1574-1595 tarih ve 667 nolu tapu tahrir defterine göre Rakka sancağı ve nahiyelerinde yaşayan aşiret ve cemaatlerin mukayeseli tahlili / null

157 4- 1595

TARİH

VE 667 NO'LU

TAPU-TAHRİR

DEFTERiNE GÖRE RAKKA SANCAGI VE

NAHİYELERİN'DE

.

.

.

. .

YAŞAYAN AŞIRET

VE CEMA'ATLERI:f\I MUKAYESELI TAHLILI

·ıPİSİ

fVlÜFEJ

•

₁

(YÜKSEK

LİSANS TEZİ) ~

.---·---

···,J

--F-Ill-,~-T -.::-Ü f'-:"J 1'"""':,: '-"~::ı ~:7". ~ ;_ <: i

Y üneten I Iazırlayan

"\'rd.Doç.Dr. Rifat ÖZDEIVIİH. l\1urat ÇELİI(DEMİlı

Fırat Üniversitesi Merkez Kütüphanesi 111111111111111111111111111111111111111111111 *0070215* 255.07.02.03.00.00/08/0070215 TYL/15 ELAZIG- 1995 ij z 1 yij~

..

.

3.-ı-IIT SA LT r1A LAR., • • .. .. .. .. ., ., ., ., .. ... .... ., ., .. , • ., .. .,. ... ., • .. .. .... ., • • ., • .. • .. .. • I I

G1R1ş ... .,. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. ... ·• ... .. .. • • • .. • .. .. • .. .. • •

1-5

BİRİNCİ BÖLÜM

PıAKKA 1 _{NIN IITSA TAIUHÇESİ ... ~" ... '" ... , ... ~,... 6-14}

A-İsl~miyet Öncesinde Rakka .. ., .. ~-·~- ... ~ ... 6

D-nak.ka' nın J. s lam Hakimiyetine

u

iriş i ... .,... 6-8

C-Osmanlı Hakimiyeti D5nemine Kadar Rakka ... .,~ 8-13

D-Osmanlı Hakimiyeti D5neminde Rakka ... - •••• 13-18

İKİNCİ BÖLÜM

662 NO'LU TAHRİR DEFTERİNE GÖRF~ RAKKA SANCAGI

VE CI~M1\.ATiıT~HİNİN D_EMOGBAFİK DURUlVfiJ ... ., ~... 19-28

A-Rakka Sancağı ve Nahiyelerindeki Hane

1-Rakka Şehrindeki H~ne ve MUcerredler .. ~ .. ., ... 20-21

?-'l(nkkn r:nnr:n(J:ı r·J~Iıi.vnlor·\ t\ılnl(:\. llnıın

vo l'·'lilcoı·redlor., ... .,., ... ~... ;:~l-?2

B-Rakka ve Nahiyelerindeki Cema'atlerin Tahmini

1-Rakka Şehrindeki Cem~'atlerin Tahmini NUfusu... 22-23

2-Rakka Sanqa~ı N~hiyelerindeki Cem~•atlerin

Tahmini N1jfusu ... ., .... ,. .. .,. ... ,. ... .,. ... ., ... ,... 2·3

C-Rakka Sanca~ı'nın Tahmini NUfusu ... ~·~····~··· 28

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

667 NO 1 _{LU TAPU TAHRİR DJ~~FTERİNJ~ GÖrili RAKKf\' DA}

İ KT1 S.A.Df DURUM ... ., •• .g . . . -!'1 . . . - ... .. .. .. • • • ... 29-46

1-Resm-i Çift.~·~~~-·~·~···~·~···~··· 2-Benn~k Resmi •••••••••••• ~····~····~~~-·~~··· 3-Resm-i MUcerred ••••••••••• ~.···~·~··· 4-Resm-i I rgadiye ... ~ ... ~ .. ., ... ., "' "' .... .. 32-39 32 32-33 33 33 6-Resm-i Ça:yır ve Berm1-i Kı~lak ... .,... 3L~

7-Hesm-i Tapu ve Deştb~ni ... ~···~···· 35

8-Bad-i Heva,Cürm-i Cinayet,Resm-i Arus ... 35

9-Tarm Ürünlerinden Alınan Vergiler(Bu~day,Arpa~Darı,

Pamuk,Susam,Kendir,İpek,Sebze ve Meyve) ... 35-37

10-Di~er Vergiler(Asiyab,Bac-ı Ubur,Tamga-i Bazar,

Kapan-ı Arsa,M~l-Gaib~Yave ve Kaçgun).·-··· 37-38 0-Mukataalar ... 39

E-Sancak Gelirinin Dirliklere Da~ılımı ... - ••••••••••••• 41-45

1-Has lar •• ., ., ., , , ,. , ,. " .,. ... ., ... "' ,. .... ., .,. ... , .,. ., ... ., ... ., •• ., • ., • 41

a-Padişah Hasları ... ~ ... rl .. ~··~···~·-····~~···· 41-43

2-Tıınar lar .... ., .. ~ ... , .. . • .. .. • .. .. .. . .. • . • • . .. • • . .. • .. • • • • . ıı.5

F-1\akka SancaP:J.1 _{nın Yıllık}

Geliri ... ,. •••..• ., ... lJ.6

DÖHDÜNCÜ BÖLÜM HAKKA 1 _{DA İDARİ YAPI}

47-49

A-Osmanlı Devletinde Sancak YBnetimi . . . 47-48

B R -~a kk a c uanca5ı nın ~ ' I~d~ ~ arı Y . apısı ... . 48-49

50-51

Ek 1: Rakka'da Bulunan Cem~'at1erin Listesi ••••••• 116-118 (667 NO'lu Tahrir Defterine Göre)

Ek 2: Rakka Sanca~ındaki Yerleşim Birimleri ... 119

Listesi(667 N0'1u Tahrir Defterine Göre)

Ek

3:

667 NO'lu Tapu-Tahrir Defterinin MUcme1

ve Mufassal Kısmının İlk Sayfaları •••••••••• 120-121

Ek 4: Saraybosna Mahalli MUzesinde Bulunan Sofyalı

Ali Çavuş Kanun~mesinin Rakka ile İlgili Kısmı 122

HARİTALA.R:

ÖNSÖZ

Kuzey Suriye'de,Fırat Nehri'nin Belih Irmag;ı ile birleş­

ti~i bölgede bulunan ve 400 yılı aşkın bir süre Osmanlı

hakimi-yetinde kalan Rakka'yı₁ tezimize konu olarak aldık.

Tez çalışmamız,!stanbul Başbakanlık Devlet Arşivi Genel

MUdürlü~ü Tapu-Tahrir Tasnifinde bulunan,Rakka ile ilgili 667

NO' lu Tapu-Tahrir Defterine dayanmaktadır.Defter III ... Iilurat dö-neminde hazırlanmış olup,MUcmeli ve Mufassalı bir aradadır.Def­

terde Rakka Sanca~ı ile nahiyelerindeki(Belih,Kapulubük,Ca'ber)

cem~atlerin,demo~rafik ve ekonomik durumları ile ilgili son de-rece önemli bilgiler mevcuttur.Bu bilgiler,tarafımJ_zdan gerekli

açıklama, tablo ve yorumlarla birlikte dett,erlendirilmiştir,/l'ezi­

min Yilksek Lisans seviyesinde olmasından dolayı,bize ayrılan

sü-re icinde,Rakka ile algkalı sadece 667 NO'lu Tahrir Defterini ayrıntılarıyla inceleyebildik.Araştırmalarımız sırasında yalmız­ ca muhtev~larını tesbit etti~imiz di~er tahrir defterlerini ise

inşaallah ilerik~ çalışmalarımızda ele alacak ve bölge ile

ilgi-li daha ayrıntılı ve net yorumlar yapaca~ız~

Tezimin her safhasında,kıymetli zamanlarını benim için ayı­

ran,yardım ve desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen de~erli tez

ho cam Yrd.Doç .Dr .Rif at ÖZDJ~IVIİR' e, Tahrir Defterinin temininde

yar-dımcı olan kıymetli hacarn Doç.Dr.rviustafa OZTURK'e.,Transkribe met-n:Ln ko nt ro 1 U .i.ç ·i. n rı o~:f> r.·l:l. v o. Id. Ll o ı··\ ıd. n.Y~lı·o n Y re\ .. J)oQ. D:t·

.o

ı.· h n n

1\J.LIC,!'n vo de ():;,oll\..lcle,Lo~ .. ,\ın\ıı lloı: nın.ııdn .vnı·~Lı.ııı vo

d,t:)o{;okl.orl-ni görd{jft1Jm Doktora Ö~rencileri ,Ahmet GÜNDÜZ ,Enver ÇAKAH ve Er-dinç GÜICÜ abilerime teşekkürlerimi bir borç bilirim.

r1urat ÇELİKDEMİH Eıazı~-1995

KI SALTMALAH

a.g~e. :Adı geçen eser

a.g.m. :Adı geçen makale

AÜDTCF :Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Cografya FakUltesi

B.A. :Başbakanlı Arşivi

bkz. :Bakınız

C~ :Cilt

DGB!T :Do~uştan GUnUmUze BilyUk İsl~m Tarihi.

GKB :GenelKurmay Başkanlı

iü:E:F :İstanbul Üniversitesi Edebiyat FakUltesi

K~Cl~ : KiiltiiJ:- ve 1_{l'u-.r·i 7,nı ı~elranlJ_J.!:ı}

r

1_{IEB : lVIilli E ği tim Bakanlıf.tı}

s.

;

Sayı

s. :Sayfa

TD :Tahrir Defteri

TTKB :Ti.irk Tarih Kurumu Basımevi

TÜDAV : Tiirk Diinyası Araştırmaları Vakfı

Vs. :Vonnirn

A-Osmanlı Tahrir Defterleri ve Önemi

OsmanlıDevleti'nin öeellikle sosyal ve iktisadi tarihini

aydınlatan "Osmanlı Ta.hrir Defterleri",bi.rinci derecede temel

kaynaktır.

Lügat manası itibari ile yazma,ka,ydetme anlamlarına

ge-len ıı tahrir11

kelimesi, ıstılahi olarak nijfus ve arazinin genel

bir şekilde kaydedilınesidir;şeklinde tanımlanabilir(l).Tahrir­

ler,devlete fetih veya ilhgk suretiyle katılan b6lgelerin

ver-gi kaynaklarını tesbit etmek ve bunların tevziini belirlemak

i) zere yapılmaktaydı(2).

1_l'ahrir işlerinden _{sorumlu en üst derecede yetkili} 111_l'evkii"

denilen Nişancı idi.Nişancı öncelikle tahriri yapacak kişinin tesbit ve atamasını yapardı(3).Tahrir işlerini yürütmek üzere tain edilen bu şahıslara 11_{Tahrir Emini}11 ,PMübaşir"

9 tt İl yazıcısı",

11_{Muharrir" gibi isimler verilmekteydi.Ayrıca bunlara. yardımcı} olmaları için k~tiplerde resmen görevlendirilirdi.K~tiplerin

sayısı tahriri yapılacak bölgenin ehemmiyetine göre

belirlenir-di.Rüşvet ve iltiroas gibi yosuzluklara meydan vermemek için,

Muharrir olacak kişiler namuslu,dUrüst,dind~r,1ıahrir işini ve

tekni~ini iyi bilenler arasından seçalirdi~Muharririn istedi~i

biitUn yardımı t ahrlrin yo pı ld J.P~J. h()lp;en:\. n :i. d Ôr1. ve Pl(lll t;Ar, lcl.-lnt·.l. nart:lnmo.yı~ moelnıı.·(ltqrıııct\1\. l\\11\ l.ı,ı·.ı. d n v t tit.vnt. vn nrınonlt

h.n-dıları kontrol ederlerdi(4).

Tahrir sırasında köy,mezre'a ~ibi yerleşim merkezleri, tarım alanları ,yaylak ve kışlaklar belirlenerek bunların hu-kuki statUleri tesbit edilirdi .. Bu köy ve mezrealarda yaşayan

(1) Mehmed Zeki Pakalın;Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri §özlü~ü,1stanbul,l993₉C.I1I,s.376

(2) A.~ezihi Turan;XVI.Asırda Ruha(Urfa) Sancağı,Ankara

1993,

.}\.cnkara Üni ver si tes i Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü,

Ba-sılmamış Doktora Tezi,s.l

(3) M.Zeki Paka~ın,a~.e.,aynı yer.

(4) Mehmed Al.i ünal; I.Yiizyılda Harput Sancag;ıÇ1518-1566), T .. T.K .. B.,Ankara,l989,s.3.

halkın vergiye tabii olanları ₉aile veyi topluluk isimleri,ta-sarruf edecekleri arazi miktarları,vergi ve vergi miktarları· ile vergiden muaf olanlar ayrı ayrı kaydolunurdu(5).

Muharrir(İl Yazıcısı),çalışmalarını tamamlayıp merkeze dBndUkten sonra elindeki mlisveddeleri birleştirerek bir defter dUzenler .. Tahrir sonuçlarının ayrıntılı olarak kaydedildi~i bu deftere "Defteri ~lufassal11

denilmekteydi.Daha sonra bu ayrıntı­ lı defterden yararlanılarak daha Bzet ve dUzenli bir defter

ha-zırlanırdı ki buna da 11_{l"1Hcmel" veya ııtcmal Defteri" adı}

veril-nıekteydi(6) .Bizim inceledi{:f;imiz Rakka. 1 _{ya ait ~T.'apu 'l'ahrir}

Defte-ri,!cmgl ve Mufassal kısımların birleştirilip bir araya geti~ rilmesiyle oluşturulmuştur .. Aynı defter hem icmal hem de mufas-sal kısımları ihtiva etti~inden bu iki kavram arasındaki fark çok daha iyi mUşahede edilmektedir(?).

Yeni bir bBlgenin fethi,ilhakı,taht de~işikli~i veya za-man içinde meydana gelen de~işiklikler vs. gibi sebeplerle

tah-rir yapılmaktaydı.Arazi tahriri bitip9yeni tahrir defterine

hü-kUmdarın tu~rası vurulduktan sonra defterin bir sureti ait

ol-ğu vilayete gBnderilir ve İdarecilerin bu yeni tahrire göre ha-reket etmeleri emrolunurdu(B).Ayrıca merkezde iki nUsha olarak hazırlanan bu defterlerden biri defterh~ne hazinesine konulur-ken di[l;eri tug;rasız olarak sarayda muhafaza edilirdi(9).Yeni bir tahrir sonucu yazılan deftere "Defter-i Cedid11

9Önceki

def-t er. e i silt tl D e :f ter-i 1\ L ı k ll ad )_ V er J 1 :\. ı:· d :\. .. ~~ J.t f.) l\

n

Q

nt\

n

n

h ni 1" t f\ h l' :lI' n()z konunu olurnn o :~.oıııan \ nn "llof'Lnı·-· \ J\ t. \lt" ,"l>nf't,rn:-~~t J\Hhn""

adını alırdı.Yani Yeni yazılan Defter,"Defter-i Cedidıı ₉Bnceki

''Defter-i Atik11 _{ve daha önceki ise ıınerter~-i Köhne"dir(lO).}

(5lM.Ali Unal; ~.g.e.,s.2

(6 M.Zeki Pakalın;a-g.e.,s.3?6.

(7

B.A.,T.D. 667.

(8 İsmail Şakkı Uzunçarşılı;Osmanlı Devletinin Merkez ve B~h­ riye Teşkilatı,T.T.K.B.,Ankar~988,s.l0~09₉110.

(9)M.Zeki Pakalın;a~g.e.,aynı yer.

(lO)Ahmed GUndüz;l523 M.\929 H.) ve 998 No'lu Tapu Tahrir_lLe.f.-terine gBre Musul Mardin,Çermik,Harput.ve Çemtşgezek Sancakl~~

E=!:_l}~~~Y-~!:l.Ellil_ş.JıJ..l-lt,Elazı~,l993 Fırat

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstittisil Tarih Anabilim Dalında Basılmamış Yilksek Li-sans Tezi,s.3;M.Ali Ünal;a.g.e.,aynı yer. ·

ter mevcuttur.Bu tahrir defterleri şunlardır:

Nurnaras~ Tarihi TUrU

1) 617 h.993/m.l585 Tirnar 2) 667 Tarihsiz (III. lVIurat) 3) 831 h.ll00~1106 Maliye (m,l688-1694) 1çerig;i Üzeyir Livası'nın,Derbisak,Bak­

ras,Arsuz,Balis,Bab ve Amid Liva-larının,Mardin,Birecik,Göksu,8iird ve RAKKA Livalarının,Tur ve Cemase

liv~oınrlnki. Tim~r ve Ze&metlorden

Şirvin Muharebesi esnasında tev-cih olunan Tirnarları gösterir def-ter ...

RAKKA IJivasının Belih,Kapılıbük, Ca'ber Nahiyelerinde bulunan

ce-m~'atlerin nlifus ve hasılatına

mU-beyyin Milemel ve Mufassal Defter. Kıbrıs,RAKKA,Hem~in Eyaletleri

mukataasıyla vesair mahallerdeki

has ve mukataaları havi.

4) 835 h .. 1103/m. 16gl Dahiliye Bozulus rl'iirkmenlerinden Rakka ve-1692 sair mahallere iskan edilenlerin

isimlerini gösterir defter.

5) 93g h. ll qı/rn .. 1?7'7 '.l' imnr

6)

991

Tarihsiz Tirnar

7) 1045 Tarihsiz Maliye

lran Bornnkorl 1\.l.:t vo 1\bth.ıllA-h.

f'n-r~ R lo r t r:n' n f ı. n d An TH .Y nr l' n 1{ 1. r v n

l\AI\1\f\ Lnraf.loı·:ıtıdo Lf,vo.l.lt o.luıınt\ tirnarları

havi-Hısnıkeyf,Siird

₇

Nusaybin;-A~cakala,

RAKiffi,Beni Rebi a,Sincar ve Har-put livalarında bulunan Has ve Zeimet tim~rları mUbeyyin icmal defteri.

RAKKA livası köylerinin cemaatle-rinin ntifus ve hasılatını mübey-yin mufassal tahrir defter parçası. Bizim incelediğimiz defter ikinci sıradaki 667 Numaralı

.. .C-Faydalandığımız 667 No' lu Tahrir Defteri

İnceledi~imiz bu delter,İstanbul Başbakanlık Devlet

Ar-şivleri Genel r·1lidijrlü~ij ,Tapu Tahrir Tasnifinde 667 Nurnarada

ka-yıtlıdır.Defterimiz toplam 6L~ sahife olmasına ra~men,sahife

nu-maralarından 62 sahife imiş gibi gBrUnmektedir.Defterdeki salıi­

fe numaralarını aynen yazınca durum daha iyi anlaşı1acaktır:

1,2,3,ı~,5,6,7,8,9,10,11,12,12/A,l3,14,15,16,17₉18,19,20,

21,22,23,24,25,26,27,28,29,30,~1,32,33,34,35,36,37,38,39,40,41,

42,4-3 9 44, 1+5, L~6, 47 9 48 9 49 9 50,51, 52/ A 9 52,5 3, 5lf-, 55, 56,57, 58,59, 60,

61,62 ..

Bu

sahifelerden dör tanesi boştur: 16,17,18,19.

İnce1edi~imiz 667 Nolu Tahrir Defterinin hiçbir yerinde tahririn yapıldıgı tarihle alakalı bir kayıt

yoktur.Başbakan-lık Arşivi Tapu Tahrir Tasnifinde de tarih verilmemiş sadece

III .r1urat Dönemi diye not dijşü.lmü.ştUr.Bu durumda defter III'ııı

Murat'ın tahtta kaldı~ı 1574-1595 tarihleri arasında hazırlan­

rnıştır.Bu tarihler arasındaki mes~feyi birazdaha azaltmak

mUm-Jdindijr .. Şö;)rleki ;Rakka' nın eyalet ediliş tarihi h ... 99'-~/m. 1586 'dır( ll). Defterimizde ise Hakka henUz sancak statUsUnde oldu~una g5re,

demekki defter 1586 tarihinden 5nce tutulmuştur,Bu durumda

def-te~in tarihini 1574-1586 olarak kabul edebiliriz.Ancak biz Baş­

bakanlık Arşivi Tapu Tahrir Tasnifini esas alarak,defterin

ta-. h · · · ·rI ··ı· ıv· +- ...:1 • • • · ' ( 1 r:.. rJ ı ı c:: <)

5 )

u t ı i ı

rı ı J.Ç:ı.n ... ıura\, uoneıııırn . . .Jr .ı.-. )· p;un ~ercı: t. 1_! 1

O \11. t.\ lll (ıl! : t r.d d f' (l d O ll 1 h

tt

1' (l (. O l n n\ ıl (') f' 1 t'll' illi \ '..", l n lll;; l V f' 1' ht·

fassal kısımların bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur.Def­ terdeki sahife numaralarına göre ilk

15

Sahife İcınal Defteri olup,11

Defter-i İcınal-ı Cedid Liva-i Rakka" şeklinde başlar.Dört

shifelik bir boşluktan sonra(l6,17,18,19),20.sahifeden itibaren Mufassal kısım gelir ve"Defter-i Mufassal-ı Cedid-i Hakani" di-ye başlar(l2).

(112 Meti~ K~n~;Şancaktan -~~le~~~1229-1650 Ara~ında Osmanlı

Ümerası ve Il Idares;,l..,Istanbul, 1978, s .. l6L~;Ahmet Akgnndijz

;Osman-lı Kanunamaleri ve Huln'lki rl1ahlilleri,İF":·tanbul.,l994,C .. 8,s:lOO.

Defterin Muhtevasına gelince;Defterimizde başta Rakka

San-cak merkezi olmak Uzere,sanca~a ba~lı Belih~Kapulubilk ve Ca'ber

Nahiyelerindeki cem~'atlerin nUfusu(Nefer,H~ne,MUcerred) ile

yıllık hasılatları verilmektedir.!cm&l defterinde haeıllar,Pa­

di~;ah hasları,Sancakbeyi hasları,Tımar· .. ve Vakıflar olmak üzere

Sancak ve nahiyelere göre belirli bir dUzen içinde verilmiştir.

Mufassal Defterde ise hasıllar,Sancak ve nahiyelerin altına

ol-du~u gibi çıkartılmış,gelirin tUrü(hae,tımar,vakıf)ise küçük

notlar halinde belirtilmiştir .. Her iki defterin de

sonunda,"Ev-kaf-ı Liva-i Mezbur"(l3) başlı~ı altında Rakka'daki vakıflar

hakkında bilgi verilmektedir.Defterde Rakka Kanunnamesinin yer

almayışı özellikle vergi miktarlarının tesbitinde bizi zor

du-rumda bıraktı.Defterin Mücmel ve Mufassal oluşu,bilgilerin

kar-şılaştırıiması ve okunuş bakımından bir ave.nta.jdı~Ancak

özellik-le Mufassal Defterde çok fazla silintinin olması avantajımızı

B!R!NC! BÖLÜM

RAKKA 1 _{NIN KJSA 'rAH1HÇES1}

El-Cezire'de,Diyar-ı Muzar'ın merkezi ve Fırat ırma~ının

Belih ırma~ı ile birleşti~i yerin yukarısında yer alan RAKKA, se lafkilerden Seleukos II .Kallinikos tarafından kuruldu( ll~).

M.ö.2L~4 veya 242'de tesis edilen Rakka,bu dönemlerde

kurucusun-dan dolayı Kallinikos adını almıştı.1mparator Julianus zamanın­

da Kallinikos mUstahkem bir kale ve milhim bir ticaret merkezi idi.Miladi 466 tarihinde Kallinikos'u yeniden inşe ettiren

1m-parator Leon,şehre Leontopolis adını verdi.

Siiryani kilise tarihçileri,VI.asrın başlan~ıcından itiba-ren Belih nehri ile Fırat'ın veya NehrU'l-Nil kanalının Kalli-nikos yakınında meydana getirclitı;i zaviy.e içinde yer alan ve Arapçada Deyr Zakka olan Mar Zakkai Manastırını sık sık zikre-derler ..

Justinianus 529'da 1ranlılarla ticaretin sadece Nisiblis Kallinikos ve Artaxata hud1ıt şehirlerinde yapılmasını kararlaş­

tırdı.I.lli5srev,542 tarihinde Suriye'ye yaptı~ı UçUncU

seferin-de Rakka' yı zapt ederek :~;ehri hakimiyetine aldı.HUsrev tarafın­

da n ~ehir , AU r ve b u rç 1 fl r 1 o

t

yi. o

m

to Q lri ?. e ct i 1 ara k allnma A :ı. ıı

or

bir hale p;e Li ı·:i.ld:i.( 1~)) ..

]-Rakka'nın İslam Hakimiyetine Girmesi

Rakka'nın Fethi:Hz Ümer dBneminde 1sl~m ordusu,do~uda

Sa-saniler,batıda Bizans olmak Uzere çagın iki büyUk devletine

kar-çı milc~dele veriyordu.Halife Hz.ömer'in talim~tıyla Raka ve

ci-varının fethi için Küfe'de ilk hazırlıklar başladı(l6).Rakka'nın

(14) Heyet;Meydan Larouss~,1stanbul,l993,Sabah Gazetesi Arma-ğanı

,c.

16, s .408 ;E. Honigmann; "Rakka I•1addesi" ₁

!

s

lam

Ansiklopedisi, C.9,M-E.B. Yavınları,1stanbul,l964,s.607-60H.

(15) J~.Honigmann,a.g .. e .. ,aynı yer ..

(16) DotSuştan G1jnümijz~ BiJ.yUk İslam Tarihi;C.~_,1stanbul,1986, s.S0-81.

da içinde yer aldığı el-Cezire(l7) bölgesinin fethi için !yaz b.Ganem görevlendirildi.İyaz,h.lB'de yaklaşık 5000 kişilik bir kuvvetie hareket etti.İyaz b ... Ganem'in öncil kuvvetleri Rakka'ya daha önceden gelerek baskın ve yağmalama faaliyetlerinde bu-lunmuşlarıdı.Askerleriyle birlikte Rakka önlerine gelen !yaz,

şehri muhasara etti.Ancak 5-6 glin direnen şehir,şehrin

yöneti-cisinin elçiler gönderip aman dilarnesiyle teslim oldu.Daha son-ra şehir yöneticisiyle,biitUn ah~linin can,mal ve namuelarına

dolrunulmayacaP:ını ve haraç vermeleri karşılı~ında toprakları­

nın ellerinden alınmayaca~ını içeren bir anlaşma yaptı.Rakka

böylece !yaz b. Ganem tarafından sauaş yapılmadan feth olun-du.Bundan sonra Rakka halkı₉ çocuklar ve kadınlar hariç olmak iizere her erkeği senede bir dinar kafa vergisi ödeyecek buna ilaveten belirli miktarlarda hububat,ya~₉sirke ve bal vere

-cekti.(Sonraları muaviye bu ya~₉bal,sirke gibi ayni vergileri nakti vergiye çevirmiştir)(l8).

Hakka'nın fetbediliş tarihine gelince;şehrin fethi ile

ilgili rivayetlerin hemen hepsi Hakka'nın h.l8-19/m.639-640 tarihlerinde fethedildi~ini kaydetmektedir.Bu iki tarihten ise ikincisini yani h./19(m.640) tarihini kabul etmek daha

man-tıklıdır.ÇUnkU Bel~zuri rivayetinde,Rakka muhasara edildi~i

sırada Hasat zamanı idi ibaresine yer vermektedir.!yaz b. Ga-nem'in 639 sonbalıarı ile 640 kışını hazırlıklarla geçirmiş

ol-nıtHlJ.nı lrRbul AtmAk r:nr~oıciyor .. /\yrıo~ m,.f,~'l/h.l'l t~Ptlr\.nc'~

fhrrl=

yo 'de me,ydona rr,olon. ıniltld r;ı vehn nnlp;:uıı. di\ı.dlnflld flf:':flnrln, l:nı

p;n--niş çaplı operasyonunun veba tahribatının hemen akabinde

ya-pılmasından çekinilece~i son derece mantıklıdır.O halde

böl-ge h.l9/m.640 tarihinde fethedilmiştir(l9).

(17) Fikret Işıltan;Urfa Bölgesi Ta~ihi(Başlangıftan h.210/

m.,825~e Kadar) ,İstanbul Üniversitesi Edebiyat li'akü tesi Yayın­

ları, ·stanbul,l960,s.71,72,73,74.

(18)Belazuri;Fütuhu'l-BuldanÇÇev.Zakir Kadiri Ugan),Maarif

BgS\-rn~~i,1stanbul91955,s.276,2781279.

C-Osmanlı Hakimiyeti Dönemine Kadar Rakka

Halife Hz#Ömer tarafından fethinden sonra,Rakka ile il-gili bilgilerimiz Abbasilere kadar yok denecek kadar azdır.

Abbasi halifelerinden Ebu Cafer

el-Mansur(754-775),Rak-lca'nın yanına Ba~dat'ın p}anını esas alarak Refika adında

ye-ni bir şehir kurmuştur,20).Yeni kurulan şehrin onarım işi ve-liaht Mehdi'ye verilmişti.Şehri bir at nalı biçiminde bina eden Mehdi,şehre su getirmek amacıyla iki bUyük kanal açtır­

mıştır(2l).Yeni kurulan bu şehre hil~fete sadık llorasanlılar

yerleştirilmiştir(22).Hilafetin de deste~i ile hızla gelişen Refika'ya Rakka ahalisi hızla yerleşmaya başlamış ve adeta Rakka Refikaya taşınmıştır.Harap bir hal alan asıl Hakka'nın

ismi bu yeni şehre verilenek,Refika ismi iptal edilmiştir(23).

Halife Memun zamanıda her iki şehrin arasına bir sur yapıl­ mı~}tır(24).

Halife Harun Reşid(786-809) 1hilatet sınırlarının

mu-hafazası için Hakka'yı çok elverişli görererak burayı bir ara

kendisine idare merkezi yapmıştır.Bu nedenle buraya bir saray ve ayrıca bir Rasathane yaptırmıştır(25).

Haıiıe el-Me'mun döneminde(813-833),devletin yüksek ka-demelerine !ranlı unsurların getirilmesi muhtelif bölgelerde isya.nlara sebep olmuştu .. Bunlard.an en önemlisi olan ve

el-Cezi-re Araplarını etrafına toplayanak ayaklanan Nasr b.Şebee'in

isyanını baetırmok iç:\ n l~nklcn dovomlJ. U o olt:ırnk ltullatıl.lm.ı.ş­

tır,26).

---8

( 20) Ş em seddin Sami; Karnusu' 1-· • Al am, nRefika Maddesi" ,c.

3,

!stanbul,l308,s~2251 ..

(el)

Meydan Larousse,C .. 16,s.408.

(22} F.Işıltan,a.g.e- ₉s.ll5;Meydan Larousse;aynı yer. (23) Şamseddin Sami ;a .. g. e .. ,s.·2251

(24) Meydan Larousse,11

Rakka Maddesi11 _,C.l6,

8.408.

(25) Salname-i Vilayet-i HaleR;sene,l303,a .. l94-195;sene,l305, s.l83-184;sene 13m7,s.284,285;sene,l308,s.l95,196;senel309 s.l40;sene 1313,s.246,247;sene 1314,s.255,256;sene

1316,s.~68~

~69;~en? 1317is.28:·,285;sene l3~9,s.312J313;sene l32~,s:393,

?94~95,sene 324,s-383,384,385,sene 13261s.384,385,?86,.

Abbasi halifesi el-Mutemid($70-892),ünvanı dışında bü-tiln yetkilerini gasbetfuiş olan kardeşi el-Muvaffak'a Ulkenin

do~u tarfiliarını,kendi o~lu el-Mufavvaz1_{a ise batı taraflarını}

vermişti.BBylece Abbasi Devleti bu dBnemde iki ba~ımsızparça­

ya ayrılmış,Rakka şehri de i.ilkenin dog;u tarafına sahip olan

el-Muvaffak'ın nüfuzu altına girmişti.El-Muvaffak Toluno~lu

Humireveyh(884-896) ile mUc~delesinde kendisine Us olarak

Rakka'yı seçmiştir.,Halife Mu'temid,Mısır,Suriye ve bUtün

Su-g;ur' un idaresini 30 yıl s1ireyle Humareveyh' e vermek zorunda

kalmıştır.Böylece Rakka da,halifenin emri ile Toluno~ullarının

id~resine verilmiştir(27).Mısır Toluno~lu HükUmdarı HUmareveyh, (884-896) kendisine bağlı kalmak şartıyla Musul ve el-Cezire valiliklerini el-Muvaffakiın o~lu Ebu'l-Abbas Ahmed'in(daha sonra el-Mu'tezid ünvanıyla halife olacaktır)komutanı Muham-med 1 _{e vermek zorunda kaldı. Böylece Rakka ,ı:vluhammed el-Af şin' in} idaresine verilmiş oldu.,Ancak Muhammed'in gittikçe güçlenme-sinden endişelenen HUmareveyh,Rakka'yı kurtarmak maksadıyla

harekete geçti ve tekrar Rakka'yı kendi hakimiyetine aldı,28)., IX.yy'ın sonlarında(890'larda) patlak veren ve Abbasiler için bijyijk bir problem olan Karmati hareketi ilk olarak Rakka

dolaylarında patlak vermiş ve daha sonra Dımaşk'a do~ru yayıl­

maya başlamıştır(29).Muktefi(Abbasi Halifesi 902-908),Karmati sorununu halletmek için bizzat kendisi Hakka'ya gitmiştir(30).

lı'oti.mi.ler,8'70 ·ı·:ar.·ilılor·inrlo Dımor~1k'ı. olf) fl:nr;·\rrliktnn

non-ra Hahba ve 1\alclca bölp;olorJıı1 Lle kontrolleri allıua aldı.la:r(~l.).

Musul Hamdani emirlerinden Ebu Ta~lip 97l'de Rakka'nın da

da-hil oldu~u tüm el-Cezire b5lgesini ele geçirmişti-979

tarihin-de ise Halep Harnd~ni eminlerinden Sa'duddevle,Rahbe,Rakka ve

(27)Kazırn Ya~~ar Kopraman;ıırroluno~ulları" ₁DGB1rr,c .. 6,1stanbul, 1989,s.61,62,64.

(28)Hakkı Dursun Yıldız;11 _{Sacoğulları",DGBİT,C.6,1stanbul,}

1989,s.91-95.

(29)DGBİT,C.6,s.67.

(30)DGBİT,C.3,s.291 (3l)DGBİT,C~5~s.l65i552

Diyir-ı Mudar'ı Ebfi Ta~lip'ten geri almıştı(32).

XIII.yy'a kadar varlı~ını devam ettiren Abbasi

Halifeli-~i' ne Moğol h-ökümdarı Hi5lagü 1258 tarihinde resmen son verdi(3~.

Rakka da bu Mo~ul istilasından nesibini almış yakılıp yıkıla­

rak tahrip edilmiştir(34).

1040 Dandanakan Savaşından sonra resmen kurulan Büyük

selçuklu Devleti,özellikle batı yönünde hızla genişleme~e baş­

ladı.Rakka'nın da içinde yer aldı~ı Kuzey Surmye bölgesine ilk

TUrk girişini temsil eden belli başlı emirlerden;Hano~lu Harun,

Emir Af~}in ve Sunduk'u sayabiliriz.XI.,yy' lın ikinci yarısından

ba:o;;layarak Suriye bölgesine gelmeye başlayan bu Emir ve

Türk-men beyleri Selçuklu Devletinin kurulmasına zemin hazırlamış­

lardır(35).1066 tarihlerinde Rakka Halep emirlerinin kontrolü

altındadır.Sultan Malikşah Halep'i kendisine teslim eden

Ha-lep Emiri Salim b.Melik'e Ca'ber kalesinin yanısıra Rakkk,Ane

ve Hit bölgelerini dirlik olarak verdi(36).

Büyük Selçuklu Sultanlı~ı.,Sultan 1"1elikşah'ın 1092'de

ölil-mü

ile taht kavgalarına sahne olmuştur.Melikşahın ölümüyle

kar-deşi Tacüddevle Tutuş Suriye'de sultanlığını ilan etmiş,bu­

nun için o zaman Musul Ukayloğulları'nın yönmtiminde bulunan

Rahbe'yi ve Fırat'ın sol kıyısındaki Hakka'yı teslim almıştı~

(1093).Kısa bir süre içinde Rahbe Rakka,Nusaybin ve Musul gibi

merkezleri eline geçiren Tutuş bu başarılarına ra~men

sultan-lı~ı ye#:eni Berkyaruk' a( ıvı ol i k:~:a h' ı n o~ln) kA ptJ.rncAktı.r(

3?)

U u l L a ıı ıvı u lı o. mm o <.l '.1.' np ar ( ı 1 OlJ -111 U ) L tU.' a _r .u Ht tl ll ıvı u B u 1 v

all-li~ine getirilen Emir Çavlı,Ca'ber Kalesi hakimi Salim b.

Ma-lik id~resindeki Hakka'yı kuşatan Ntimeyro~ullarına karşı

ha-rekete geçti(ll08).Rakka'yı 70 güne yakın bir süre kuşatan

(32) DGBİT;C.7₉s.89.

(33) DGB1TtC.3₉s.329.

(34) Ana Britanica;uRakka Maddesi11 ,C.l8,İstanbul,1990,s.277.

(35) Ali Sevim;Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi,s.35,~7.

(36) Ali Sevim;a,g.~.,s.l27,129;Ali Sevim;Bi~rafilerle

Sel-çuklular Tarihi,~.TeK.B.,Ankara,l989,s.l43-145.

(37) Ali Sevim;Suriye ve F~li3tin Selçukluları Tarihi,TTKB,

Anl{?-ra,l98~,s<!Pl38-139; Coşkun Alptekin;11_{Bijyük Selçuklular",}

Emir Çavlı,Nümeyroğulları'nın kendisine para ve at vermesi Uzerine kuşatmayı kaldırdı(38).

Musul Atabeyli~i,di~er adıyla Zengiler(ll27-1233),BU-yük Selçuklu ve Irak Selçuklu Devletine ba~lı olarak kurulmuş

BiiyUk Selçuklu Devleti' nin yıkılmasından sonra ba(!.;ımsız hale gelerek,Kuzey Irak,GU.neydo€!;u Anadolu ve Suriye'de Hüküm

sür-mlişlerdir.Seyfeddin Gazi Hakka'nın da dahil oldu~u Musul

mer-kezli,Fırat Nehrinin do~usunda kalan yerleri almıştı.Halep

merkez olmak i.lzare Fırat 1 _{ın batısını alan Nurettin lYlahmut}

(1146-1174),haçlılarla mücadelesi sırasında kendisine yardım eden Musul Atabeyi Mevdud'a(Seyfeddin Gazi'nin BlUmUndan son-ra J.Vlusul Atabeyliğine kardeşi Mevdud geçti) bir süre önce ele

geçirdi~i Rakka'yı Sincar mukabelesinde iade etti(B9).

Eyyubiler Devrinde Rakka Zengiler'in idaresi altındaydı.

Bunlar,Selahaddin-i Eyyubiye gizlice haber göndererek,Fırat'ı

geçti~i taktirde kendisine yardım edeceklerini .. ve el-Cezire

bölgesinin de direnmeden teslim olaca~ını belirtmişlerdi.Bu­ nun üzerine Selahaddin Eyyubi el-Cezire bölgesine yUrü:verek önce Urfa ve Harran'ı aldı.Daha sonra Bire,Rakka,ve Hısn-ı

Keyfa'yı Eyyubi hakimiyetine aldı(ll82).Böylece Rakka 1182 ta-rihinde Eyyubilerin hakimiyeti altına girdi.

Selahaddin Eyyubi el-Cezire bölgesini ele geçirdikten Halep'i almaya karar vermiş ve 1madeddin Zengi idaresindeki ş e h ri ln.l :~'atmıştı ... Zenr\:i.' n i n Bultan' J. n yiikne k ep;emenl :tP::tn:\.

tat-nımm.Bı ve Ualep'i teslim otıııos1 :~ıartı.Y.Lt:ı kondJıd.no U:l.noar,

Habur,Nusaybin ye Seruc verildi.Zengi-Selahaddin ikili görUş­

meleri sırasında iyi niyet ve aracılı~ından dolayı Rakka şeh­

ri de,Zengi'nin ordu komutanı Toman'a verildi(ll83) (40). Eyyubi h{ikiimdarlarından el-Kamil(l218-1238) ,kardeşi el

-Eşref le yaptı~ı gizli rnijzakereler neticesinde ,yef:1;enleri

en--N asırdan Dımaşk'ın alınarak efu-Eşref'e verilmesine,buna

kar-şılık en-Nasır Davut'a Harran,Rakka,Seruç ve Resu'l-Ayn'ın

(38) ~li Sevim;Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi,s208.

(39)

C<I>Alptekin;nMusul Atabeylig;i11 _{,DGB!T,C.7,!stanbul,l988} 9

s.533,551,558.,

( 40) Ramazan Şe şen; 11

verilmesini kabul etmişti.,Bu durumu en-Nasır Davut'ta kabul edince el-Eşref el-Cezire'deki Harran,Rakka,Seruc ve Resu'L -Ayn şehirlerinf Dımaşk karşılı~ında en-Nasır'a vermesi için

kardeşi el-K~mil'e teslim etti(41).

Eyyubi Sultanı el-Kamil'i istemeyen Artuklu kolu(Bu dö-nemde Artuklular iki kola ayrılınıştı-Bir kolu el-K~mil'i des-teklerken di~er kolu Anadolu Selçuklu Sultanı Alaaddin

Kayku-batı destekliyordu) el-Kamil'in Mısır'da olmasını fırsat bile-rek,Alaaddin Keykubatı el-Cezire bölgesine sefer yapmaya teş­

vik ettiler.,Anadolu Selçuklu Sultan'ı Alaaddin Keykubat'da 1233 tarihinde Hakka Uzerine yUrUmilş ve şehri ya~malayarak geri dönmÜfs:tü .. Bu ya~malamadan Rakka' nın yanı sıra Harran ve Urfa' da nasibini almıştı(L1-2) .Alaaddin Keykubat 1235 tarihinde

ordusunu Kayseri'de toplayarak Malatya'ya hareket etti.Malat-ya'da kalan Sultan Kem3lettin Kamyar'ı Urfa,Ilarran,Geruc,Rakka, Siverek ve Amid şehirlerinin fethine memur etti .. Amid dışında

Hakka'nın da dahil oldu~u di~er bUtün kale ve bölgeler

fethe-dilerek Anadolu Selçuklu Hakimiyetine alıhdı(43).

Harezmliler 1240 tarihinde Rakka ve Hahbeyi ele geçirdi-ler,Yurtsuz kalan bu iki şehrin yöneticisi de Harezmliler'e

l<:atılmıştı .. Ancak, bir yıl sonra Eyyubi nUfuzu altındaki Hal ep

kuvvetleri Rakka ile birlikte Harezmliler'e kaptırılan Harran, Urfa, Si verek,Resu' 1-Ayn ve Serucu geri. ald:ı.lar( l2L~l), ( ı~ıı.).

Mo~ol hi.ikUmda-rı Hiilap:U ,1258 tarihinde BR~dat' ı ele

r;eç:i.r-di.ktou uoııra kuzey y0ııiiııe Jog;ru hareket; etııılıs;t;l,.'1'ıpkı Da~dat'

ta oldu~u gibi geçti~i yerleri ya~malayan Mo~ullar Hakka'da da

ya~malama faaliyetlerinde bulunmuşlardı.l260 Ayn-ı Calut

sava-şında Memlükler'in muzafferiyeti ile Suriye bölgesi

Memlilkler'-in idaresi altına girdi ( 45) .. ıvıo~ol nüfuzundan sonra Memltikler' in

(41) R.Şe~en;a.g.e.,s.363-364.

(42) ·R.Şeçen;a .. g.e .. ,s .. 367-367.

((43) C.Alptekin;11_{Ti.lrkiye Selçukluları}11 _{,DGBİT,C.8,!stanbul,}

1989,s.295.

(44) R .. Şeşen;a.g .. e .. ,s.381 ..

(45) ·K. Yaşar Kopraman; 11Memlüklerıı ,DGBİT

,c

.6,1stanbul,l989, s.458,459.

Akkoyunlu Emirlerinin birbirleri ve bunlarla da Memlükler

ara-sında miic~dele sahası haline gelen Rakka,bu tarihten sonra 8a-fevilerin eline geçer.l517'de ise Rakka. Yavuz döneminde

Osman-lı hakimiyetine alınacaktır,46).

D-Osmanlı Hakimiyeti Döneminde Rakka

Akkoyunlu Devleti'nin yıkılmasından sonra Şah İsmail bu devlet toprakları üzerende .Safevi Devletini kurmuştu.Rakka'nın da içinde bulunduğu Diyarbakır ve çevre bölgeler Safevi kont-rolü altına girmişti.Bu sırmlarda ise Yavuz Sultan Selim

Diyar-bakır ve çevresinin fethi için Bıyıklı Mehmet Paşa'yı

görev-lendirmişti(47).Diyarbakır 1515 tarihinde fethedildikten

son-ra sıra Mardin ve civarına gelmişti(48).Rakka ve civarının fet-hedilmesi gerekli idi;zira Gi1neydoğu Anadolu'nun rahat bir şe­

kilde elde tutulabilmesi bu bölgelerin(Mardin,Ruha,Rakka,Mu-sul vs"') fethi ile m-Limkijndü(49). Bıyıklı f1ehmet Paşa 1517 Koç-hisar zaferinden sonra Mardin,Hasankeyf,Musul,Siird,Ruha,Har-ran ve Birecik gibi bölgelerin yanısıra Rakka'yı da fethetti. Böylelikle Kuzey Suriye'nin önemli bir merkezi olan Rakka,l517 tarihinde Osmanlı hakimiyetine girmiş oldu,50).

(46) A.Nezihi Turan;XVI.Asırda Ruha(Urfa) Sanca~ı,Ankara 1993, AÜSBE,(Basılmamış Doktora Tezı),s.20-21.

(47) Heyet;Osmanlı Devri Yavuz Sultan Selim'in Mısır Seferi₉ Mercidabık(l516~ ve Ridaniye(i517 Me dan Muhelrebeleri,c.rrr,

Kısım

II

,Genel urmay Barşkanlı~ı ·ayınları, n ara,ı ,s.78, 79,81,

( Lı-8), Nejat GöyUnç; 11 _{D~yarbakır Beylerbeyligi: gin ilk idari}

taksimat ı~' J.Tarih Dergısi

₁

8.23' ten ayrıbasım,IUE.lf ıvıatbaası, lstanbul,l~69,s.24-25.

(49) Heyet;Mufassal Osmanlı Tarihi,C.II,1stanbul,l958,s746,747. (50) Nejat GöyUnç;a.fue. ,s .. 25-26;İsmail Hami Danişmend;

!zahlı Osmanlı Tarihi Irr0nolojisi,C.II,1stanbul,l971,s.41;

lerinde de devam ettirmiş(5l),III.Murat döneminde(1574-1495) ilk Beylerbeyi tayin edilerek 17 Zilhicce 994(m.l586) tarihin-de bir Osmanlı Eyaleti statüsüne kavuşturulmuştur(52).Rakka

eyalet tayin edildikten sonra;Birecik,Balis,Ruha,Cemmase,Deyr el-Hit,Beni Rabi'a,Ra'su'l-Ayn,Ane,Tekrit bölgelerinin Rakka' ya ba~1anme.sı için emr-i şerifler verilmiştir(53).

Ayn-i Ali Efendi, Sadrazam Kuyucu Murat Pa::.::a' nın emri ile 1607 tarihlerinde tertip etti~i eserinde Rakka ile ilgili bi-ze şu bilgileri vermektedir:

"Eyalet-i Rakka yedi sancak olup,Rakka ve Ruha birleşti­ rilerek Beylerbeyilik olmuştur.Rakka'ya ba~lı sancaklar ile bu seneaklardaki Defter Kethild~lıklarının ve Tırnar

Defterdar-lıklarının Has ve Cebelüleri'nin ne kadar oldu~u aşa~ıdaki

şeki1dedir(54):

Sancaft;ın Adı

l.Liva-i Ruhaya,Urfa

Paşa Sancağı

2.Liva-i Cemase Hass-ı Mir-i Liva

3.Liva-i Habur(Diyarbe-kir' e naklonulmn~;tur) 4- ... Li va-1. .De.vr-J J,' alı bo

5.Liva-i Beni Rebi'a

6 ...

Liva-i Suruç 7 .. Liva-i Ane Has Miktarı 680.051 255.122

;·)no. n

no 200.000

1oo.ooo

282.215 Cebelü Sayısı 136 51 40 20 359

(51) Ahmet Akgündilz;Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahli1eri, C .. 5,Istanbul,l992,s.438;C.7,Istanbul,l993,s.527,

(522 Metin KuntiSaocaktan E alete ı CQ-16

o

.Arasında Osmanlı

Ümerası ve İl !daresı, stanbu 91 7 ,s.ı ; hmet AkgÜ.ndUz;

a.g.e.,C.8,Istanbul,l994,s.lOO. (53) Metin Kunt;a.g.e.,s.l57-165.

(54) Ayn-i Ali Efendi;Kavanin-i Ali Osman Der Bulasa-i Meza-rnin-i Tiefter-i Tiivan,Transkribe~Halil Karagün~Hırat Universi tesi Tarih Bölümü'nde basılmamımş Lisans Tezi,l986,s.16

Eyalet-i Rakka 653 kılıç olup 37 ze'amet,616 tezkirelli

ve tezkirasiz tımardır.Bunun sancaklara göre da~ılımı şu şe­

kildedir(55).11

Sancagın Adı Ze'amet Tırnar

l.Liva-i Ruha 09 251 2.Liva-i Rak ka 03 122 3.Liva-i Birecik 15 109 4.Liva-i Cemass e 04 011 5.Liva-i Ane 06 123 37 616 38 653 6.Liva-i Deyr-i H ah be

-7.Liva-i Beni Rebi'a s.Liva-i Suruç

1632-1641 Tarihleri arasındaki Osmanlı idari düzenine

baktı~ımızda Rakka Eyaletine ba~lı sancakların gene Birecik, Deyr-i Rahbe,Habur,Cemasse,Beni Rebi'a ve Suruc'dan ibaret

oldu~u görUlür(56)

Safyalı Ali Çavuş tarafınadan h./1064-m./1653'te

is-tinsah yolu ile kaleme alınan ve Ali Çavuş Kanunnamesi olarak

b . 1 . _ı .. _{ı.nen .ımar}

'r . ""

ve .. 'l' · ·· a.,.ra '1' .e .. ·1 c. a i 1 .... -ı-,J_na _{oa.ı.r \anıJnnamfHıf.)} J ...t I' ""' ., ·ı) ,a. c ta l l Eyalot i i le ilgi l l :,ı u bllg.l.Lor v orllınok Lodlı·:

nEyalet-i Rakkayedi sancaktır ve Zü'ema ve erbab-ı

tımarı binyüz kılıçtır.ümerası ve kanun üzre cebellüsü ile

iki bin beş yüz mikdar-ı asker olur.Ve sancakları bunlardır:

Liva-i Rakka ma'a Ruha,Liva-i Deyr-i Rahbe,Liva-i Beni Rebi'a, Liva-i Cemasse,Liva-i Birecik,Liva-i Habur,Liva-i Süruç"(57).

(55) Ayn-i Ali Efendi,a.g.e.,s.27-28. (56) Metin Kunt;a.g.@.,s.l90-191.

(57) Midhat Serto~ıu;Sofyalı Ali Cavuş KanunnBmaai,Marmara

Üniversitesi ~en::Ed~bıyat :E'akUl te?i Yayınları ₁

1

stanbu1,1992,

s.6-7; Ahmet Ekgunduz;~cec ₉0~4~Istanbul,lq9~,s.462,471-472.

Ahmet Akgündijz' Un eserinde Züema ve erbab-ı Tırnar miktarı

1150 kılıç,asker~ktarı ise 3000 olarak verilmiştir.Bu farklı­

lık yazarların Ali Çay~ş KanunnameşiQin de~işik nüshalarından

Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nin I ... Cildinde,11

Her

eyalet-te ne kadar sancak var ise. isimleri ile beyan olunur" başlıg;ı

altındaki açıklamaları arasında Rakka ile ilgili şu bilgiler

vardır:"Eyalet-i Hakka yedi sancaktır.Rakka ve Ruha

sancakla-rı birleştirilerek eyalet olmuştur ... Sancakları:Cemasse,Habur,

Deyr-i Rahbe₁Beni Rebi' ,Süruc,Harran ve Rakka'dır.Urfa Paşa

sanca~ı olup,erbab-ı divandan hUddamları yoktur'' ... Has ile ida

re olunan Hakka'nın hass miktarı 681.056 akçedir.Sancak Beyi'

nin,Defter Kethiidaları'nın ve Tırnar defterdarlarının hasları­

nın miktarları(58). Sancagın Adı

l ... Hass-ı Mirliva-i Cemasse

2.Beni Hebi'a ) ... Deyr-·i Rahbe ı~.Suruc 5.Habur 6.Ane Has Miktarı 255.122 400.000 280 .. 000 200.000 100.000 282.215

Rakka sanca~ındaki ze'amet ve tırnarlar ise şu şekilde

sıralanmıştır~yalet-i Rakka 654 kılıç olup Cebelilleriyle 1400 asker olur(59)

Sanca~ın Adı Ze'arnet Tırnar

1-Rakka 03 32 2-Ruha(Urfa) 09 251 3-Hi roc·i k 4·-A ııo

lS

06 33 ıoq 129 621

Ç58)

Evliya Çelebi fJiehmet Zılli İbni Derviş ;Evliya Çelebi

Se-fahat?.arn~si,tab'ı,Ahmet Cevdet,I.Cild,İstanbul,l314•s~l76-186.;

.Akgunduz;a.g.e.,C..,4,s.331-546.

Bizim inceledi~imiz Seyahatname'de Beni Rebi'a ve Suruc

sancakları ve- Has miktarları verilmemiştir.

XVII.yy'ın sonlarından itibaren Hakka'ya aşiret

iskanla-rı söz konusudur.XVIII.Yüzyılın ilk yarısına kadar yo~un

ola-rak devam eden bu iskanlar,bizzat devlet tarafından planlanıp

uygulanmıştır.Aşiretler üzerinde sayım yapılıp,mevcutları

tes-bit edildikten sonra,bunların daha evvelden tesbit edilmiş olan yerlere yerleştirilmeleri hususunda merkezden(!stanbul) Rakka Beylerbeyisi Kadı Hüseyin Paşa'ya ve Rakka Eyaleti kadılarına

hitaben bir farmin g5nderilmişti(h.ll02/m.l691).

Fırat nehri'ne karışan Belih nehri kenarında bulunan

Ak-çakale ve Ayn-ı Riz'den Hakka'ya kadar olan yerlere bUyUk TUrk

-men oymaklarından Bağdili ve Bozulus Türkmenlerine mensup

ce-maatler yerleştirilecekti.GUneyden bastıran Arap aşiretlerinin

iskanlarınalıarşı daha Bnceden buraya yerleştirilen Beydili aşi­ retine destek için yanlarına başka boylar da yerleştirildi(t)~..,:B<ıy­ dili Boyunun Rakka'ya iskan emirleri h.ll02/m.l690-1691

tari-hinde verilmişti.İskanları arnredilen Be~dili mensupları 3200 vergi evi idi.Rakka'ya iskan edilen Be~dililer ve Di~er Türk-men oymakları Arap boylarıyle mücadele etmek zonunda kalmış­ lardır.Bu mUcadele kalabalık olan Tayy ve Aneze Araplarına

karşı yapılmaktaydı(61).

Umumiyetle şekavetrereketlerinde bulunan cemaat ve aşi­ retlerin yer~eştirildi~i ve devlet tarafından bir sürgUn böl-gesi olarak seçilen Rakka Arap aşiretlerinin beskılarına

kar-şı bir set olarale kullanılmı:.~tır.Ancak :i. skanları emredilip de,

bunu kabul etmeyen ve isk~n yerinden kaçan aşiretler da vardır

(62)..,l3Utün çabalara ra~ınen Osmanlı Devleti bu iskan taşabbU­

sünde umdu~u neti~eyi elde edememişti.İlk dönemlerde Hakka'nın şenlandirilmesi için bu iskanlarını yaptı~ını açıklayan dev-let böylesine gUçlii bir mukavemetle karşılaşaca~ını tahmin

et-memiş olmalıdır.Onun içindir ki,sonradan Hakka'ya yerleşmek

(6Q) C~ngiz Orhonlu;Osmanlı !mparatorluBu'nda Aşiretlerin

iskanı,Istanbu~₉1987,s.57-58.

(61) Faruk Sümerj0~uzlar1Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı­

Destanları,TÜDAV,Istanbul,l992,s~227-230.

(62) ·Yusuf Hal~çoğlu;XVIII .Yüzyılda Osl!!anlı İmparatorluğu 1 _nun

iskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi,TTKB,Ankara,l991,

istemeyen ve Hakka' dan kaçan ar₃ıiretlere zor kullanmaya başla­

mıştır .. Fakat bu da i~::·e yaramayınca devlet zamanla aşiretlerin

istedikleri bölgeye yerleşmelerine göz yumar olmuştur(63).

Rakka,eyalet: olma özelli~ini XIX.YUzyıl ortalarına ka

-dar devam ~ ettirmiş,Tanzimat Döneminde yapılan id~ri

dUzenle-melerle Halep ey~letine ba~lı bir sancak olmuştur(64).

C 63) ·Faruk SUmer;" Bozoklu O~uz Boylarına Dair" ₉AÜDTCF Dergisi,

C.XI,S.l,Ankara,l953,s.83-84.

1K1N01 BÖLÜM

667 NO' LU Tl\.IIHlR DTSli'~l.'EBtNE GÖRE HAKKA S.J\NCAGI

VE CEM!'ATLER1N1N DEMOGRAF!K DURUMU

A-Rakka Sanca~ı ve Nahiyelerindeki Hane ve Mücerredler

İnceledi~imiz 667 Nolu Tapu Tahrir Defterinde,Rakka

San-ca~ı ve n~hiyelerindeki h~ne ve mijcerredler,cemi•atlere g5re

verilmiştir.Cema'atlerin hane ve mücerred durumlarını verme~e

geçmeden önce,karşılaştı~ımız bazı problemleri nasıl

çözüm1e-di~imizi açıklamakta yarar vardır:

Cem~'atlerin önemli bir kısmının H~neleri verilmedi~in­

den,bunları kendimiz tesbit ettik.İncelemelerimiz sonunda

mü-cerred ve hane toplamlarının nefer sayısına eşit oldu~unu;çift,

nim çift vebennakın toplamlarının ise devamlı hane sayısını

verdi~ni belirledik.Durum b5yle olunca da,nefer sayısından

mü-cerred sayısını çıkartarak hane sayılarını bulduk.

İnceledi~imiz cema'atler içerisinde yedi ayrı cema'atin

nefer sayıları. · verildi~i halde;hine ve mücerred sayıları

ver:ilmemi::-;tir .. nu ceina' etler Qnnl.ArnTr:

Cema' o t.:tn 1\cLı_ ı .ltı-i 1 _Aba 2-ltl-i Kebrin 3.1\.ı-i Bozdebi1 4.A.ı-i Konin 5.Al-i Zağbenin 6 • .1\.1-Necm 7.A.ı-i Camuş

TePLAM

ı \lı ı :.!Jli::~~-ı~~--~.::._ Belih Nahiyesi ll n 11 ll ll ll N n .L~!.!.:..

..

! .. l.~

...

Y ..:!..! .. !}, 44 lO 28 10 ı

o

15 20 137

Du yedi cema'atin,hane ve mücerredlerini orantı kurarak

tesbit etme~e çalıştık.Rakka sanca~ının,8911 toplam neferinin

6529'u hane ise acaba 137 toplam neferin ne kadarı hanedir

bu yedi cem~'atin lOO'U h~ne,37'si ise mUcerred kabul edilecek-tir.

Derterimize Cem~'at-i 'Arab-ı GBçer olarak kaşdedilen

al-tı 'arab cem~'atinin;nefer,h~ne vemUcerredlerine dair hiç bir

bilgi verilmemiştir.Sadece hasılları verilen bu cem~'atler şun­

lardır:

Cema'atin Adı Hasılı

ı. ı Arab-ı 'U d van 48.000

2. 'Arab-ı Rağbet 40.000

3 ... ı Arab-ı ş arka 21+ .. 000

4, 'Arab-ı Beni 'Amir 12.000

5. 'Arab-ı Beni Yusuf 6.000

6. 'Arab-ı Beni 1_{Ac11 6.000}

TOPrA

136 .. 000

Gene orantı yolu ile bu cemi'atlerin Bnce nefer sayıla­

rını daha sonra da hane ve mücerred sayılarını hesapladık(h5).

Sonuçta bu 1

Arab cema'atlerinin nefer sayısını 1262,hane sayı­

sını 924,mücerred sayısını ise 388 olarak bulduk.

1-Rakka . Şehi;indeki Hane ve Mücerredler:

Defterimi~de Rakka şehrine kayıtlı sadece üç cema'at

ve-rilmiştir .. 'roplamı 71 nefor·den iba r·et olan bu c

oma'

at-le:r:ln l l t :\.

m 1j c e rr e d 60 ı ı i s e ha n e d ir .. Lh ı iJ ç c e

ma '

nt t; o n b 1. ri. , C o

ma '

nt-:l.-Z

:tm-miyan olarak kaydedilmiştir.Bu zımmi(gayr-i müslim) cema'atin

nefer sayısı 14,hanesi 12 ve mücerredi ise 2 olarak verilmiş­

tir.Bu hane ve rnücerredlerin dagılımı tabo l'de gösterildi~i

gibidir(bkz.tablo I)

(65) Arap cema'atlerinin sadece hasılları belli oldui1;undan

hesaplamamızda,hasılı verilmeyen Cemat-i zımmiyanı dikkate

al-madık ... Bu nedenle cemat-i zımrniyanın nefer(lLJ.) ve hane(l2) sayı­

larını toplamdan düştiik .. (Nef'er-:8897, Hane:6517)

8897 nefer toplam 958662. akçelik hasıl elde

ederse,aca-ba kaçAnefer 136.000 akçelik h~sıl elde eder diye dUşUndil~UmUz­

de cevap 1262 olur~Buldu~umuz bu neferden gene orantıAyolu ile

(8897

nefer 6517 hane ederse,l262 neferin ne kadarı hane olur)

Tablo: ı

RAKI<A f~~EI-ill.İNDEKİ HANE VE MÜCERREDLER

Hane MUcarred

Müslim 48 9

G. Mij slim 12 2

TOPLAM 60 l l

Defterimizde şehir merkezinin tamamının hane ve

mücer-red durumları verilmedi~inden,şehir merkezinin mUslim ve gayri

müslimlere göre da~ılımı ile ilgili kesin bir yorum

getiremi-yoruz.

2-Rakka Sanca~ı NahiJelerindeki H~ne ve Mlicerredler

Rakka Sanca~ına ba~lı dört nahiye bulunmaktadır.En

faz-la cema'atin bulundu~u Belih n~hiyesinde 2614 hane ve 826

mü-cerred vardır.Belih nahiyesinde toplam cema'at sayısı ise 43'tür.

llCema'ati olan Ca'ber nahiyesinde ise toplam 2515 hane

ve 1135 MDcerred mevcuttur~4 Cema'atli Kapulubük nahiyesinin

ise 1340 hanesine karşılık 410 mUcerredi vardır.

Rakka sanca~ı ve nahiyelerinde yaqayan cema'atlerin

ha-ne ve mijcerred durumları aşa~ıdaki tablo II'de gösterildi~i

gibidir.

'.l't~blot II

HAKKA 8ANCAG1 VE NAlll YElliHlNJJE YA~ıAYAN GElVlAJ\.'l'lliHlN HANE VE MÜCERRED SAYILARI

Rakka

Sancaf1;ı Hane Mücerred

Şehir 60 l l

Beli h 2614 826

Ca' ber 2515 1135

Kapulubük 1340 410

Tablo II' den de anlaşılacap;ı ijzere ,Rakka C~aneaf.tında

top-l:aım 6529 Hane ve 2382 MUcerred bulunmaktadır .. J::ıu sayıya hane ve mUcerredi belli olmayan 13 cem~at dahil edilmemiştir.Cema'atle­ rin tahmini nijfusları hesa.planırken.,Hane ve r~ijcerredleri belli olmayan bu cem~'atler de dikkata alınacaktır.

B-Rakka ve Nahiyeleri:ı::ıdeki Cema'atlerin Tahmini NUfusu:

Tahrir defterimize kayıtlı cema'atlerin nüfuslarını tes-bit ederken,Hane ve Mücerred sayılarından yararlandık.Cem~'atler için verilen haneleri ise ttGerçek Hane" kabul ettik.Defterimizin hiçbir yerinde cema'at haneleri kaydedilirken,"Avarız Hanesi" tabiri kullanılmamıştır.Haneler için kabul etti~imiz katsayıya

gelince;standart bir katsayı alınayıp nüfus tahminlerimizi 4,5, 6 ve

7

katsayılarına g5re ayrı ayrı yaptık.Bu tür

hesaplamalar-da katsayı yaygın olarak

5

alınmakta ise de,bunun

imparatorlu-~un farklı:b5lgelerinde,de~işik oranlarda olması en do~rusudur.

Zira;bBlgemiz iizerinde herhangi bir araştırma yapıilimamış olması,

~Ufus tesbitinde farklı katsayılar almamız hususundaki haklılı­

~ımızı g5steren di~er bir fakt5rdür(66).

Cema'atlerin tahmini nüfusunu hesaplarken şu yolu izledik: Önce her cema'atin hane ve Mücerredlerini ayrı ayrı tesbit et-tik.ilane sayılarını,katsayılarımız olan 4,5,6 ve 7 sayılarıyle

çarpıp, çıkan sonuca r-1Ucerred sayılarını ekledik.Bu y5ntemi:

(Hane sayısı x 4,5,6,7

+

Mi.Jcerred Sayısı) şeklinde formij-le edebiliriz ..

ı

n

o k k()

n()

h 1' i n' ı rdd ( ~ ()lll

n '

n !; ı (') 1 '·\ ll , ı 1 lll ı ll ı i n 1 ı ll 1

r

u, u : ~---::._....:;ı.... __________ ~---·-· . ···-··· ··-···---· ····--· -· ... ···-·-·-·· ... ··--- .... ···- ... __ _

Bancak ınerkezine kayTtlı toplam 1jç cema' atin tahmini

nilfu-su 11₄11 _{katsayısına g5re 251, ıı5" katsayısına göre 3ll,u6tt}

katsa-yısına gBre 371 ve "7" katsayısına göre ise toplam 43l'dir.

(66) Avarız h~ne ve gerçek h~ne tabirleriyle,bunların nUfus tahminlerinde kullanılması hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Rifat Özdemir;ııAvarız ve Gerçek HaneSayılarının Demog;rafik Tah-min~er~e ~u~lan~lması Üzerine Bazı Bilgi~er".

1

X.~i.iJ?k Tarih Kon~::

res~ Bıldırılerı ,Ankara ₁ 1 99~·, s .15'?>1.:-1~1~ ;R .u zdernır; 11 _Osmanlı

o-nemınde Antalya 1 _{nınF-izik:t _ve _Demoı~atik Durumu( 1800-1Ş67)}

_,Jq.

•_ITijrk Tarih Kohgresi Bildirileri ,Ankara, 1994., s. 1369-1405; H.Özde-mir; "Osmanlı Dönerııinı:l e Antakya' nın :Fiz iki ve DemoP;rafik Yapısı·

•

Şehir merkezine "Cema'at-i zımmiyarr'başl:ı.gı altında kay-dedilen gayri miislim cema ı at in nüfusu' n 4" katbayısına göre 50'

u 511 katsayısına göre 62, ''611 katsayısına göre 74 ve 11711

katsa-yısına@re ise 86'dır.Bu cema'atin toplam içindeki oranı %20'dir. Bu durum aqa~ıdaki tablo III'de gösterildig;i gibidir.

TABLO III

RAKKA ŞEHR! OEMAATLER!N!N 4~~.12 KATSAYILARINA

GÖRE TAHI"TİN! NÜFUSLARI

Toplam

ıçın-4 _5_ __§_ _2_ deki oranları

Müslim 201 249 297 345 %80

G .,flllUslim 50 62 74 86 %20 Toplam 251 311 371 1J.31 %100

2-Rakka Sanca~ı Nahiyelerindeki Cema'atlerin Tahmini Nüfusları

Defterimizde Rakka sanqa~ı nahiyelerine kayıtlı top-lam 58 cema'at vardır,Bunlardan.43 cema'atle en bUyOk paya sahip Beli h nahiyesi cema 1

at lerinin toplam ni.ifusları, "4"

kat-sayısına göre 11.282,11

511 _{katsayısına göre 13.896.,}11_{6" katsayı­}

sına göre 16 .. 510 vo 11

' /11 lco.tna.YJ.oıno. p;Ura :lı:ıe 19.,l~?!~.'Lt\r. 1 1 C o m n ' n 1. l \ ( : n ' ll tı ı· n

n

lı \

.v

o r1 \ n om

n '

t.~ t; 1 cı ı· \ n \ n L n h m \ t d

nüfusları ise 11₄11 _{katsayısına}

göre 11.195,5 katsayısına göre 13.710,"6" katsayısına göre 16.225 ve n7n katsayısına göre ise

18.740'tır.

Kapulubük nahiyesine gelince.~oplam 4 cema1_atin kayde-dildilSi nahiyenin, tahmini cema1 _{at nÜfUSU} 11 L~" katsayısına _göre

5710,11

5'' katsayısına göre 7110, "611 _{katsayısına göre 8540,}

_"7

11

katsayısına göre ise 9790'dır.

Rakka sanca~ı nahiyelerinin hiç birinde gayri müs-lim nUfus(cema'at) yoktur.Rakka sanca~ı ile nahiyeleri~ ·cem&'-atlerinin nUfusları teker teker ve ayrıntılı olarak Tab~o IV'te,

bunların genel toplamları ise ayrıca Tablo:V1_{te gösterilmiştir~}

'I'ab1o: IV

HAKKA SANCAGI VE NABİYELERİNDEKl CEMAATLERtN

4,5,6,7 YJlTSAYILARINA GÖRE TAHMİNİ NÜFUS DURUIVILARI

Cema' at in Adı Nefer HUcerred Hane _4 _ _2_ _6_ 7

NEFS-1 ŞEHR (Merkez) 1-J.Vluhare bi yy e 2- ll 3-zımmiyan · TOPLAf·1 BEL! H 1-Meşayi'a

2-

3-

4-ll tl ll 5-~1-i 1_Aba 6-Şumru1

7- 8-ll ll

9-

lt 10-sahak tebi' -Şuınrnl 11-Şumru1 12-Mukaddime 13-Beni Nabak 14- ll 15- 11 16- 11 17-Şurnru1 ıs-ltı- 'Atik 19- ll 20- 21-ll tt 22 35 14 71 20 33 36 7..7 ...Jj 4L~ 30

5?

55

22 g 2U 8 3L~ l l 27 9 23

51

36 91 30 4

5

2 l l 3 8

9

9 7

15

18

5

? 1.) ı 7 6. ı 7 20 10 22 6 18 76 94 30 125 155 112 130 185 215 12 50 62 74 86 60 251 311 371 431 17 71 25 108 27 117 24 105 88 105 122 133 158 183 144 171 198 129 153 177 23 99 122 145

37 163

?00 ?37 37 166 203 240

17 73

90

107

7 30 37 ıııı 1~ ~3 dU 10~

7

29 36 43 27 115 142 169 ll ~4

55

66 ~l

90. .

1).1 132 8 33 41 49 16 71 87 103

31

144 175 206 26 114 140 166

69

298 367 436 168 274 277 124

51

ııe

50

196 77 153

57;·.

119 237 192

505

24 102 126

150

174

Cema' at in Adı Nefer Mijcer. Hane _4 _ _5_ 6

₂

22-Der bi'at 37 lO 27 118 145 172 199 23-Beni Malik 119 35 84 371 455 539 623 24-Hibe 400 70 330 1390 1720 2050 2380 25-Al-i 'Atik 155 59 96 L~43 _{539 635 731} 26-E1-Ga1az 60 10 50 210 260 310 360 27-A1-i Kebrin lO 28-Beni Sa'id 500 200 300 1400 1700 2000 2300 29-.&1-i Bozdebi1 28 30-A1-i Kon in lO 31-J\1-i Zap;benin 10 32-A.1-i Ne cm 15 33-A1-i Hasan 100 30 70 310 380 450 5f30. 34-A.l-i Ne ci b 20 ₅ 15 65 80 95 110 35-rrammah 74 14 60 25lt 314 374 Lt34 36- ll 30 l l 19 87 106 125 144 37- 11 36 14 22 102 12L~ 1LJ-6 168 38- tt _{21 12} 9 48 ₅₇ 66 75 39-!1-i Seyyid Cemma' ve 'Ubur 350 50 300 1250 1550 1850 2150. 40-Al-i Mezru' 150 30 120 510 630 750 870 41- tt 50 lO 40 170 210 250 290 42-A.1-i Samerra 350 50 300 1250 1550 1850 2150

lt.3-l\ 1-i Şodctad

_?50

50 300

1?50

lS?O

1 RS() ?l.SO

'J.'() 1 '.lı/\ ıvı 35~'/ n;'(\ ; ' ( 1 ]_ll ı.:t.;'H:' .l. ~)1 \()(ı l.<ı')l() l') l.; 'll KAPULUBÜK (3440) lrA1-i Şemer 400 80 320 1360 1680 2000 2350 2-Al-i Mukaddim 350 130 220 1010 1230 1450 1670 3-1\. l-i

c

amuş 20 4-A1-i Semek 1000 200 800 3400 4200 5000 5800 TOPLAM ₁₇₇₀ 410 1340 5770 7110 8450 9790 (ı 750)

Cema'atin Adı Nefer Mü c er., Hane 4

₂

6

.z

CA' BER 1-El-Bakra 400 150 250 1150 1400 1650 1900 2-A1-i Çırak 400 45 355 ll.l-65 1820 2175 2530 3-EL-Haııac 400 150 250 1150 1400 1650 1900 4-Miife11es 400 150 250 1150 1400 1650 1900 5-Rimah 600 200 400 1800. 2200 2600 3000 6-Kara Ali 400 100 300 1300 1600 1900 2200 7-Beni Ahmed 150 50 100 450 550 650 750

8-Ben:t Mehmed 100 J.t-0 60 280 3lt-0 lt-O O lt-60

9-!1-i 'Arnmar 10-Al-i Mezide 400 100 300 1300 1600 1900 2200 ll-Beni 'Asir 400 150 250 1150 1400 1650 1900 TOPLAJ.VI 3650 1135 2515 11195 13710 16225 18740 'Al{AB-I GOQETI 1-Arab-ı 'Udvan 2-Arab-ı Raft b et 3-Arab-ı Ş arka

L~-Arab-ı Beni 'Amir

5-Arab-ı BeniYusuf

6-;Arab-ı Beni 'Acil

1₁1_{0 J >lı/\ ıvı}

GENEL TOPLl\M 9048 2382

(8911)

6529 28498 35027 41556 48085

Bu tabloda,Belih ve Kapulubiik nahiyelerinin toplam kıs­

mı ile Genel Toplam kısmının altında parentez içinde verdi~i­

mizrakamlar,hane ve mlicerredi belli olan cem~t1erin toplam

nefer sayı1arıdır.Bir başka de~iş1e,Hane ve Mücerred1eri

bel-l i .olma~ran cema f atıerin nefer sayıları' toplam nefer sayısından

düşülmüş ve bu rakamlar elde edilmiştir.Belih nahiyesinde

ha-ne ve mücerredi belli olmayan ha-nefer sayısı 117,Kapulubük'te

ise 20~dir.Böylece toplam 137 neferin hane ve mücerred sayı­

RAKKA

SANC.L\l.\1

Şehir

Beli h

'J:ablo:V

111\.KKA VE NAB1 Y1~1J~H1NDEKİ CEMAA'l'LEHİN

TAHMİN! GE1lliL NÜFUS DURUMLARI

B. ane ıvı

n

c er .. 4 ₅ 6 60 ll 251 311 371 2614 826 11282 1~896 16510 7 431 19124 Kapulubük1340 410

: 5770

7110 8450 9790 Ca' ber 2515 1135 11195 13710 16225 18740 Toplam 6529 2382 28l+98 35027 41556 48085 Toplam İçindeki Oranı

%

ı

%

39.7

%

20

%

39

%

100

Tablo:IV ve Tablo:V'teki değerlendirmelerimizde,hane ve mücerred sayıları verilmeyen toplam 13 cema'ate do~a1 olarak yer verilmemiştir.Altı tanesi Nahiye-i Belih,Bir tanesi Nahi-ye-i KapulubUk ve di~er altı tanesi ise 'Arab-ı g6çer olarak defterimize kaydedilen bu cema'atlerin Hane ve Mücerredlerini kendimiz hesapladık(bkz .. s.l9,EO).Hesaplamalarımıza göre Belih ve Kapulubük Nahiyelerinde bulunanCAltı tanesi Belih'te) Yedi cema•atin H~ne sayısını lOO,mücerred sayısını ise 37 olarak

b u ı d u k., .ı\ ı t ı .ı\ re p c e m

ô

1 _{at -:i n l n "\. A e t n h} nı _{:i n:\. h}

ô

_{n o flt\Y} ı nı _n :ı _{() ;.'}

_J,.

_m

n ....

c n r ro d rı n.

y

:u n n :ı \ n n 3 H

n

n 1 n ı ·"' 1 t 1. o ı ı l ı \ 1. c') 1. 1. 1 h .. 1 '· 11 1 ı n ıı tı v f!l ın ı 1 f1 n r' ··· · redleri 4,5,6,7 hane birimlerine g6re de~•rıendirdi~imizde şu sonuç ortaya çıktı:11₄11 _{katsayısına göre,4521,}11₅11 _{katsayısına}

göre 5545,11₆11 _{katsayısına g6re 6559,ıı7ıı katsayısına göre ise} 7593.Bu bulgularımızı yukarıdaki tablolarımızda tesbit etti~i-miz genel toplamlara ekledi~imizde ise şu sonuç ortaya çıkar:

U ane IVJij c er. J.~

₂

₆

_'Z

6529 2382 28498 35027 41556 48085 1024 L~22 4221 _{2242 6222} L

7592

7553 2807 33019 40572 48115 55678

Bu durumda Rakka sanca~ı ve nahiyelerindeki cama'atlerin

tahmini nüfusları yul\::arıda da gört11d1jftij F;ibi,"ll-11 _{katsayısına} g6re33 .. 019,u5ı! ka.tsayısına g6re 40.572,"611 _{katsayısına göre}

L~8., 115 ve 11 _{7ıı katsayısına}

C-Rakka Sanca~ı'nın Tahmini NUfusu

Rakka sanca~ı ve n~hiyelerindeki cem~'atlerin ntifusu,az çok sancati.;ın genel nijfusunı.ı da yansı tmaktadır.Kale Muhafızı.,

Cebelti,Sipahi,Z~im vs. gibi fiilen eskerlikle u~raşan

zümreler-le;Kadı,Naip,Nazır vs. gibi gôrevliler tahrir defterlerinde açık­ ça belirtilmedif.t,i için( çHnkU bunlar her ti5rli.] qer' i ve örfi ver-giden muaftı) bunların mevcutlarını tesbit edemedik.Ancak elimiz-deki mevcut bilgilerle,bu zUmrelerden GebelDlerin miktarını tes-bite çalışarak ,yanılma payını en aza indir~emeye çalışaca~ız.

Dilindi~i gibi sancakbeyi,has gelirinin her 5000 akçesi

ıçın bir Cebeli.iyij sefere v,öti.irmek zorund.aydı.Tım~r sahipleri ise

gelirlerinin ilk 2800 akçesini kendi ihtiyaçlarına ayırır,geri­ ye kalan gelirinin her 3000 akçesi için,bir cebelü beslerdi(67). Buna göre,defterimizde toplam has geliri miktarı 219.4~7 akçe olan sancakbe~i 44 CebelU,tımar geliri miktarları toplam 39.477 akçe olan tırnar sahipleri ise lO Cebelüyü beslemek zorundadı~. Buldu~umuz 54 Cebelli saysını hane birimi olarak aldı~ımız 4,5, 6 ve 7 katsayılarıyle çarptık.Sonucu Rakka sanca~ı cem~'atleri­

nin tahmini nUfuslarına ekleyerek,Hakka Sanca~ının tahmini nij-fusunu hesaplamış olduk.,Hesapladığımız Rakka sancattının tahmini n1jfusu a·. a~ıda tablo: VI' da gösterilmiştir.

4

₂

6

₂

Rakka Sancağı Cema'atleri 33.019 40.572 48.115 55.678 C ebelijler (54 adet) 216 270 324 378 TOPLAM _{33.235 40.842 48.439 59.056}

Tabloda Rak ka sancaf;l;ı cema'atleri için: Hane:7553,Mticerred ise:2807 olarak alınmıştır •

. (67) rJLAli Ünal;XVI .YiizyJ_lda Harput Sanca.V,ı(l518-1566) ,TTKB, Ankara,lgS9,s.72.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

667 NOLU TAPU rrAHRtR DEJ}''I'ER!NE GÖI:?E HAKKA 1 _DA

1KT1SAD1 DURUM

A-Rakka'da Tarım ve Hayvancıl~k

1-Rakka'da Tarımı Yapılan Ürünler

Bugday ve Arpa(Hınta ve Şa'ir2:

Osmanlı devletinde tarımsal ekonominin iki önemli ürünü

bu~day ve arpadır~Üretim kuru zıraatla yapılır.Ürün fazlası,

4evletin an~ gelir kaynaklarından biri olarak ayni vergi

Qek-linde sarayın,ordunun ve şehirlerin iaşesine tahsis edilir(68)~

Defterimizde,Rakka sanca~ı ve nahiyelerinde Bu~day ve

Arpa Uretimi,Cem~'atlerin h~sılları arasında verilmiştir.Hınta

ve Şa'ir başlıkları altında önce keylleri(kileleri) daha

son-ra ise kile başına alınan vergi miktarı ve akçeleri verilmiş­

tir.Buna göre Rakka sanca~ı ve nahiyelerinde cema'atlerin

ürat-ti~i yıllık Bu~day ve Arpa üretimi şu şekildedir:

Rakka şehrinde(merkezde) 572 kile bu~day,357 kile arpa,

Belih'de 17.201 kile buğdaJ-;9005 kile arpa,Kapulubük'te 22

ki-le hınta,43 kile arpa,Ca'berde 357 kile burt,da,y,2t.~6 ltJle arpa

olmnk \1/.,.,nrn l"ı'nltltn nnnnnf:!:ııH.lf.l .V'' :ı t·ılt llı'ol. \m l.ol'lnııı ın ... 1 ı·,;ı ld ·ı o

bu~day ve 9691 kile arpadır.Rakka'da bir kaç istisna hariç

tes-bit etti~imiz bütün cem~'atler Bu~day ve Arpa tarımı

yapmakta-dır.Yıll~k üretim miktarı bölgelerimizdeki cema'at sayısıyla

do~ru orantılıdır.Yani cema'at sayısı fazla olan bölgelerde

yıllık üretim de fazladır.

D arı( Dıhn):

Tıpk~ Bu~day ve arpada old~u gibi Rakka sanca~ı ve

nahi-yelerinde hemen her cema'at darı(dıhn) zıraatı yapmaktadır.

Rakka ve nahiyelerinde yaşayan cema'atlerin yıllık darı üreti-mi 14.545 kiledir.Bunun sancak merkezi ve nahiyelere göre da-~ılımı şu şekildedir:Şehir merkezinde 1739 kile,Belih nahiye-sinde 6574 kile,Kapulubük'te 4144,Ca'berde 3648 kile darı ol-mak Uzere Tiim Rakka sanca~ında toplam 14.545 kile darı Uretil-mektedir.

Kutn(Pamuk):

Dokuma sanayi hammaddesi olan pamuk,önemli bir ihtiyaç maddesidir.Rakka sanca~ında,pamuk Uratiminin hemen hemen

ta-mamı J3elih nahiyesinde yapılnıaktad.ır.Bunun sebebi bölgenin belih ırma~ı vasıtasıyla sulamaya elverişli olmasıdır,Toplam

1885 batmanlık(menn) yıllık Uretimin,l827 batmanı Belih nahi-yesinde yapılmaktadır.Şehir merkezinde 22,Ca'berde 36 batman pamuk üretilirken,Kapulubükte pamuk Uretimi yoktur.

Küncid( Susam)

Yağından istifade edilen veya tahin yapımında kullanı­ lan Susam'ın Rakka sanca~ındaki yıllı üretimi 392 keyldir(ledir).Bunun 363 kilesi Belih nahiyesinde üretilirken,36 ki-lesi Ca'berde,22 kiki-lesi ise şehir merkezinde üretilmektedir.

Tıpkı pamukta oldur1.;u gibi Susam üretiminde de Belih nahiyesi,

hemen hemen biitil n iiret:i.ıni p;or(;o kloşt Jrınok L ed :l.r. Kendir:

Sapındaki liflerden halat,çuval.gibi kaba örgüler

ya-pılan Kendirin Rakka'daki yıllık üretim miktarını tesbit ede-miyoruz.Zira defterimizde kendinin yıllık üretim miktarı ve.

rilmemiş sadece vergi mktarı kaydedilmiştir.Zaten Rakka'da, kendir Delih dışındaki bölgelerde üretilmemektedir.Belih na-hiyesinde ise yıllık 626.5 akçelik kendir üretilmektedir.

İpek(Harir):

Dokumacılıkta kullanılan ve tahrir defterimizde Harir

üretilmektedir.İpe~in miktarını tesbitte ölçü miktarı olarak

kuzCj;(.) tabiri

kullanılmıştır

ki,bu da tas

manasına

ge1rnek-tedir.Rakka' da ijretilen toplam 924 kuz( tas) ipeğin,463 kUzu

Ca'berden,3651_i Belih'ten,90'ı _{Kapulubük'ten ve 6} k~z'u _da

şehir merkezinden sa~lanmaktadır.

Du sıraladı~ımızı ürünlerin yanısıra Rakka'da bahçe ve

bostan tarımı da yapılmaktadır.,Bunu defterimizde geçen "Öşr-i

l3ese:tin" ve "Hesm-i Piyaz" gibi tabirlerden anlıyoruz ... Bostanın

çottulu olan Besatin tabiri sebze bahçesi,kavun-karpuz gibi

ma-nalara gelirken,Piy~z ise bildi~imiz so~andır ... Ancak bunların

miktarlarına dair herhangi bir bilgi defterimizde mevcut

de-t!;ildir.

Taqlo: VI

RAKKA VE NAH!YELER!NDE TARIMI YARILAN ÜRÜNLBRİN K1KTARI

Hınta Şa'ir Dıhn Kutn KUncid Kendir Harir

Merl<ez Beli h Kapulubük Ca'ber TOPLAM Cılçii IHr .. 572 357 179 220 17201 9005 9574 1827 22' 43 4144 357 286 3648 36 352 363

7

18152 9691 14545 1885 392 f( o .Y l. KA .)Tl K n .Y l ıvı o n n 1 ( n .Y 1 ( l\ 11 o ) ( K t l e ) \ l\ LL o) (U t:t L ~) ( K 1 1 o) man 2-Rakka'da Haıvancıl~k: 626 6?6 6 365 90 463 9?1~ l<ı1 ?'ı \ !. tHJ)

Kuşkusuz cema'atlerin en önemli geçim kaynaklarının

ba-şında hayvancılık gelir.Rakka1_{da beslenen hayvanları}

defter-de geçen bazı tabirlerden tesbit edebiliyoruz ...

Resm~i a~nam,Hakk-ı carn~s,esb ve giv ve merkep ve a~

nam vb. gibi ifadelerden Hakka'daki hayvanları sadece ismen

tesbit edebiliyoruz .. Rakka'da beslenen hayvanlar yukarıdaki

tabirlerden de anlaşılacağı üzere koyun,camus,at ve katır

cinsinden hayvanlardır.Bu hayvanların alım ve satımları

ya-pılırken,her yijz akçe için beş akçe vergi alınmakta,bu