25 E K İM 1984________________________________________________________
W EM DÜNYASINDA İNCELEME AR AŞTIRMA
____________ Y Ö N E T E N ŞAHİN ALPAY
60
, ölüm yıldönümünde
Ziya
Gökalp’in
M ehm et Emin Erişirgil, Bir Fikir Adam ının
Romanı: Ziya Gökalp, 2. Basım, Rem zi Kitabevi,
İstanbul 1984, 218 s.
ZAFER TOPRAK________
Türkiye’nin A tatürk’ten son ra üzerinde en çok yazılan ünlü kişisi Ziya Gökalp’tir. Gökalp’in fikirlerini değerlendiren ve yo rumlayan sayısız makale ve ki tap, ittihat ve Terakki’nin ide- ologluğunu üstlenmiş bu düşü nürü dönemine oturtmakta ço ğu kez güçlüklerle karşılaşır. Cumhuriyet’ten beri güncel fikir mücadelelerinde öteye beriye çe kiştirilen Gökalp’e, şu ya da bu ideolojinin fikir babalığı atfedi lir.
Gökalp, kuşkusuz, fikirleriy le Cumhuriyet Türkiyesi’ne ışık tutan bir düşünürdür. Savaşlar la dolu, bunalımlı bir geçiş dö nemi düşünürü oluşu, ona çoğu kez günlük reçeteler yazdırmış tır. Nitekim cemiyetin vilayet ör gütlerine gönderilen tamimlerin büyük çoğunluğu onun kalemin den çıkmıştır. Ancak, ittihatçı lığı ötesinde Gökalp’in kendine özgü bir fikir dünyası vardır. Ulusçuluk, yazılarında işlediği temel konudur. Bir ulus - devlet oluşum sürecinin sancıları yazı larının belirgin özelliğidir.
Erişirgil kimdir?________
Belirttiğimiz gibi, Gökalp üze rine çok yazılmıştır. Bunlar ara sında katkı niteliği taşıyanlardan biri Mehmet Emin Erişirgil’in, düşünürün yaşamını ele alan “ roman” ıdır. Biyografik nitelik teki bu “ roman” , 20. yüzyıl Türkiyesi’niıı ilk çeyreğinde at latılan badirelerin ilginç bir dö kümünü içerir; dönemle ilgili önemli ipuçları verir. İlk baskı sı 1951’de inkılâp Kitabevi’nce yapılan “ Bir Fikir Adamının Romanı: Ziya Gökalp” düşünü rün 60. ölüni yıldönümünde ikinci baskısını yapmış bulunu yor.
1892 doğumlu Mehmet Emin Erişirgil, Mülkiye’de okumuş, Darülfünun’da felsefe tarihi mü derrisliği görevinde bulunmuş tur. Osmanlı Meclis-i Mebusa- nı’nda bir aralık Niğde Mebus luğu yapmış, Cumhuriyet’le bir likte Milli Eğitimin değişik kade melerinde görev almıştır. Mülki ye Mektebi’nde müdürlük ve profesörlük de yapmıştır.
Erişirgil’in “ roman” ı yakın
tarihimizin birçok karanlık nok tasına ışık tutar. Gökalp’in kişi liği yanı sıra, dönemiyle ve çev resiyle ilgili genel değerlendirme ler içerir. Jön Türklerin, İttihat ve Terakki’nin ve Cumhuriyet Türkiyesi’nin temel yönelimleri ni belirler.
Eleştirel bir teşhis______
Erişirgil, Jön Türklere eleşti rel bir teşhis koyar: Meşrutiyet yandaşı aydınların Osmanlı ül kesi ve Avrupa üzerine bilgileri çok basit ve yüzeyseldir, onlara göre hürriyet ve meşrutiyet bir kere ilan edildi mi Osmanlı Dev- leti’nin türlü dertleri ortadan kalkacaktır. Osmanlı ülkesinde Müslümanlarla gayri Müslimler kaynaşacak; sömürgeci devletler Osmanlı üzerindeki emperyalist emellerinden vazgeçeceklerdir.
Diğer bir deyişle, OsmanlI’yı geri bırakan tüm zincirler hürriyet ve meşrutiyet sayesinde kırılıvere- cektir.
ittihat ve Terakki’ye gelince, Erişirgil’e göre bu örgüt bir fi kir partisi değildir; “ vatansever ler topluluğu” dur: Osmanlı ül kesinde ne kadar fikir akımı var sa tümü ittihat ve Terakki’nin içinde yer alır. Bu farklı görüş lerin birlikte varlığı, İttihat ve Terakki üyelerinin, cemiyet için de yıllarca Abdülhamid’e karşı direnişte, 31 Mart Olayı’nda, Babıalî baskınında, kelle koltuk ta birlikte davranmalarından kaynaklanır. Erişirgil, ittihat ve Terakki’yi bir tarikata benzetir; tarikat müridlerinin birbirlerine “ ihvan” deyişleri gibi, cemiyet
44
55
roman ı
üyeleri de “ ihvan-ı cemiyet” ola rak nitelenir.
Gökalp, bir fikir adamı olsa da, günahıyla sevabıyla bir dö neme damgasını vurmuş İttihat ve Terakki’nin ayrılmaz parça sıdır. Cumhuriyet’le birlikte ce miyetin akıbetini o da paylaş mak durumunda kalır, ikinci Meşrutiyet dönemindeki itibarı- .ıı yitirir; ölüm tarihi 1924’ten 1940’lara kadar pek adından söz edilmez. II. Dünya Savaşı erte si, özellikle 1950’lerden sonra tekrar önemli bir düşünür olarak vurgulanmaya başlanır.
“ Roman” , bu iniş çıkışı tarih sel konumuna tutarlı bir biçim de yerine oturtur: İttihat ve Te rakki’nin bağımsızlık savaşı kad rolarının oluşumunda önemli bir işlevi vardır; birçok ittihatçı Mil li Mücadele safında yer almıştır. Hatta, Atatürk, İnönü, Kâzım Karabekir gibi önderler, ittihat ve Terakki ile yakın ilişkide bu lunmuş kişilerdir. Ancak, savaş kazanıldıktan sonra zaferi
bin-ErişirgiTin kitabı
yakın tarihimizin
birçok noktasına
ışık tutar. Ona göre,
İttihat ve Terakki
örgütü bir fik ir
partisi değil, bir
vatanseverler
topluluğu; bir çeşit
tarikattır. Osmanlı
ülkesinde ne kadar
fik ir akımı varsa
tümü içinde yer alır.
bir tehlike karşısında sağlayan lar, kendilerini mazinin bir de vamı gibi göstermeye razı olma yacaklardır. Atatürk “ Yepyeni
bir Türkiye devleti kurulmuş tur” demektedir. Bu söz, Erişir-
gil’e göre, “ mazinin inkârı” nı, yahut “kapkaranlık gösterilme
sini lüzumlu kılar” (s. 201)
Erişirgil’in kitabı, Gökalp ve dönemini yaşamak isteyen okur lar için çok ilginç bir “ roman” - dır. Bir Meşrutiyet tarihidir; bir Cumhuriyet tarihine başlangıç tır.
• Boğaziçi Üniversitesi öğretim üyesi olan Dr. Zafer Toprak, Türkiye'de Milli İktisat: 1908 - 1918 adlı kitabın yazarıdır.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
