliirle metheder.
“SHD” varyant›n›n son bölümünün-de Settar Han, Ba¤›r Han ve Eprim Han’la birlikte Tebriz’e gelince çok duy-gulan›p, “Tebriz” redifli bir fliir söyler ve Allah’a flükreder. “SHD” varyant›nda, “azatl›k savafl›n›” kazanan kahraman, Tebriz’de yaflamaya devam eder. Bu var-yant, hikâyenin musannifi Âfl›k Hüseyin Cavan taraf›ndan söylenen ve “duvag-gapma” yerine geçen “Settarhan’a ‹thaf”
bafll›¤›n› tafl›yan “oldun” redifli bir fliirle son bulur.
Bu epizot, “GS” varyant›nda burada oldu¤u gibi verilmemifltir. “GS”da, “azat-l›k zaferi”nden sonra Tahran’a davet edi-len kahraman orada “azatl›k harekât›” mensuplar›n›n k›yafetini giyen bir gru-bun silâhl› sald›r›s› sonucunda a¤›r ya-ralan›r ve dört y›l sonra vefat eder. “GS” varyant› da hikâye anlat›c›s›n›n; “...O¤-lanlar›m... ümid édirem ki siz de Settar Han kimi azadl›g yolunda çal›flas›z.” fleklindeki ifadesiyle son bulur.
NOTLAR:
*Bu hikâyenin motif ve formel unsurlar›n› “Set-tar Han Hikâyesindeki Motifler ve Formel Unsur-lar-II” adl› yaz›m›zda ele alaca¤›z.
1Hemid Arasl›, Kitab› Dede Gorgud, Bak› 1939; Ehliman Ahundov, M. Hüseyn Tehmasib, Azerbaycan Dastanlar›, Bak› 1965, I; 1966 II; Eh-liman Ahundov, Azerbaycan Dastanlar›, Bak› 1967, III; 1968 IV; 1972, V; Azad Nebiyev, Azerbay-can Dastanlar›, Bak› 1977; Memmedhüseyn Teh-masib, Tehmasib Ferzeliyev, ‹srafil Abbasov, Nured-din Seyidov, Azerbaycan Mehebbet Dastanlar›, Bak› 1979; Hümmet Elizade, Dastanlar ve Na¤›l-lar, Bak› 1937; M. H. Tehmasib, Azerbaycan Halg Dastanlar›, Bak› 1972; Ehliman Ahundov, Azer-baycan Halg Dastanlar›, Bak› 1980; Vagif Veliyev, Azerbaycan Gehremanl›g Dastanlar›, Bak› 1980; Ehliman Ahundov, Halg Dastanlar›, Bak› 1961, I-II; Ehliman Ahundov, Ayd›n Ahundov, Dastanlar, Bak› 1993; Azerbaycan Edebiyyat› Antologiyas›, Bak› 1988, C. III. (Tertip edenler: Zahid Ekberov, Teymur Ehmedov, Behlul Abdullayev, Mireli Menafi, Refige Gas›mova, Tamilla Memmedova, Huraman Guliyeva, Nazim Rizvan); Behlul Abdullayev, Azer-baycan Edebiyyat› ‹ncileri-Dastanlar, Bak› 1987; Veli Huluflu, Koro¤lu, Bak› 1927; M. H. Teh-masib, Koro¤lu, Bak› 1982; Hümmed Elizade, Azer-baycan El Edebiyyat›, Bak› 1929; Tehmasib Ferze-liyev, Meherrem Gas›ml›, Azerbaycan Folkloru Antologiyas›-Nahç›van Folkloru, Bak› 1994.
2Enver Aras, “Kuzey ve Güney Azerbaycan’da Anlat›lan Settar Han Hikâyesinin Tarihle Münase-beti”, VII. Milletler Aras› Türkoloji Kongresi, ‹stan-bul 8-12 Kas›m 1999, Türk Yurdu, 20 (152), Nisan 2000, s. 50-56.
3Azerbaycan Edebiyyat› Antologiyas›, Bak› 1988, C. III. (Tertip edenler: Zahid Ekberov, Teymur Ehmedov, Behlul Abdullayev, Mireli Menafi, Refige Gas›mova, Tamilla Memmedova, Huraman Guliye-va, Nazim Rizvan)
4Doktor S. Cavid, Azerbaycan Folklorundan Numuneler, ‹ntiflarat› Ferzane, Tahran 1356. (1977), s. 208-222.
5Sednik Paflayev, Azerbaycan Halg Yarad›c›-l›¤›n›n ‹nkiflaf›, Bak› 1981, s. 14-21.
6Fikret Türkmen, Âfl›k Garip Hikâyesi Üze-rinde Mukayeseli Bir Araflt›rma, Atatürk Üniv. Ed. Fak. Yay., Ankara 1974; Tahir ile Zühre, Kült. Turz. Bak. Yay., Ankara 1983.
7Ensar Aslan, Halk Hikâyelerini ‹nceleme Yöntemleri Yaral› Mahmut Hikâyesi Üzerinde Bir ‹nceleme, Dicle Üniv. E¤t. Fak. Yay., Diyarba-k›r 1990.
8Bu yaz›da tekrara meydan vermemek için “Set-tarhan Dastan›” varyant› “SHD”; “Goçag Settar” var-yant› ise “GS” fleklinde k›salt›larak kullan›lm›flt›r.
9Mehmet Ali fiah, “SHD” varyant›nda Memme-deli fiah; “GS” varyant›nda ise Mehemmed Eli fiah fleklinde kaydedilmifltir. Biz, herhangi bir kar›fl›kl›-¤a meydana vermemek için “SHD” varyant›nda kay-dedildi¤i flekli tercih ettik.
KAYNAKLAR:
Azerbaycan (maddesi), ‹slâm Ansiklopedisi, ‹stanbul 1979, C. II.
Azerbaycan Millî Hökümeti (maddesi), Azer-baycan Sovet Ensiklopediyas›, Bak› 1976, C. I.
Azerbaycan Millî Meclisi (maddesi), Azerbay-can Sovet Ensiklopediyas›, Bak› 1976, C. I.
Cenubi Azerbaycan Edebiyyat› Antologi-yas›, Bak› 1983, C. II. (Tertib edenler: Mireli Mena-fi, Zahid Ekberov, Refige Gas›mova, Tamilla Mem-medova, Huraman Guliyeva, Ferman Helilov).
Cenubi Azerbaycan Edebiyyat› Antologi-yas›, Bak› 1988, C. III. (Tertib edenler: Zahid Ekbe-rov, Teymur Ehmedov, Behlul Abdullayev, Mireli Menafi, Refige Gas›mova, Tamilla Memmedova, Hu-raman Guliyeva, Nazim Rizvan).
Doktor S. Cavid, Azerbaycan Folklorun-dan Numuneler,‹ntiflarat› Ferzane, Tahran 1356[1977]
S. Cavid, Azerbaycan Folklorundan Nu-muneler, ‹ntiflarat› Ferzane, Tahran 1356 (1977).
Settar Han (maddesi), Azerbaycan Sovet Ensiklopediyas›, Bak› 1984, C.VIII.
Tadeusz Sw›etochowski, (Tercüme eden: Nu-ray Mert), Müslüman Cemaatten Ulusal Kimli¤e Rus Azerbaycan› 1905-1920, ‹stanbul 1988.
