Çocukluk Çağı Şişmanlığı ve Önlenmesi

Beslenme ve Diyet Dergisi / J Nııtr and Diet 23(2) : 155-160, 1994

ÇOCUKLUK ÇAĞI ŞİŞM ANLIĞI VE ÖNLENM ESİ

Editörden*

GİRİŞ

Çocukluk ve ergenlik çağında bedende aşırı yağ birikimi, yetişkinlikte başta gelen sağlık sorunlarından hipertansiyon, hiperlipidemi, insuline bağımlı olmayan diyabet ve kardiyovaskıılar hastalıklarla yakından ilintilidir. Tıp ve teknolojideki değişmeler insanın enerji harcamasını azaltarak şişmanlık riskini arttırmaktadır. Ç ocu klu k ç ağında oluşan şişm anlık, yetişkinlikte inatçı şişmanlığın oluşmasında etkindir.

Şişmanlığın gelişiminde doğum öncesi, okul öncesi yaş ve ergenlik kritik dönemlerdir.

Doğum Öncesi Dönem

Kıtlıktan etkilenen gebe ve emzikliler ve diyabetik annelerin bebeklerinin izlenmesiyle elde edilen veriler, doğum öncesi ve sonrası dönemlerde aşırı ve yetersiz beslenm enin daha sonraki y aşam da yağlanm ayla ilintili olduğunu işaretlemektedir (1). İkinci Dünya Savaşı yıllarında Hollanda'da Alman işgali s ı r a s ı n d a o lu ş a n k ıtlık ve d a h a s o n ra k i b o l lu k d ö n e m l e r i n d e a n n e beslenm esinin d aha sonraki yıllardaki büyüm eye etkisi değerlendirilmiştir. O ndokuzyaşındaki erkeklerden anne karnında ve bebeklik çağında kıtlıktan etkilenenlerle etkilenmeyenler karşılaştırılmışım Şişmanlık pıevalansı, anne kamında ve bebeklik çağında kıtlıktan etkilenmeyenlerde etkilenenlerden daha yüksek bulunmuştur. Diyabetik annelerin bebeklerinden elde edien veriler de benzerdir. Geniş kitleler üzerindeki araştırma verileri doğum ağırlığının, 6, 11, 15, 17 yaş ve yetişkinlikte şişmanlığın g elişim inde etkili o ldu ğu nu işaretlemektedir (2). Buna göre özellikle gebeliğin son trim esterinde aşırı

beslen m e ve doğum ağırlığının artm ası sonraki yıllarda şişm an lık riskini arttırmaktadır. A n n e k a m ın d a y etersiz ve aşırı b e sle n m ey e m aru z kalınanın besin alım kontrolünden sorumlu olan hipotalamus merkezlerini etkileyebileceği ileri sürülmüştür. Buna göre erken evredeki dengesiz beslenm e besin aliminin denetimini bozarak daha sonraki dönem d ek i y a ğ la n m a d a etkili olmaktadır. Benzer şekilde gebeliğin son trim esterindeki y e te rsiz veya aşırı b eslenm e adipoz doku hücrelerinde etkili olmakta, daha sonraki d ö n e m d e şişm anlığın oluşum unu önlem ekte veya geliştirmektedir.

B u v a r s a y ı m ı n y a n ı n d a a d i p o z d o k u y u e t k i l e y e n i n s u l i n , glikokortikoidler ve lipoprotein lipazgibi faktörlerdeki değişm elerin de etkili olabileceği belirtilmiştir. G ebelikteki b e sle n m en in şişm a n lık üzerindeki bu etkisi, şişm anlıkla ilintili hastalık lara y a tkınlıktan b a ğ ım sız o ld u ğ u ileri sürülmüştür. Birçok çalışm ad a doğ u m ağırlığıyla, yetişk inlik d ön em in dek i şişmanlıkla ilintili hastalıklar arasında bağlantı bulunmamıştır.

Yağlanmanın Tekrarlandığı Dönem

A ra ştırm a verileri, beden kitle indeksinin (B K İ) y a şam ın ilk y ılında a rttığ ın ı, d a h a so n ra k i y ı ll a r d a a z a ld ığ ın ı i ş a r e tle m e k te d ir. Beş y a ş ın başlam asıy la birlikte (B K İ) tekrar artm aktadır. T risep s deri kıvrım kalınlığı ölçüm leriyle de benzer sonuçlar alınmıştır. Buna y a ğ lanm anın tekrarlandığı d ö n e m d e n m i ş ti r (3). Y a ğ la n m a n ın te k r a r l a n d ığ ı d ö n e m e rg e n lik ve yetişkinlikteki şişmanlamada etkindir. Beş yaş içinde hızlı kilo alan çocukların ergen ve yetişkin old u k la rın d a BKİ ve su b s k a p u la r deri kıvrım kalınlığı değerleri 6.5 ve 7 yaşından son ra kilo a lm a y a b a ş lay anlard an d a h a y ü k se k bulunmuştur. Bunun nedeni olarak erken kilo alm a y a başlayan çocukların daha uzun süre y a ğ depoladıkları belirtilmiştir. T ekrar ya ğ la n m an ın erken başlamasıyla şişmanlıkla ilintili hastalık riskine ait veriler bulunmamaktadır.

Ergenlik Dönemi

Ergenlik, kalıcı y ağ la n m an ın oluştuğu son kritik dönem dir. K ızlarda yağlanm a erkeklerden daha çoktur. Uzun süreli izleme çalışmalarda, yetişkin şişman kadınların % 30 unun ergenliğin erken evrelerinde şişman olduklarını işaretlem ektedir (1). Yetişkin erkeklerin ise sad ece

%

% 20'si 10 yıllık dönemde normal kilolarına inmişlerdir. Buna göre ergenlikte aşırı yağ birikimi, özellikle kadınlarda yaşam boyu şişman olm a riskini arttırmaktadır.

Ergenlik çağında aşırı yağ birikimi şişmanlıkla ilintili hastalık riskini de arttırmaktadır. İlk Harvard Büyüme Araştırmasında 55 yıllık izlem sonuçlarına göre, lisede şişman olan (BK1 = 75 persentil üstü) erkekler arasında ölüm oranı şişman olmayanlardan (BICI = 25-50 persentil) yüksektir (4). Avrupa'nın diğer ülkelerinde yapılan araştırma sonuçlan da bu bulguları desteklemektedir. E r g e n li k te k i ş iş m a n lı ğ ın k a lıc ı o l m a s ın ı n m e k a n i z m a s ı ta m o l a r a k açıklanamamıştır. Bir varsayıma göre ergenlikte yağ birikim örüntüsü farklıdır. Bu d ö n e m d e , erkek lerd e yağ, bed en in m erkez b ö lü m ü n d e b irik m e kte, yetişkinlikte periferde yitirilmektedir. Kadınlarda bu örüntü daha az görülür. Kadınların m erkez bölümündeki yağd a östrojen ve progesteron alıcıları b u lu n m a z k en erke k lerd e an d ro jen alıcıları bu lunm aktadır. A n d ro je n in v a rlığ ın d a y a ğ karın içinde birikm ek te, y o k lu ğ u n d a ka lç a b ö lü m ü n d e depolanmaktadır. Insulinin glikoz ve lipolizisdeki farklı etkisinin de bu süreçte etkili olduğu ileri sürülmüştür. Karında aşırı yağ b i r i k im i ; diyabet, koroner kalp hastalığı, hipertansiyon ve hiperlipidemi riskini arttırmaktadır. Miyokard erfarktüsündeki cinsiyet farklılığının yağ depolanma örüntüsündeki farklılıktan kaynaklandığı sanılmaktadır. Karın içi yağdan oluşan serbest y a ğ asitlerinin karaciğerin insulin direnci üretmesine etki ederek glikoz intoleransına yol açtığı belirtilmiştir. İnsulin direnci hipertansiyon riski yaratmaktadır.

Özetlersek, büyüme çağındaki kritik üç dönem yetişkinlikte şişmanlığın oluşması ve buna bağlı diyabet, hipertansiyon, hiperlipidemi ve kardiyovasküler hastalıkların gelişmesinde etkili olabilmektedir. Bu dönemlerde yağ birikiminin önlenmesi ileriki yaşlarda şişmanlık sorununun çözümünde yardımcı olabilir.

Çoçukluk ve Ergenlik Çağında Bedende Yağ B irikim ini

Önlemeye Yönelik Öneriler

Gebeliğin üçüncü trimesterinde yağ birikimini önlem eye yönelik enerji sınırlaması, büyümeyi olumsuz etkileyeceğinden doğru değildir. Gebe kadının gebelik süresince boya uygun ağırlığına 9-12 kg eklemesi uygundur. Gebelik başlangıcında şişman olan kadının gebelikten dolayı fazla kilo almasına gerek yoktur. Diyabeti olan gebe kadının iyi bir kontrolle aşırı kilolu bebek doğurmasının önlenmesi uygun olur (5).

Çocukluk dönemindeki şişmanlık spor faaliyetleri arttırılarak ve uygun beslenme alışkanlıkları kazandırılarak önlenebilir. İlk 4 ayda bebeğin tek başına anne sütüyle beslenm esi, 5. aydan itibaren azar azar uygun e k besinlere b a ş la n m a s ı gerek ir. Ek b esin v e rm e u y g u la m a la r ı ç o c u ğ u n b e s le n m e alışkanlığı kazanm asında önem taşır. A n ne sütünden son ra ilk ek besin tatlı olm am alı, m eyve suyu, m eyve ezmesi, yoğurt, sebze ve tahıllı ço rbalardan olmalıdır. Böylece tatlıya düşkünlük önlenebilir. B irçok aile çocuklarının zayıf olduğundan yakınırlar. Boyu uzayan, ağırlığı normal sınırlar içinde olan çocuğun beslenmesinin yeterli olduğu kavramının geliştirilmesi gerekir. Beş yaş grubu çocukların doğru alışkanlık kazanm alarında anaokulları önem taşır. Çocukların boy ve ağırlıkları her ay ölçülerek şişm anlam aya meyilli olanların a ile le ri u y a r ıla r a k g e re k li ö n le m in z a m a n ın d a a lı n m a s ı s a ğ la n a b ilir . A naokullarında spor faaliyetlerinin arttırılması, yem e k lerd e y ük sek enerjili, özelikle yağ ve şekeri çok içeren besinlerin sınırlanması biryandan şişmanlığın ö n le n m e s in d e d iğ er y a n d a n yeterli ve deng eli b e s le n m e a lışk a n lığ ın ın kazanılmasında etkili olur.

Ş iş m a n lığ ın b e lir le n m e s in d e y a ş a g ö re a ğ ırlık ve b oy c e tv e lle ri kullanılabilir. Örneğin 5 yaşındaki çocuğun olm ası istenen ağırlık sınırları 14.7-22.1 kg dır. Ağırlığın bu d eğerin üstün ç ık m a sı ş iş m a n lık o lara k tanımlanabilir.

Ergenlik ç a ğın d a derialtı ve toplam beden yağı ile b eden kitle indeksi (BKI) arasında korelasyon olduğu bildirilmiştir (5). Yetişkinlikte BKI nın 30 un üzerinde olması sağlık riski yaratan şişm an lık olarak tanım lanm aktadır. BKİ nin 25-29 .9 ara sın d a olması toplu veya h a f i f şişm an o la ra k kabııl edilmektedir. Ergenlik ç ağında şişm anlığın tan ım la n m a s ın d a ö nerilen BKI değerleri Tablo l'de gösteriIm iştir(5).

Tablo 1: E rgenlik Çağında Beden K ille İndeksi D eğerleri

Yaş Ş iş m a n lık R i s k i ( T o p lu ) Şişm an (Y.lj E rk e k K ız E rk e k K ız 10 20 20 23 23 11 20 21 24 25 12 21 22 25 26 13 22 23 ₂₆ 27 14 23 24 ₂₇ 28 15 24 24 28 29 16 24 25 29 29 17 25 25 _{29 30} 18 26 26 _{30 30}

Ergenlik çağında şişmanlıkla ilintili hastalık göstergelerinin incelenmesinin gerektiği bildirilmiştir. (5). Bunların başlıcaları; aile öyküsü, kan basıncı, total kolesterol, BKI'ınde değişmedir. Ergenin ailesinde diyabet, kardiyovasküler hastalıklar, hipertansiyon, hiperlipidemi gibi sorunların bulunması ileride bu hastalıkların ortaya çıkış riskini arttıracaktır. Ailesinde bu hastalıklardan bulunan, total kolesterolü 200 ıng/dL veya 5.2 m m ol/L üzerinde olan, yaşına göre BKI değeri yüksek olan ve gittikçe yükselm e eğilimi gösteren ergenler risk g rup ları o la ra k ta n ım la n m a k ta d ır. B u n la rın fiz ikse l m u a y e n e d e n g e ç irilm e le ri, ay rıntılı a n tr o p o m e t r i k ö lç ü m le rin y a p ılm a s ı, kan lipit fraksiyonlarının (HDL, LDL, trigliserit vb.) incelenm esine gerek vardır.

Ergenlik, yaşam biçimi ve beslenme alışkanlıklarının yerleştiği dönemdir. Çocukların ve ergenlerin düzenli fiziksel aktivite yapmaları, yeterli ve dengeli beslenmeleri için okul ve aile işbirliği yapmalıdır. Okul ye m e k sistemleri ve kantinleri e rg en lerin yeterli ve d engeli b e s le n m e le rin e uygun d u r u m a getirilmelidir. Hayat bilgisi, biyoloji, fen bilgisi gibi derslerde yeteri i ve dengeli beslenm e ilkeleri öğretildiği gibi beslenm e ve sağlık ayrı ders olarak da program larda yer alabilir. Ders konuları pratik y a şam a girdiğinde ç o cuk ta davranış değişikliği yapabilir. Bu nedenle ailenin ve okul yöneticilerinin beslenm e konusunda bilinçlenmeleri ve uygulam alarında yeterli ve dengeli beslenme kurallarına uymaları önem taşır. O kullarda h er çocuğun belirli bir spor dalına gitmesi teşvik edilmeli ve uygulama alanları sağlanmalıdır. Fiziksel aktivite artırılarak şişmanlığın önlenmesi en akılcı yoldur (6).

Ö z ellikle riskli ç o cukların y a şam biçimi ve be sle n m e k o n u s u n d a öncelikle bilinçlendirilmeleri ileriki yaşlardaki şişm anlık ve bununla ilintili hastalıklardan korunm ada önem taşır.

Prof. Dr. Ayşe BAYSAL

KAYNAKLAR

]. Dietz, W .I I.: Critical Periods in C hildhood For D evelopm ent o f Obesity. Am. Clin. Nulr. 59 : 955, 1994.

2. Bıaddon, F.E.M., Rodgers, B. Wadsworth, M .E.J., D avies, J.M.C. : O nset o f O besity in a 36 year Birth Cohort. Bri. Med. J. 293 : 299, 1986.

3. B olland-C achera, M .F ,D eheeger, M .,B ellisle,F., S em pe,M . G u illo u d -B o to u ille , M ., Patais, E . : Adiposity Rebound in Children : A Sim ple Indicator for P redicting Obesity. Am. J. Clin. Nutr. 39 : 129, 1984.

4. M ust, A., Jacques, P.F., Dallal G.E. Basem a, C.J., D iets, W.H. L ong Term M orbidity and M ortality o f O verw eight A dolescents : A follow up the H arvard G row th Study o f 1922 to 1935. N ew E ngland J.M edicine 3 2 7 : 1350, 1992.

5. Himes, J.H., Dietz, W .H .: Guidelines F or O verw eight in A dolescent P reventive Services: R ecom m endations from an E xpert Com m ittee, Am. J. Clin. Nutr. 59 : 307. 1994. 6. Wolffe, J.B.: W hy E x e rc ise ,: M edicine and Science in Sports and Exercise, 24(2) 153,