Anabili m Dalı: Mi marlık Progra mı: Bi na Bil gi si
İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİ TÜS Ü
DEPRE ME DAYANI KLI Bİ NA TASARI MI NDA KONFİ GÜRAS YONUN ÖNE Mİ
YÜKS EK Lİ SANS TEZİ
Mi mar Si nan ÖZGEN
İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİ TÜS Ü
DEPRE ME DAYANI KLI Bİ NA TASARI MI NDA KONFİ GÜRAS YONUN ÖNE Mİ
YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Mi mar Si nan ÖZGEN
(502991058)
MAYI S 2002
Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 13 Mayı s 2002 Tezi n Savunul duğu Tari h : 28 Mayı s 2002
Tez Danı ş manı : Doç. Dr. Si nan M. ŞENER (İ. T. Ü.) Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. Özkan İŞLER (İ. T. Ü.)
ÖNS ÖZ
Ül ke mi z dünyanı n önde gel en aktif depre m kuşakl arı nı n i çi nde yer al makt a, sı k sı k büyük depre mler yaşan makt adır. Bu nedenl e depre me dayanı klı bi na t asarımı konusu öne m kazan makt a, bunun da mi mari t asarı mla başl adı ğı bili nmekt edir. Bu çalış mada depre me dayanı m kapsamı nda “konfi gürasyon” konusu i şl enmiş ve geliştiril meye çalışıl mıştır.
Bu çalış ma i çi n beni özendiren, her aşa ması nda ol uml u el eştirileri ile bana yol göst eren Hoca m, Sayı n Doç. Dr. Si nan M. Şener’e teşekkür ederi m.
Tü m hayatı m boyunca, bana sağl adı kl arı ort a m, göst erdi kl eri sevgi ve güven, t ez çalış ma m esnası nda verdi kl eri dest ekl er i çi n aile me, maddi manevi yar dı mı nı esirge meyerek, kendi t ez çalış ması nı aksat mak uğr una t ez çalış ma ma yardı mcı ol an değerli ar kadaşı m Ceyda Vat an’a, Yal ova, Kocaeli ve Düzce Depre m Böl gel eri ni n her köşesi ni nden çekti ği f ot oğrafları kull anı mı ma veren değerli mesl ektaşı m Uğur Çakıroğl u’na, verdi ği destekt en öt ürü Ercan Pelit’e teşekkür ü bir borç bilirim.
Si nan Özgen Ma yı s 2002
İ Çİ NDEKİ LER Sayf a No
KI SALT MALAR vi
TABLO Lİ STESİ vii
ŞEKİ L Lİ STESİ viii
SE MBOL Lİ STESİ xii
ÖZET xiii SUMMARY xv 1. Gİ Rİ Ş 1 1. 1. Tanı m 1 1. 2. Amaç ve Kaps am 2 2. DEPRE Mİ N TANI MI 4 2. 1. Yerküreni n İç Yapı sı 4 2. 2. Depre mi n Ol uşu mu 6
2. 3. Fayı n Tanı mı, Öncü- Art çı Depre m Kavra mı 7
2. 4. Depre m Para me trel eri 9
2. 4. 1. Ol uş Za manı 9
2. 4. 2. Hi posantr( Odak Nokt ası, İç Mer kez Deri nli ği) 9
2. 4. 3. Epi santr( Dış Mer kez) 10
2. 4. 4. Şi ddet 10
2. 4. 5. Depre mi n Büyükl üğü( Magnit üd) 13
2. 5. Depre ml eri n Yeryüzündeki Et kil eri ve Zararl arı 14
2. 5. 1. Yüzey Kırı kları 15
2. 5. 2. Heyel an( Yer Ka y ması), Kop ma ve Çök me 15
2. 5. 3. Topr ak ve Çamur Ak ması 16
2. 5. 4. Sı vıl aş ma 16
2. 5. 5. Tsuna mi 17
2. 5. 6. Yangı n 17
2. 6. Türki ye ve Depre m 18
2. 6. 1. Tür ki ye’ ni n De pr e mselli ği 18
2. 6. 2. Tür ki ye’ ni n De pr e m Böl gel eri 19
2. 6. 3. 17 Ağust os 1999 Mar mar a Depr e mi 26
2. 6. 4. Tür ki ye’ de Yaşanan Öne mli Depr e mler 28
3. DEPRE MLERİ N YAPI LAR ÜZERİ NDEKİ ETKİ LERİ 30
3. 1. Depre m Hareketi ni n Yapı ya Et ki si 31
3. 2. Yapı yı Et kil eyen Depre m Yükl eri 32
3. 2. 2. Depre mi n Özelli kl eri 33
3. 3. Depre m Et ki si ndeki Yapı Mal ze me ve El e manl arı nı n Davranı şı 34
3. 3. 1. Bet on 34
3. 3. 2. Çeli k 34
3. 3. 3. Kol onl ar 36
3. 3. 4. Kirişl er 38
3. 3. 5. Kiriş- Kol on Bi rl eşi m Nokt ası 38
3. 3. 6. Per del er 40
3. 4. Depre m Yönet meli kl eri ni n Tasarı m Açı sı ndan Karşıl aştı rıl ması 41
3. 4. 1. Bet onar me Ya pı St andartl arı 41
3. 4. 2. Depre m Yönet meli kl eri 41
3. 5. 1997 Depre m Yönet meli ği ne Göre Mi mari Düzensi zli kl er 43
3. 5. 1. Pl an Düzensizli kl eri 43
3. 5. 2. Düşey Doğr ult uda Düzensi zli k Dur u mları 50
4. DEPRE ME DAYANI MI ETKİ LEYEN TASARI M KAVRAMLARI 59
4. 1. Konfi gürasyonun Tanı mı 62
4. 1. 1. Konfi gürasyonun Öne mi 63
4. 2. Si s mi k Perf or mansı Et kil eyen Konfi gürasyon Kavra ml arı 65
4. 2. 1. Ölçek 65 4. 2. 2. Yüksekli k 66 4. 2. 3. Yat ay Uzunl uk 68 4. 2. 4. Or an 68 4. 2. 5. Si metri 70 4. 2. 6. Yük Dağılımı 73 4. 2. 7. Strükt ürel Plan Yoğunl uğu 74
4. 2. 8. Bi na Çeperi Da yanı mı 77
4. 2. 9. Hi perst ati klik 78 4. 3. Basit Bi çi mlerde Beli rgi n Düzensi zlikl er 79
4. 3. 1. Bi na Çeperini n Mukave met ve Rijitlik Çeşitl e mel eri 79
4. 3. 2. Çekir dek Yerl eşi mi ve Yanlış Si metri 81
4. 4. Çok Köşeli Konfi gürasyonl ar 86
4. 4. 1. Pr obl e m 87
4. 5. Düşeyde İçeri Çek me veya Çı k ma Konf i gürasyonl arı 92
4. 5. 1. Pr obl e m, Bi na Çı k mal arı 93
4. 6. Dayanı m ve Rijitli kte Süreksi zli k 95
4. 6. 1. Pr obl e m; Yumuşak Kat 96
4. 6. 2. Süreksi z Perde Duvarl ar 99
4. 6. 3. Kol on Rijitliği nde Çeşitl e mel er, Kısa Kol on 100
4. 6. 5. Per de Duvar ve Çerçeve İlişki si 102
4. 6. 6. Strükt ürel Ol mayan Deği şi kli kl er 104
4. 7. Bitişi k Bi nal ar -Çe ki çl e me/ Çarpı ş ma 106
4. 8. Vazi yet Pl anı na Yerl eşi m Probl e mleri 108
4. 8. 1. Depre m Doğrult usu 108
4. 8. 2. Vazi yet Pl anı Üzeri ndeki Ar azi Dur umu 110
4. 8. 3. Bir birl eri ni Et ki Altı nda Bırakan Bl okl ar 110
5. ÖRNEKLER 112
5. 1. Giri ş 112
5. 2. Örnek Bi na Grupl arı 113
5. 2. 1. Ör nek A1 113 5. 2. 2. Ör nek A2 116 5. 2. 3. Ör nek A3 119 5. 2. 4. Ör nek A4 121 5. 2. 2. Ör nek A5 129 5. 2. 2. Ör nek A6 132 6. SONUÇ 135 KAYNAKLAR 141 EKLER 145 ÖZGEÇMİ Ş 150
KI SALT MALAR
GMT : Gr eenwi ch saati
MM : Mer calli Cet veli
MS K : Medvedev- Sponheur- Kar ni k Şi ddet Cet veli
KAF : Kuzey Anadol u Fay Hattı
DAF : Doğu Anadol u Fay Hattı EGS : Ege Gr aben Si st e mi
SEAOC : Struct ural Engi neers Associ ati on of Califor ni a
TABLO Lİ STESİ
Sayf a No
Tabl o 2. 2. Şi ddet ve Ri cht er Magniti dünün birbiri yl e karşılaştırıl ması. ……... 14
Tabl o 2. 3. Tür ki ye’ deki öne mli depre ml er... 28
Tabl o 4. 1 Konfi gürasyonun ana bi çi mleri; basit ve kar maşı k konfi gürasyonl ar... 62
Tabl o 4. 2 SEAOC’ a göre düzensi z strükt ürler... 64
Tabl o 4. 3 Si metri Aksl arı... 72
Tabl o 4. 4 Çekirdekl er içi n konfi gürasyon... 84
Tabl o 4. 5 Yu muşak kat içi n çözü m önerileri... 98
Tabl o 5. 1 Ör nek A1, Doğu Yönü Bl oğu, Bl ok 1... 114
Tabl o 5. 2 Ör nek A1, Batı Yönü Bl oğu, Bl ok 2... 115
Tabl o 5. 3 Ör nek A2, çök me hasarını n ol duğu A- B ve E- F bl okl arı... 117
Tabl o 5. 4 Ör nek A2, C- D bl okl arı... 118
Tabl o 5. 5 Ör nek A3... 120
Tabl o 5. 6 Ör nek A4, Bl ok 1... 122
Tabl o 5. 7 Ör nek A4, Ti p Bl ok 2 ve Bl ok 4... 124
Tabl o 5. 8 Ör nek A4, Ti p Bl ok 3 ve Bl ok 3A... 126
Tabl o 5. 9 Ör nek A4, Ti p Bl ok 5... 128
Tabl o 5. 10 Ör nek A5... 130
ŞEKİ L Lİ STESİ
Sayf a No
Şekil 2. 1 Yer küreni n kat manl arı ve fizi ksel özelli kl eri... 5
Şekil 2. 2 Yer kabuğu hareketi ni n şe mati k anl atı mı... 6
Şekil 2. 3 Fayı n(kırı k) ol uşumu... 7
Şekil 2. 4 Fay( kırı k) çeşitleri... 8
Şekil 2. 5 Odak nokt ası, dış mer kez ve sis mik depre m dal gaları nı n yayılışı... 9
Şekil 2. 6 Depre m hareketi ni n çi zime dönüşt ürül müş hali... 13
Şekil 2. 7 Dünyadaki tekt oni k levhal ar... 14
Şekil 2. 8 Adapazarı’nda gözl e izlenebil en 3 metreli k sağ yanal yer deği ştir me ... 15
Şekil 2. 9 Bol u Yol u’ nda heyel an... ... 16
Şekil 2. 10 Ağust os Depre mi’nde sı vılaş ma sonucu yana yat an bi na... 16
Şekil 2. 11 Sapanca Ot eli’nde ze mi n göç mesi ve küçük tsunami ... 17
Şekil 2. 12 Tür ki ye Depre m Böl gel eri Haritası... 20
Şekil 2. 13 Bol u’ da gözl enebilen fay hattı... 21
Şekil 2. 14 Bol u Dağl arı’na doğr u fay hattı... 21
Şekil 2. 15 Kuzey Anadol u Fay Hattı... 22
Şekil 2. 16 Tür ki ye’deki aktif fay hatları ve depre m nokt al arı... 25
Şekil 2. 17 Ağust os 1999 Depre mi’ni n mer kez üssü 26 Şekil 2. 18 Fay hattı üzeri ndeki de miryol u... 27
Şekil 2. 19 Bol u’ da fay hattı nı n geçti ği nokt al ardaki duvar da 3 m.li k öt el enme... 27
Şekil 3. 1 Depre m dal gal arı... 30
Şekil 3. 2 San Fer nando Depr e mi’ nde hasar al dı ğı hal de çelik strükt ür sayesi de ayakt a kal an bi na... 35
Şekil 3. 3 1999 Mar mara Depre mi’nde hasar al mış çeli k yapı 35 Şekil 3. 4 Et ri ye eksi kli ği ni n bet onar me kol on üzeri nde yarattı ğı depre m hasarı... 36
Şekil 3. 5 Bet onar me kol onl arda donatı ve det ayl arı... 37
Şekil 3. 6 Bet onar me kirişte boyuna donatı... 38
Şekil 3. 7 Kol on kiriş birleşi m noktal arı ndaki etri ye det ayl arı... 39
Şekil 3. 8 Kol on kiriş birleşi m noktası det ayl andır ması... 39
Şekil 3. 9 San Fer nando Depre mi’nde Kı zıl Haç Bi nası’nda 4. katta zayıf işçili k... 40
Şekil 3. 10 Pl anda düzensi z bir yapı ör neği... 43
Şekil 3. 11 Bur ul ma Düzensi zli ği... 43
Şekil 3. 12 Rijitli k mer kezi ve kütle mer kezi ni n farklılaş masından kaynakl anan bur ul ma düzensi zli ği... 44
Şekil 3. 14 Sol da Banco Central, Sağda Banco de Ameri co Bi nal arı... 46
Şekil 3. 15 Banco de Ameri co Bi nası ti pi k kat pl anı... 47
Şekil 3. 16 İki bi nanı n gör ünü mü... 47
Şekil 3. 17 Döşe me süreksi zli ği... 48
Şekil 3. 18 Pl anda çı kı ntılar bul un ması... 49
Şekil 3. 19 Bi na koll arı nda meydana gel en dön me hareketi... 49
Şekil 3. 20 Taşı yı cı el e man eksenl erini n paral el ol ma ması duru mu... 50
Şekil 3. 21 1999 Mar mara Depre mi, Düzce’ de ortagonal ol mayan bir köşe bi na... 50
Şekil 3. 22 Şekil 3. 21’ deki köşe bi nadan det ay... 50
Şekil 3. 23 Katl ar arası rijitsizli k düzensi zli kl eri... 51
Şekil 3. 24 1999 Kocaeli depre mi nden yu muşak kat hasarı na ör nekl er... 52
Şekil 3. 25 Taşı yı cı siste mi n düşey ele manl arı nı n süreksi zli ği... 53
Şekil 3. 26 Yapıl arda gör ül en düşeyde düzensi zli k örnekl eri... 54
Şekil 3. 27 Düzensi z çerçeveli taşı yıcı siste mler... 55
Şekil 3. 28 Kat yüksekli ği nde dengesi zli k... 55
Şekil 3. 29 Kı sa kol on ol uşumu... 56
Şekil 3. 30 Ma nagua Depre mi’nden kı sa kol on hasarı na bir örnek... 57
Şekil 3. 31 Kı sa kol on ol uşumuna yol açabilecek det ayl ar... 57
Şekil 3. 32 Kı sa kol on hasarı nı n önlen mesi içi n çözü m önerileri... 58
Şekil 4. 1 Galileo’nun Ör nek ol arak verdi ği 2 ke mi k... 66
Şekil 4. 2 Me xi co Cit y Depre mi’nde ağır hasar alan yapıl arın yüksekli k şe ması... 67
Şekil 4. 3 Kocaeli depre mi sonrası, Kocaeli’nden bir ör nek; derzsi z bi na... 68
Şekil 4. 4 A4 ör neği ni n pl an ti pi, vazi yet pl anı nda depre m doğr ult usuna di k ol arak konu ml andırıl mış, oranl arı bozuk bir örnek... 69
Şekil 4. 5 Göl cük Mer kez, Pl anda ve düşeyde bir akstra si metri k bi na... 71
Şekil 4. 6 Al anl arı bakı mından aynı büyükl üğe sahi p i ki pl an ti pi ndeki taşı yı cı ele man yoğunl uğu farkı... 73
Şekil 4. 7 İz mit, odal arı n önünde yer al an sal on döşe mesi nde ağır hasar... 73
Şekil 4. 8 Depre m et kisi yl e salı nı ma giren bi nada üst katlara et ki eden yat ay ve düşey kuvvetler... 74
Şekil 4. 9 Pant heon ve bir konut planı nı n strükt ürel pl an yoğunl uğu açısı ndan karşılaştırıl ması... 75
Şekil 4. 10 İz mit, 17 Ağust os Depremi ’ nde hafif hasar al an strükt ürel pl an yoğunl uğu yüksek bir yığ ma yapı... 76
Şekil 4. 11 Kuvvet kolları nı n mer keze uzaklı ğı... 77
Şekil 4. 12 A4- B1 Ör neği, Yal ova, köşe hasarl arı... 77
Şekil 4. 13 Ronan Poi nt Apart manı... 78
Şekil 4. 14 Köşe bi nal arda rijitli k mer kezi ni n öne mi... 79
Şekil 4. 15 Basit bi na bi çi mleri nde uzunl ukl arı n rijitli k açısı ndan öne mi... 80
Şekil 4. 16 Köşe bi nanı n serbest ucunda göç me... 80
Şekil 4. 17 1964 Al aska Depre mi’nde çöken J. C. Penny alışveriş mer kezi... 81
Şekil 4. 18 Basit bi çi mlerde yanlış çekirdek yerleşi mi... 81
Şekil 4. 19 Guat a mel a, Ter mi nal Hotel Bi nası’nı n yanlış çekirdek yerleşi mi... 82
Şekil 4. 20 Hot el Ter mi nal’i n l okanta katı ndaki hasar... 82
Şekil 4. 21 1964 Al aska Depre mi nde çöken Four Seasons Apart manı... 83
Şekil 4. 22 17 Ağust os 1999 Kocaeli Depre mi, sol da çekirdeği doğr u, sağda yanlış yerleştiril miş i ki örnek... 85 Şekil 4. 23 A4 Ör neği, Yal ova, arka pl anda çekirdekl eri doğru yerleştiril miş 85
bir örneği n hasar al mayı şı...
Şekil 4. 24 Çok köşeli konfi gürasyonl ar ve probl e m nokt al arı... 86
Şekil 4. 25 A4- B1 ör neği, Yal ova, 17 Ağust os Depr e mi sonrası 5 katlı bi nanı n al dı ğı hasar... 86
Şekil 4. 26 Ör nek A4- Bl ok1 ( Böl üm 5), Yal ova, Taşı yı cı Sist em ve Mekan Pl anl arı 87 Şekil 4. 27 Bi nal arda meydana gel en yer değiştir mel er... 87
Şekil 4. 28 Koll arda ol uşan dön me hareketi... 88
Şekil 4. 29 Mer di ven ve asansörl eri n yerl eştiril mesi ni n uygun ol duğu nokt al ar... 89
Şekil 4. 30 Ol i ve Vi e w Hast anesi’nin devrilen 3 mer di ven kulesi nden biri... 89
Şekil 4. 31 Ol i ve Hast anesi Pl anı ve kesiti... 90
Şekil 4. 32 Ol i ve Vi e w Hast anesi, bina koll arı nı n ucundaki aşırı yer deği ştir mel er sonucu ol uşan hasarlar... 90
Şekil 4. 33 Ol i ve Vi e w Hast anesi, bina ve mer di ven kul esi arası ndaki boşl uğu... 91
Şekil 4. 34 Bi na koll arı arası nda bırakıl abilecek derz det ayl arı... 91
Şekil 4. 35 Zayıf nokt al ara yerleştirilen perde duvarl ar... 92
Şekil 4. 36 U pl an ti pi nde alı nabil ecek strükt ürel önl e m... 92
Şekil 4. 37 Geri çekil me ko mbi nasyonl arı, bi nada ol uşan mome nt... 93
Şekil 4. 38 Çı k ma pl an ve kesiti... 93
Şekil 4. 39 Sağda 1975 öncesi bir çık ma, sol da konsol ucunda kol on... 94
Şekil 4. 40 Kendi içi nde farklı yüksekli kl ere sahi p bi nal arı n derzl e ayrıl ması.. 95
Şekil 4. 41 İz mit, yumuşak kat örneği... 96
Şekil 4. 42 Yu muşak kat ol uşumu... 96
Şekil 4. 43 Sol da ze mi n katta, sağda ise 1. katta yumuşak kat ol uşuml arı... 97
Şekil 4. 44 Düşey yükü yere akt ar mayan perde duvarl ar... 99
Şekil 4. 45 El Centro Depre mi, Kalifor ni ya, I mperi al Country Ser vi ce Bi nası. 99 Şekil 4. 46 El Centr o Depr e mi, 1979, Kalifor ni ya, I mperi al Countr y Ser vi ce Bi nası süreksi z perde duvar sonucunda ol uşan yumuşak kat pr obl e mi... 99 Şekil 4. 47 Göl cük, kısa kol on ol uşumu 101 Şekil 4. 48 Ki rişleri n kalı n, kol onl arın zayıf ol ma dur umu... 101
Şekil 4. 49 Düzce, kirişleri n kalı n, kol onl arı n zayıf ol ma dur umunda ortaya çı kan t ümüyl e göç me... 102
Şekil 4. 50 Per de duvar ve çerçeve ilişkisi... 102
Şekil 4. 51 1964 Al aska Depre mi’nde L Street Apart manı’nda Oluşan Hasar.. 103
Şekil 4. 52 Per de duvar-çerçeve ilişkisi ve alı nabil ecek önl e mler... 103
Şekil 4. 53 Per de duvarlı siste mlerde hasar nokt al arı... 104
Şekil 4. 54 Strükt ürel ol mayan ekl entiler... 104
Şekil 4. 55 De mi r doğra manı n strüktür üzeri nde yarattı ğı ol ums uz et ki ve doğra manı n perde gi bi çalış ması sonucu göç mel er... 105
Şekil 4. 56 Ze mi n katta dış çeper deki saç kepenkl eri n perde gi bi çalış ması... 106
Şekil 4. 57 Çeki çl e me ol uşumu... 106
Şekil 4. 58 Göl cük, bi na sağl a m ol duğu hal de, çöken bi nanı n çeki çl e me ile bi naya verdi ği hasar... 107
Şekil 4. 59 İz mit, i ki komşudan gel en çeki çl e me et kisi sonucu göç me... 107
Şekil 4. 60 Hot el de Carl o, Mexi co Ci t y, Çeki çl e me Et ki si... 108
Şekil 4. 63 Ar azi içi nden geçen akarsu deltası üzeri ndeki bi nalar grubu... 110
Şekil 4. 64 Depre m mer kezi ne di ğerine oranl a daha yakı n ol an bi nanı n hasar al ması... 111
Şekil 5. 1 Ör nek yapı t opl ul ukl arı nın Yal ova şehri ne göre yerleşi m yerleri.... 112
Şekil 5. 2 Ör nek A1’i n i nşa edil di ği tari ht eki bir görünt üsü... 113
Şekil 5. 3 Ör nek A1 doğu bl oğunun depre mden sonraki görünü mü... 113
Şekil 5. 4 Ör nek A2’ ni n i nşa edil diği tari ht eki bir görünt üsü... 116
Şekil 5. 5 Ör nek A2, C- D ve A- B Bl okl arı nı n depre m sonrası görünt ül eri... 116
Şekil 5. 6 Ör nek A3’ ün i nşa edil di ği tari ht eki gör ünt üsü... 119
Şekil 5. 7 Ör nek A3 nor mal kat pl anı... 119
Şekil 5. 8 Ör nek A4’ ün i nşa edil di ği tari ht eki bir görünt üsü... 121
Şekil 5. 9 Ör nek A4’ ün depre m sonrası gör ünü mü... 121
Şekil 5. 10 Ör nek A4, Bl ok 1 Pl an... 123
Şekil 5. 11 Ör nek A4, Bl ok 1... 123
Şekil 5. 12 Ör nek A4, Bl ok 2 ve Bl ok 4 Pl anl arı... 125
Şekil 5. 13 Ör nek A4, Bl ok 4... 125
Şekil 5. 14 Ör nek A4, Bl ok 3 ve Bl ok 3A Pl anl arı... 127
Şekil 5. 15 Ör nek A4, Bl ok 3 ve Bl ok 3A ... 127
Şekil 5. 16 Ör nek A5’i n i nşa edil di ği tari ht eki bir görünt üsü... 129
Şekil 5. 17 Ör nek A5’i n depre m sonrası gör ünü mü, doğu bl oğu... 129
Şekil 5. 18 Ör nek A5’i n depre m sonrası gör ünü mü, doğu ve batı bl okl arı... 129
Şekil 5. 19 Ör nek A5, Pl an... 131
Şekil 5. 20 Ör nek A5, doğu bl oğunun depre m sonrası gör ünt üleri... 131
Şekil 5. 21 Ör nek A6’ nı n i nşa edil diği tari ht eki bir görünt üsü... 132
Şekil 5. 22 Ör nek A6’ nı n depre m sonrası gör ünü mü... 132
Şekil 5. 23 Ör nek A6, Pl an... 134
SE MBOL Lİ STESİ
A, B, C, C1,... : İnt egrasyon sabitl eri D : Pl ak eğil me rijitli ği
Ec, Es : Bet on ve donatı nı n el astisit e modül eri
Fs, Fs : Üst ve alt yüzeyl er de biri m geni şli ğe düşen donatı al anı
H : Pl ak kalı nlı ğı
Ic, Is : Bet on ve donatı nı n at alet mo mentl eri K, Kr : Dairesel ve radyal eğrilikl er
k, kr : Boyut suz dairesel ve radyal eğrili kl er L : Pl akt a karakt eristi k uzunl uk
Mr, M : Radyal ve dairesel mome ntl er
Mo, Mo' : Pl ağı n pozitif ve negatif li mit mo mentl eri
: Li mit mo mentl er oranı
P : Pl ağı et kil eyen düzgün yayılı yük
p : Tekil yük
Qo : Ze mi n ak ma geril mesi
DEPRE ME DAYANI KLI Bİ NA TASARI MI NDA KONFİ GÜRAS YONUN ÖNE Mİ
ÖZET
Öne mli bir depre m kuşağı üzeri nde bul unan Türki ye’ni n al an ol arak %92’si, nüf us ol arak %95’i depre m riski altı ndadır. 1894- 1999 yılları arası nda ol uş muş 66 adet çok yı kı cı depre m bunun bir göst ergesi ol up, özelli kle 17 Ağust os 1999 Kocaeli ve 12 Kası m 1999 Düzce Depre ml eri, depre m ol gusunun Tür ki ye i çi n öne mi ni bir kez daha ort aya çı kart mıştır. Bu depre mlerde de daha önceki depre mlere benzer hasarl arı n ol uş muş ol ması, Tür ki ye’de hal en depre me dayanı klı yapı üretile medi ği ni ve geç mi ş depre mlerden gerekli dersi n çı karıl madı ğı nı göst erme kt edir.
Depre m doğal bir afettir; buna karşı n nit eli kli ve güvenli yapıl arı n üretile me mesi dur umunda gerek ekonomi k, gerekse i nsan kayıpl arı na yol açarak da ayrı bir afet e dönüşebil mekt edir. Depre me dayanı klı yapı üretilebil mesi i çi n mi mari t asarı m aşa ması nda; bi na boyutl arı nı n, konfi gürasyonunun, pl an ve 3. boyutt a düzenl enmesi ni n, bitişi k bi nal arla ilişkisi ni n gözönünde bul undur ul ması, bununl a birli kt e yapı el e manl arını n ve öğel eri ni n depr em davr anı şl arı nı n belirlen mesi ve hasarları önl eyebil ecek det ayl arı n t asarlanması gerek mekt edir. Bi nanı n bi çi mi ni n mi mari t asarı m aşa ması nda belirlenmesi ve genel kararları n mi mar tarafı ndan veril mesi sebebi yl e, mi mari t asarı m aşa ması depre me dayanı klı bi na t asarı mı nda önceli k ve öne m kazan makt adır. Depre me dayanı klılı k yönünden uygun tasarlanma mı ş bir bi nanın hesapl arl a i yileştiril mesi çok güç, hatta bazı dur u ml ar da i mkansı z ol makt adır. Bu nedenl e mi marı n, bi na t asarı mına yakl aşırken, depre m hareketi ni ve depre mi n yapı ya ol an et kileri ni düşün mesi ve gözönünde bul undur ması gerek mekt edir.
Tez kapsa mı nda deprem ol gusu t anıtılarak, Tür ki ye’de yür ürl ükt e ol an “ Af et Böl gel eri nde Yapıl acak Yapıl ar Hakkı nda Yönet meli k”de yeralan mi mari kı sıtla mal ar irdel enmiş, depre me dayanı klı bi na t asarı mını n mi mari t asarı m aşa ması ndan başl ayarak ol uş ması nı n öne mi vur gul anmıştır. Buradan yol a çı kıl arak belirlenecek “bi na konfigürasyonu”na, bi nanı n mi mari t asarı mı esnası nda önceli kli ol arak di kkat edil mesi gerekti ği, ör nekl erl e açı kl an maya çalışıl mıştır.
Bi ri nci böl ümde, konuya genel bir yakl aşı mla giriş yapıl mış, konunun öne mi ve çalış manı n a macı açı kl anmı ştır.
İki nci böl ümde, depre m hareketi ni n ol uşumu, depre m- ze mi n ilişkisi, depremi n genel özelli kl eri ni n t anı mları incel enmiş, Tür ki ye üzerindeki depre m kuşakl arı ve ol uş muş depre mler el e alı nmıştır.
Üçüncü böl ümde, depre mi n bi nal ar üzeri ndeki et kileri el e alı nmıştır. Depre me dayanı klılı k yönünden mi mari yapı el e manl arını n davranışl arı i ncel enmi ş, t aşı yı cı
siste m t ürl eri ni n özelli kleri t anıtılarak, t aşı yı cı siste m t asarı mında ve seçi mi nde gözönünde bul undur ul ması gereken hususl ar belirtil miştir. Bunl ara bağlı ol arak Tür ki ye’de yayı nl anmı ş “ Af et Böl gel eri nde Yapıl acak Yapıl ar Hakkı nda Yönet meli k” el e alı narak bunl arı n mi mari açı dan getirdi ği kısıtla mal ar ve öner mel er ör nekl erle değerl endiril miştir.
Dör düncü böl ümde, depre m dayanı mı nda mi mari t asarı mın yeri ve öne mi vur gul anmış, t asarı m esnası nda yapıl abilecek konfi gürasyon çalış ması maddel er ve ör nekl erle açı kl anmaya çalışıl mıştır.
Beşi nci böl üm, dör düncü böl ümdeki konfi gürasyon kuralları nı açı kl ama k üzere düzenl enmiş, 17 Ağustos 1999 Kocaeli Depre mi’nden çokca et kilenen Yal ova Böl gesi’nden seçilen örnekl er kapsa mı nda değerlendir mel er yapıl mıştır.
Sonuç böl ümünde, konfigürasyon t anı mı ve ör nekl e mel eri nden ort aya çı kan bir di zi veriler i ncel enmiş, depre me dayanı klı bi na t asarı mında di kkat edil mesi gereken hususl ar irdel enerek çalışma kapsa mı nda geliştirilen kavra mlar değerl endiril miştir.
THE I MP ORTANCE OF CONFI GURATI ON I N EARTHQUAKE RESI STANT BUI LDI NG DESI GN
SUMMARY
Tur key i s l ocat ed on one of t he most i mport ant sei s mic zones. The 92 % of t he ar ea and t he 95 % of t he popul ati on ar e under t he ri sk of cat astrophi c eart hquakes. The eart hquakes, whi ch occurred bet ween 1894 and 1999 poi nt out t he i mport ance of t hi s pheno menon f or Tur key as well as t he eart hquakes i n August 17t h 1999 and Nove mber 12t h 1999. The da mages of r ecent eart hquakes ar e si mil ar t o earli er eart hquakes, whi ch ill ustrat e t hat l essons are not l ear ned fr o m pr evi ous di sast ers whil e t he buil di ngs are not desi gned and constructed t o wit hst and t he eart hquake. Al t hough eart hquake i s a nat ural pheno menon, it ma y r esult wit h cat astrophi c effect s for casualti es and econo mi c l osses when buil di ngs are desi gned and constr uct ed wi t hout qualit y and securit y. I n ar chit ect ural pl anni ng phase, i n or der t o pr oduce eart hquake r esi st ant buildi ngs, t he arrange ment for buil di ng si ze, confi gurati on, pl an and 3r d di mensi on have t o be done, t he r el ati onship wi t h t he adj acent buil dings has t o be eval uat ed, t he behavi ors of t he buil di ng el e ment s have t o be det er mi ned, and t he det ails t hat coul d prevent da mages have t o be designed. Because t he buil dings’ shape is det er mi ned duri ng t he ar chit ect ural desi gn and t he general deci si ons are gi ven by t he ar chit ect, t he pl anni ng phase pl ays an i mportant r ol e i n t he eart hquake r esi st ant buil di ng desi gn. It i s very chall engi ng and so meti mes i mpossi bl e t o i mpr ove t he buil di ng t hat has not been s uit abl y desi gned f or t he eart hquake wi t h calcul ati ons. Because of t hi s r eason, duri ng buil di ng desi gn appr oach of t he buil di ng, t he ar chit ect has t o eval uat e t he effects of t he eart hquake t o t he buil di ng.
In t he scope of t he t hesi s, t he concept s and f act s about t he eart hquake ar e pr esent ed, “Tur kish Specificati on for Struct ures t o be built in Di sast er Ar eas” i s exami ned, and t he i mport ance of t he archit ect ural desi gn i s e mphasi zed. The buil di ng confi gurati ons t hat will be det er mi ned by t hese aspect s are ai med t o be expl ai ned wit h exampl es. In t he first secti on, a general i ntroducti on has been made, and t he i mport ance of t he subj ect and t he pur pose of t he st udy have been explai ned.
In t he second secti on, t he f or mati on of t he eart hquake acti vit y, t he r elati onshi p bet ween eart hquake and gr ound, and t he general pr operti es of t he eart hquakes ar e exa mi ned as well as t he eart hquake zones and t he occurred eart hquakes ar e eval uat ed.
In t he t hird secti on, t he effect s of t he eart hquakes on t he buil di ngs are eval uat ed. The behavi ors of t he buil ding el e ment s agai nst eart hquake ar e exa mi ned whil e t he pr operti es of t he str uct ural syst e m t ypes are pr esent ed and t he crit eri a f or desi gni ng and sel ecti ng t he str uctur al syst e m ar e det er mined. As a r esult, restricti ons and
suggesti ons t hat “ Tur ki sh Specifi cati on f or St r uct ures t o be built i n Di saster Ar eas” bri ngs about has been di scussed wit h exa mpl es i n archit ect ural poi nt of vi ew.
In t he f ourt h secti on, r ole and i mport ance of t he archit ect ural desi gn ar e emphasi zed, and t he confi gurati on st udy t hat mi ght be made duri ng t he desi gn phase i s pr esent ed by it e ms and exa mpl es.
The fift h secti on i s pr esent ed t o expl ai n t he confi gurati on r ul es menti oned i n t he fourt h secti on and eval uati ons have been made by means of t he sa mpl es t aken fr o m mostl y affect ed Yal ova Regi on i n August 17t h 1999 eart hquake.
In t he Concl usi on secti on, t he dat a r esulti ng fr o m t he confi gurati on defi niti on and t he sa mpli ngs have been exa mi ned, and t he concept s t hat have been devel oped duri ng research have been di scussed by eval uati ng t he aspect s t hat have t o be taken i nt o consi derati on duri ng earthquake resist ant buil di ng desi gn.
1. Gİ Rİ Ş
1. 1 Tanı m
Depre m, yer i çi nde fay olarak adl andırılan kırı kl ar üzeri nde biri ken bi çi m deği ştir me enerjisi ni n ani den boşalması sonucunda meydana gel en yer değiştir me hareketi ni n neden ol duğu kar maşı k dal ga hareketleri dir[1]. Önceden bir uyarı ol madan meydana gel mesi yönünden deprem, doğal afetler arası nda kendi ne has bir özelliğe sahi ptir. Depre m meydana gel meden önce bazı ön i şaretler gör ül ebilirse de, günü müzde depre mi n önceden t ah mi n edil mesi konusunda güvenilir sonuçl ar henüz mevcut değil dir. Güvenilir bir uyarı siste mi ni n henüz mevcut ol ma ması, yapıl arın depre me karşı dayanı klı düzenl enerek, depre mi n et kileri nden kor un manı n sağl anması gereği ni ort aya çı kar mıştır.
Depre ml er genelli kl e gerçekl eşeceği bili nen, yerleri ve büyükl ükl eri bir öl çüde önceden kestirilebilen ve yapı öl çeği nde önl e m alınabil ecek doğa ol ayl arı ndandır. Bu nedenl e afet ol arak düşünül me meli dir. Depre mi afet hali ne dönüşt üren, can ve mal kayı pl arı na yol açan sebep i nsanl arı n yap mış ol duğu yanlış uygul amal ar ve tedbirsi zli kl er dir.
Dünya üzeri nde meydana gel en depre mler esnasında ol uşan bi na hasarları üzeri nde yapıl an gözl e mlerden, mi mari t asarı mın yapı nı n depre m davranışı nda çok öne mli bir rol oynadı ğı sonucu çı karıl mıştır. Depre mler de depre me uygun ol mayan mi mari ye sahi p bi nal arı n büyük hasar gör dükl eri veya yı kıl dı kl arı gözl en mi ştir. Depre m dayanı mı nı n büyük oranda mi mari t asarı m aşa ması nda şekillendi ği, gözle ml er den el de edilen di ğer bir sonuçt ur.
Doğal bir ol uşum ol arak nit el endirilen depre m hareketi ni n, açı k al anda bul unan bir i nsana et ki si yok denil ecek kadar az ol makl a birli kt e, yapı i çi nde bul unan i nsan, eki pman, hayvan vs. i çi n aynı dur um çoğu za man söz konusu ol ma makt adır. Depre m dal gal arı ndan et kilenen yapı, titreşi me gir mekt e ve depre mi n ol uşt urduğu kuvvetlere, dayanı mı öl çüsünde karşı koy makt adır. Yet erli dayanı mda t asarlanma mı ş bi nal ar, bu
et kiler karşısı nda hasar görerek veya yı kılarak, can ve mal kayı pları na yol aç makt adırlar. Böyl eli kle i nsanoğl unun t e mel de gereksi ni mleri ni karşıla mak ve kendi ni dı ş et kilerden korumak i hti yacı il e ol uşt urduğu mekanl ar, depre me dayanı klı tasarlanmadı ğı t akdirde, bu i şl evi ni n aksi ne davran makt a, güvensi z bir ort a m yarat makt adırlar.
1. 2 Amaç ve Kaps a m
Öne mli bir depre m kuşağı üzeri nde bul unan Türki ye’ni n al an ol arak %92’si, nüf us ol arak %95’i depre m riski altı ndadır. 1894- 1999 yılları arası nda ol uş muş 66 çok yı kı cı depre m bunun bir göst ergesi ol up, özelli kle 17 Ağust os 1999 Kör fez ve 12 Kası m 1999 Düzce Depre ml eri, depre m ol gusunun Tür ki ye i çi n öne mi ni bir kez daha ort aya çı kart mıştır. Bu depre mler de de daha önceki depre mlere benzer hasarl arı n ol uş muş ol ması, Tür ki ye’de hal a depre me dayanıklı yapı üretile medi ği ni ve ol uş muş depre mlerden gerekli dersi n çı karıla madı ğı nı göst er mekt edir. Meydana gel en son depre mlerde gözl enen hasar sebepl eri genel olarak, depre mi n özelli kleri, ze mi n dur umu, depre me uygun ol mayan mi mari ve t aşı yı cı sist e m t asarımı , donatı det ayl arı nı n yet ersi z ve yanlış yapıl ması, kalitesi z işçili k ve bet on, yapı m aşa ması nda yet ersi z deneti m ol arak gözl e mlen mekt edir. Yapılarda depre m sonucu meydana gel en hasarlar bu konuda bazı kuralları n belirlen mesi gereği ni ort aya çıkart mıştır. Depre m Yönet meli ği olarak i si mlendirilen bu kurallar t opl ul uğunun Türki ye’ deki geç mişi 1940’l ara dayanır. Tür ki ye dünyada depre mle il gili yasa çı karılan il k beş ül keden bir t anesi dir. Tür ki ye gi bi depre m riski ni n yüksek ol duğu bir böl gede yapıl acak ol an bi na t asarı mları nda, depre m et kileri ni n ağırlı klı ol arak göz önünde bul undur ul ması gerekmekt edir. Bu çalış mada bu et kiler değerl endirilecektir.
Depre m doğal bir ol ay ol ması na karşı n nit eli kli ve güvenli yapıl arı n üretile me mesi dur umunda gerek ekono mi k, gerekse i nsan kayı pl arı na yol açarak afet e dönüşebil mekt edir. Depre me dayanı klı yapı üretilebil mesi i çi n mi mari t asarı m aşa ması nda; bi na boyutl arı nı n, konfi gürasyonunun pl an ve 3. boyutt a düzenl enmesi ni n ve bitişi k bi nal arla ilişkisi ni n göz önünde bul undur ul ması, bununl a birli kt e yapı el e manl arını n ve ögel eri ni n deprem davranışl arı nı n belirlen mesi ve hasarı önl eyebilecek det ayl arı n tasarlanması gerekme kt edir.
Mi mari t asarı mı n yanı sıra, t aşı yı cı si st e m t asarımı da depr e me dayanı m yönünden öne mli di ğer bir aşa madır. Taşı yı cı siste m t ürl eri ni n ve özelli kl erini n mi mar tarafı ndan bili nmesi, depre me dayanı klı t aşı yıcı sist e m seçi minde doğr u karar veril mesi ni sağl arken, yapı nı n depre m et kileri ne karşı ayakt a kal ması nı da mü mkün kıl makt adır. Tez kapsa mı nda bet onar me t aşı yı cı sist e mler, çerçeveli, per de duvarlı ve per de duvarlı-çerçeveli ol mak üzere üç t ür de el e alı nmakt adır. Bu t ürl eri n özelli kl eri farklı ol up depre m riskine gör e, böl gel ere uygun t aşı yı cı siste m t ür ünün seçil mesi öne m kazan makt adır.
Tez kapsa mı nda deprem ol gusu t anıtılarak, Tür ki ye’de yür ürl ükt e ol an “ Af et Böl gel eri nde Yapıl acak Yapıl ar Hakkı nda Yönet meli k”de yeralan mi mari kı sıtla mal ar irdel enerek, depre me dayanı klı bi na t asarı mını n mi mari t asarı m aşa ması ndan başl ayarak ol uş ması nı n öne mi vur gul anacaktır. Buradan yol a çı kıl arak belirlenecek “bi na konfigürasyonu”na, bi nanı n mi mari t asarı mı esnası nda önceli kli ol arak di kkat edil mesi gerekti ği örnekl erle açı kl anacaktır.
1. Gİ Rİ Ş
2. DEPRE Mİ N TANI MI
Depre m yer i çi nde fay ol arak adl andırılan kırı kl ar üzeri nde biri ken bi çi m deği ştir me enerjisi ni n ani den boşalması sonucunda meydana gel en yer değiştir me hareketi ni n neden ol duğu kar maşı k elasti k dal ga hareketleri dir[1].
2. 1 Yer küreni n İç Yapı sı
Dünyanı n i ç yapı sı konusunda, j eol oji k ve j eofizi k çalış mal ar sonucu el de edil en verileri n dest ekl edi ği bir model bul un makt adır( Şekil 2. 1). Bu model e göre, yer küreni n dı ş kı s mı nda yakl aşı k 70- 100 k m. kalı nlı ğı nda ol uş muş bir t aşküre (lit osfer) var dır. Kıt al ar ve okyanusl ar bu t aşkürede yer alır. Taşkür e il e çeki r dek arası nda kal an ve kalı nlı ğı 2. 900 k m ol an kuşağa mant o adı verilir. Ma nt o' nun altı ndaki çekirdeği n ni kel-de mir karışı mından ol uşt uğu kabul edil mekt edir. Yer kürede, yüzeyden deri ne gi dildi kçe ı sı nı n arttı ğı bilin mekt edir. Eni ne depre m dal gal arını n yeri n çekirdeği nde yayıl a madı ğı ol gusundan gi derek çekirdeği n sı vı bir ort a m ol ması gerekti ği sonucuna varıl makt adır[2]. Mant o genel de katı ol makl a beraber yüzeyden deri ne i nil dikçe i çi nde yerel sı vı ort a ml arı bul undur makt adır. Taşküre' ni n altı nda ast enosfer denil en yu muşak üst mant o yeralır. Burada ol uşan kuvvetler, özelli kl e konveksi yon akı mları nedeni il e, t aş kabuk parçal anmakt a ve "l evha"l ara böl ün mekt edir. Üst mant o' da ol uşan konveksi yon akı mları, radyoakti vite nedeni il e ol uşan yüksek ı sı ya bağl anmakt adır. Konveksi yon akı mları yukarılara yüksel di kçe t aşkürede gerilmel ere ve daha sonra da zayıf zonl arı n kırıl ması yl a l evhal arı n ol uş ması na neden ol makt adır. Yer kürede 10 kadar büyük l evha ve çok sayıda küçük l evha bul un makt adır. Bu l evhal ar, üzerinde duran kıt al arla birli kt e, üst mant o üzeri nde sal gi bi yüz mekt e ol up, birbirleri ne göre i nsanl arı n hissede meyeceği bir hı zl a hareket et mektedirler.
Konveksi yon akı mları nı n yüksel di ği yerl erde l evhal ar birbirleri nden uzakl aş makt a ve buradan çı kan sı cak magma da okyanus ort ası sırtları nı ol uşt ur makt adır. Levhal arı n birbirleri ne değdi kl eri böl gel erde sürt ün mel er ve sı kış mal ar ol makt a, sürt ünen levhal ardan biri aşağıya mant o' ya bat makt a ve eri yerek yit me zonl arı nı
ol uşt ur makt adır. Konveksi yon akı mları nı n neden ol duğu bu ar dışı k ol ay t aş küreni n altı nda deva m edi p git mekt edir.
Yer kabuğunu ol uşt uran l evhal arı n birbiri ne sürt ündükl eri, birbirleri ni sı kıştırdı kl arı, birbirleri ni n üst üne çı ktıkl arı ya da altı na girdi kleri bu sı nırlar, dünyada depre ml eri n ol duğu yerl erdir. Dünyada ol an depre mleri n he men büyük çoğunl uğu, bu l evhal arı n birbirleri ni zorl adı kl arı l evha sı nırları nda dar kuşakl ar üzeri nde ol uş makt adır. Bi r birleri ni iten ya da di ğeri ni n altı na giren i ki l evha arası nda, hareket e engel ol an bir sürt ünme kuvveti var dır. Bir l evhanı n hareket edebil mesi i çi n bu s ürt ün me kuvveti ni n gi deril mesi gerekir. İtil mekt e ol an bir l evha il e bir di ğer l evha arası nda sürt ünme kuvveti aşıl dı ğı za man bir hareket ol uşur. Bu hareket çok kı sa bir za man biri minde gerçekl eşir ve şok niteli ği ndedir[2].
2. 2 De pre mi n Ol uş u mu
Böl ü m 2. 1‟ de açı kl anan bil gileri n ı şı ğı nda, levha hareketleri ni n sonunda çok uzakl ara kadar yayıl abilen depre m ( yer sarsı ntısı) dal gal arı ort aya çı kar. Bu dal gal ar geçti ği ort a mları sarsarak ve depre mi n ol uş yönünden uzakl aştı kça enerjisi azal arak yayılır.
Şekil 2. 2. Yer kabuğu Hareketi ni n Şe mati k Anl atımı [ 1]
Bu sırada yer yüzünde bazen gözl e gör ül ebil en, kil ometrel erce uzanabil en ve fay adı verilen arazi kırı kl arı ol uşabilir ( Şekil 2. 2). Bu kırı kl ar bazen yer yüzünde gözl ene mez, yüzey t abakal arı ile gi zl enmiş ol abilir. Bazen de eski bir depre mden ol uş muş ve yer yüzüne kadar çı kmış, ancak zama nl a ört ül müş bir kırık yeni den oynayabilir[2]. Depre m yer ve şi ddeti ne göre yer kabuğunda yeni kırı kl arı da ol uşt urabilir. Depre m hareketi ni n bu t ür açı kl anması “el asti k geri sekme t eorisi ” ol arak i si mlendirilir, 1911 yılı nda Ameri kalı Rei d t arafı ndan ort aya konul muş ve laborat uvarl arda da denenerek i spatlanmıştır[3]. Bu kura ma göre herhangi bir nokt ada, za mana bağı mlı ol arak, yavaş yavaş ol uşan biri m def or masyon biri ki mi ni n el asti k ol arak depol adı ğı enerji, kriti k bir değere erişti ği nde, kırı k düzl e mi boyunca var ol an sürt ünme kuvveti ni yenerek, kırı k çizgisi ni n her i ki t arafı ndaki kayaç bl okl arı nı n birbiri ne göreli hareketleri ni ol uşt urma kt adır. Bu ol ay ani yer deği ştir me hareketi dir. Bu ani yer deği ştir mel er i se bi r nokt ada biri ken biri m def or mas yon enerjisi ni n açı ğa çı kması, boşal ması, di ğer bir deyi şl e mekani k enerji ye dönüş mesi ile ve sonuç ol arak yer kat manl arı nı n kırıl ma ve yırtıl ma hareketi ile ol makt adır. Bu biri m yer deği ştir me hareketleri ni, hareketsiz gör ül en yer kabuğunda, üst mant oda ol uşan konveksi yon akıml arı ol uşt ur makt a, kayal ar belirli bir def or masyona kadar dayanı klılı k göst erebil mekt e ve sonra da kırılma kt adır. Bu kırıl mal ar sonucu depre mler ol uş makt a, uzun za mandan beri biri kmiş ol an geril mel eri n ve enerji ni n bir kı s mı ya da ta ma mı boşalmı ş ol makt adır[2].
Depre ml er ol uş nedenl erine göre degişi k t ürlerde i si mlendiril mekt edir. Dünyada ol an depre mleri n büyük bir böl ümü yukarı da anl atılan bi çi mde ol uş makl a birli kt e az mi kt arda da ol sa başka doğal nedenl erle de ol uşan depre m t ürl eri bul un makt adır. Yukarı da anl atılan l evhaları n hareketi sonucu ol an depre ml er genelli kl e "t ekt oni k" ol arak nit el enir ve bunl ar çoğunl ukl a l evhal arı n sı nırları nda ol uşurl ar. Yer yüzünde ol an depr e ml eri n %90' ı bu gr uba gi rer. Tür ki ye' de ol an depr e ml er de büyük çoğunl ukl a t ekt oni k depre ml erdir. İ ki nci ti p depre mler "vol kani k"dir. Bunl ar vol kanl arı n püskür mesi sonucu ol uşurl ar. Yeri n deri nli kl eri nde er gi miş maddeni n yer yüzüne çı kışı sırası ndaki fi zi ksel ve ki myasal ol ayl ar sonucunda ol uşan gazl arı n yap mış ol dukl arı patla mal arla bu t ür depre mlerin meydana gel di ği bili nme kt edir. Bunl ar da yanar dağl arl a il gili ol dukl arı ndan yerel dirler ve öne mli zarara neden ol mazl ar. Japonya ve İt al ya' da ol uşan depr e mlerin bir kı s mı bu gr uba girme kt edir. Tür ki ye' de aktif yanar dağ ol madı ğı i çi n bu ti p depre mler ol ma makt adır. Bi r di ğer depre m de "çökünt ü" depre mlerdir. Bunl ar yer altındaki boşl ukl arı n ( mağara), kö mür ocakl arı nda gal erileri n, tuz ve ji psli arazilerde erime sonucu ol uşan boşl ukl ara t avan bl okunun çök mesi il e oluşurl ar. Hi ssedil me al anları yerel ol up enerjileri azdır, fazl a zarar ol uşt ur mazl ar. Büyük heyel anl ar ve gökten düşen met eorl arı n da küçük sarsı ntılara neden ol duğu bili nmekt edir[2].
2. 3 Fayı n Tanı mı, Öncü- Artçı Depre m Kavra mı
Jeol oji k ol arak kırı kl ar, kendi si boyunca devaml ı bir yer deği ştir menin meydana gel di ği süreksi zli k ol arak t anı mlanmakt adır( Şekil 2. 3). Kırı kl arı n aktif fay ol arak tanı mlanabil mesi i çi n, kırı kt a i ki mil yon yıl dan daha az bir süre i çi nde bir hareketi n gözl enmiş ol ması gerekme kt edir[4].
Fayl arı depre mleri n nedenl eri değil, sonuçl arı ol arak kabul et mek uygundur. Bunl ar böl geni n j eol oji k ve t opografi k ol arak i ncelenmesi ve hava f ot oğrafl arı nı n değerl endiril mesi sonucu t espit edil ebilir. Depreml er genelli kl e aktif kırık boyunca me ydana gel di ği i çi n, öne mli yapıl arı n pr oj el endiril mesi nde aktif kırı ğa uzaklı k ve di ğer sis mol oji k para met rel eri n gözönünde bul undur ul ması gerekir. Bazı kırı kl arda depr e m sırası nda ani kay ma meydana gelirken, bazıl arı nda i se s ür ekli kay ma nedeni yl e yavaş yavaş boşal ma ort aya çı kar. Ani boşal ma sonucu, bazı dur u ml ar da enerji ni n t a ma mı boşalma yabilir veya meydana gel en hareket sonucu deği şi k yerl erde t ekrar yeni enerji yı ğıl mal arı meydana gelebilir. Bu enerji ni n de kriti k sı nıra eriş mesi sonucu yeni bazı kırı k hareketleri gelişebilir. Genelli kl e il k depremden daha küçük ol an bu t ür hareketl er “i zl eyi ci-artçı ” depre m ol arak i si mlendirilir. Bazı dur u ml ar da i se ana kay ma meydana gel meden, zayıf nokt al ar daki kay mal arı n me ydana getirdi ği “öncü depre mler” de gör ül ebilir[3]. Kırı kl ar daha çok hareket yönl eri ne göre i si mlendirilirler( Şekil 2. 4). Nor mal fayl anma genel de yerkabuğunun yat ay çek me kuvveti sonucu ol uşur. Ters fayl an ma bası nç kuvveti sonucu ol uşur. Yat ay sı yır malı fayl anma da, bl okl ar birbirlerine nazaran yat ay hareket yaparl ar. Yat ay fayl anma hareketi ni n sağ veya sol atıml ı ol duğu faya üstten bakıl arak anl aşılabilir. Üstt en bakıl dı ğı nda, göreli yer değiştir me sağa doğr u i se sağ atılı mlı, sol a doğr u ise sol atılı mlı olarak adl andırılır[1].
2. 4 De pre m Para met rel eri
Her hangi bir depre m ol uşt uğunda, bu depre mi n t ariflenmesi ve anl aşılabil mesi i çi n "depre m para metrel eri" ol arak t anı mlanan bazı kavra mlar dan söz edil mesi gerek mekt edir. Aşağı da kı saca bu para metrel eri n açı kl a ması yapılacaktır.
2. 4. 1 Ol uş Za manı
Ol uş za manı, depre mi n, GMT( Gr eenwi ch saati)‟ye göre fay üzeri ndeki il k kırıl ma anı dır.
2. 4. 2 Hi posant r( Odak Nokt ası, İç Merkez Deri nli ği)
Odak nokt ası yeri n i çi nde depr e mi n enerjisi ni n ort aya çı ktı ğı nokt adır. Bu nokt aya Şekil 2. 5‟te gör ül düğü üzere odak nokt ası veya i ç mer kez de denir. Ger çekt e, enerji ni n ort aya çı ktı ğı bir nokt a ol mayı p bir alandır , fakat prati k uygul a mal ar da nokt a ol arak kabul edil mekt edir[2].
Şekil 2. 5. Odak Nokt ası, Dı ş Mer kez ve Sis mi k Depre m Dal gal arı nı n Yayılışı[2]
Depre mde enerji ni n açı ğa çı ktı ğı nokt anı n yer yüzüne ol an en kı sa uzaklı ğı, depre mi n odak deri nli ği ol arak adl andırılır. Depreml er odak deri nli kl eri ne göre sı nıflandırılabilir. Bu sınıflandır ma t ekt oni k depre ml er i çi n geçerli dir. Yeri n 0- 60 k m. deri nli ği nde ol an depre mler “sı ğ” ol arak nit el enir. Yeri n 70-300 k m. deri nli kl eri nde ol anl ar orta deri nli kt eki depre ml erdir. Deri n depr e ml er i se yeri n 300 k m. den fazl a deri nli ği nde ol an depre mlerdir. Türki ye' de ol an depre mler genelli kl e sı ğ depre mler dir ve derinli kl eri 0- 60 k m. arası ndadır. Ort a ve deri n depre ml er daha
çok geni s al anl arda hi ssedilir , buna karşılı k yaptıkl arı hasar azdır. Sı ğ depre ml er i se dar bir alanda hissedilirken bu al an içi nde çok büyük hasar yapabilirler[2].
2. 4. 3 Epi sant r( Dı ş Merkez)
Odak nokt ası na en yakı n ol an yer üzeri ndeki nokt adır( Şekil 2. 5). Bur ası aynı za manda depre mi n en çok hasar yaptı ğı veya en kuvvetli hissedil di ği nokt adır. Aslı nda bu, bir nokt adan çok bir al andır. Depre mi n dı ş mer kez al anı depre mi n şi ddeti ne bağlı ol arak çeşitli büyükl ükl erde ol abilir. Bazen büyük bir depre mi n odak nokt ası nı n boyutl arı yüzlerce kil ometreyl e de belirlenebilir. Bu nedenl e "epi santr böl gesi" ya da "episantr al anı " ol arak t anı mla ma yapıl ması gerçeğe daha uygun bir tanı mla madır[2].
2. 4. 4 Şi ddet
Her hangi bir deri nli kt e ol an depr e mi n, yer yüzünde hi ssedil di ği bir nokt adaki et kisi ni n öl çüsü ol arak t anı mlan makt adır. Di ğer bir deyi şl e depre mi n şi ddeti, onun yapıl ar, doğa ve i nsanl ar üzeri ndeki et kileri ni n bir öl çüsüdür. Bu et ki, depre mi n büyükl üğü, odak deri nliği, uzaklı ğı, yapıları n depre me karşı göst erdi ği dayanı klılı k gi bi para metrel eri i çer mekt edir. Şi ddet, depre mi n kaynağı ndaki büyükl üğü hakkı nda doğr u bil gi ver me mekl e beraber, depre m dol ayısıyl a ol uşan hasarı yukarı da belirtilen et kenl ere bağlı ol arak yansıtır.
Depre mi n şi ddeti, depreml eri n gözl enen et kileri sonucunda ve uzun yılları n ver miş ol duğu deneyi mlere dayanıl arak hazırlanmış ol an "Şi ddet Cet velleri"ne göre değerl endiril mekt edir. Di ğer bir deyişl e " Depre m Şi ddet Cet velleri" depre mi n et ki si nde kal an canlı ve cansı z herşeyin depr e me göst er di ği t epki yi değerl endir mekt edir. Önceden hazırlanmış ol an bu cet veller, her şi ddet derecesi ndeki depre mi n i nsanl ar, yapıl ar ve arazi üzeri nde meydana getireceği et kileri belirl e mekt edir.
Bi r depre m ol uşt uğunda, bu depre mi n her hangibir nokt adaki şi ddeti ni belirle mek içi n, o böl gede meydana gel en et kiler gözl enir. Bu i zl eni mler Şi ddet Cet veli' nde hangi şi ddet derecesi t anı mı na uygunsa, depre mi n şi ddeti, o şi ddet derecesi ol arak tanı mlanır. Ör neği n depre mi n neden ol duğu etkil er, cet vel de VIII şi ddet ol arak tanı mlanan bul gul arı i çeri yorsa, “ VIII şi ddeti nde bir depre m” ol arak anılır. Depre m
Şi ddet Cet velleri nde, şi ddetler Ro men r aka mı yl a göst eril mekt edir. Bugün kull anıl an başlıca şi ddet cet velleri deği ştiril miş " Mercalli Cet veli ( MM) " ve "Me dvedev-Sponheur- Kar ni k ( MS K) " şi ddet cet veli dir( Tabl o 2. 1). Her i ki cet vel de XI I şi ddet derecesi ni kapsa makt adır. Bu cet vellere göre, şi ddeti V ve daha küçük ol an depre mler genelli kl e yapıl arda hasar meydana getir mezl er ve i nsanl arın depre mi hi sset me şekilleri ne göre değerl endirilirler.
VI - XII arası ndaki şi ddetler i se, depr e ml eri n yapılarda meydana getirdi ği hasar ve arazi de ol uşt urduğu kırıl ma, yarıl ma, heyelan gi bi bul gul ara dayanıl arak değerl endiril mekt edir[2].
Özel bir şekil de depreme dayanı klı ol arak proj el endiril me miş yapıl ar üç ti pe ayrıl makt adır ( MSK Şi ddet Cet veli‟ne göre):
A Ti pi : Kırsal konutl ar, ker pi ç yapıl ar, kireç ya da ça mur harçlı mol oz t aş yapıl ar.
B Ti pi : Tuğl a yapıl ar, yarı m kagir yapıl ar, kesme t aş yapıl ar, bet on briket ve hafif
prefabri ke yapılar.
C Ti pi : Bet onar me yapılar, i yi yapıl mış ahşap yapıl ar.
Şi ddet derecel eri ni n açı klanması nda kull anılan az, çok ve pekçok deyi mleri ort al a ma bir değer ol arak sırası yl a, %5, %50 ve %75 oranl arı nı belirle mekt edir[2].
Yapıl ardaki hasar ise beş gruba ayrıl mıştır ( MSK Şi ddet Cet veli‟ne göre):
Hafif Has ar : İ nce sı va çatl akl arı nı n meydana gel mesi ve küçük sı va parçal arı nı n
dökül mesi yl e tanı mlanır.
Ort a Has ar : Duvarl ar da küçük çatl akl arı n meydana gel mesi, ol dukça büyük sı va
parçal arı nı n dökül mesi, kire mitleri n kay ması, bacal arda çatlakl arı n ol uş ması ve bazı baca parçal arı nı n aşağı ya düş mesi yl e tanı mlanır.
Ağı r Hasar : Duvarlar da büyük çatlakl arı n meydana gel mesi ve bacal arı n
yı kıl ması yl a kendi ni gösterir.
Yı kı ntı : Duvarl arı n yarıl ması, bi nal arı n bazı kısı mları nı n yı kıl ması ve derzl erl e
ayrıl mış kısı mları nı n bağlantısı nı kaybet mesi yl e tanı mlanır.
Tabl o 2. 1. MSK Şi ddet Cet veli[2]
I- Duyul mayan
Titreşi mler i nsanl ar t arafı ndan hi ssedil meyi p, yal nı z sis mogr afl arca kaydedilirl er.
II- Çok Hafif
Sarsı ntılar yapıları n en üst katları nda, di nl en mekt e ol an az kişi tarafı ndan hissedilir.
III- Hafif
Depr e m ev i çerisi nde az ki şi, dışarı da i se sadece uygun şartlar altı ndaki ki şiler t arafı ndan hissedilir. Sarsı ntı, yol dan geçen hafif bir ka myoneti n meydana getirdi ği sallantı gi bi dir.
I V- Ort a Şi ddetli
Depr e m ev i çerisi nde çok, dı şarı da i se az ki şi t arafı ndan hissedilir. Sarsı ntı, yol dan geçen ağır yükl ü bir ka myonun ol uşt urduğu sallantı gi bi dir. Kapı, pencere ve mutfak eşyal arı v. s. titrer, asılı eşyal ar biraz sallanır. Araç içerisi ndeki kişiler sallantı yı hisset mezl er.
V- Şi ddetli
Depr e m, yapı i çerisi nde her kes, dı şarı da i se çok ki şi t arafı ndan hi ssedilir. Uyu makt a ol an çok ki şi uyanır, az sayı da dı şarı kaçan ol ur. Yapıl ar başt an aşağı ya sarsılırlar. Sarsı ntı yapı i çerisi ne ağır bir eşyanı n düş mesi gi bi hissedilir. A ti pi yapılarda hafif hasar ol abilir.
VI- Çok Şi ddetli
Depr e m ev i çerisi nde ve dı şarıda he men he men her kes rat afından hi ssedilir. Ev i çerisi ndeki birçok kişi kor kar ve dı şarı kaçarlar. Ağır mobil yal ar yerl eri ni değiştirirler. A ti pi çok ve B t i pi az yapılarda hafif hasar ve A ti pi az yapı da orta hasar gör ül ür.
VII- Has ar Yapı cı
Her kes kor kar ve dı şarı kaçar. Sarsı ntı, araç kull anan ki şiler t arafı ndan öne mli ol arak hi ssedilir. C ti pi çok bi nada hafif hasar, B ti pi çok bi nada ort a hasar, A ti pi çok bi nada ağır hasar, A t i pi az bi nada yı kı ntı gör ül ür. Sul ar çal kal anır ve bul anır. Kaynak suyu debisi ve yeraltı su d üzeyi değişebilir. Bazı dur u ml ar da kaynak sul arı kesilir ya da kur u kaynakl ar yeni den ak maya başl ar.
VIII- Yı kı cı
Kor ku ve pani k meydana gelir. Ar aç kull anan ki şiler r ahatsız ol ur. Ağaç dalları kırılı p, düşer. En ağır mobil yal ar bil e hareket eder ya da yer deği ştirerek devrilir. C ti pi çok yapı da ort a hasar, C ti pi az yapı da ağır hasar, B ti pi çok yapı da ağır hasar, A ti pi çok yapı da yı kı ntı gör ül ür. Abi de ve heykeller hareket eder ya da bur kul ur. Taş duvarl ar yı kılır.
I X- Çok Yı kı cı
Ge nel pani k, mobil yal ar da öne mli hasar ol ur. Hayvanl ar r ast gel e öt e beri ye kaçı şır ve bağrı şırl ar. C ti pi çok yapı da ağır hasar, C ti pi az yapı da yı kı ntı, B ti pi çok yapı da yı kı ntı, B ti pi az yapı da fazl a yı kı ntı ve A ti pi çok yapı da f azl a yı kı ntı gör ül ür. Demi r yol u r ayl arı eğrili p, bükülür yoll ar bozul ur. Düzl ük yerlerde çokça su, ku m ve ça mur taş mal arı gör ül ür.
X- Ağı r Yı kı cı
C ti pi çok yapı da yı kı ntı, C tipi az yapı da yı kı ntı, B ti pi çok yapı da f azl a yı kı ntı, A ti pi pek çok yapı da f azl a yı kı ntı gör ül ür. Bar aj, bent ve köpr ül erde öne mli hasarlar ol ur. Tr en yol u r ayl arı eğrilir. Ze mi nde bir kaç desi metre öl çüsünde çatlakl ar ol uşabilir. Bazen 1 m. geni şli ği nde çatlakl ar da ol abilir. Kanal, göl ve nehir sul arı karal ar üzeri ne taşar. Yeni göller ol usabilir.
XI - Çok Ağı r Yı kı cı
İyi yapıl mış yapılarda, köpr üler de, su bentleri, barajlar ve t ren yol u r ayl arı nda t ehli keli hasarl ar ol ur. Yol ve caddel er kullanılmaz hal e gelir. Yer, yat ay ve düşey doğr ult udaki hareketler nedeni yl e geniş yarı k ve çatlakl ar tarafı ndan öne mli bi çi mde bozul ur. Ku m ve ça mur fışkır mal arı görül ür.
XII- Yok Edi ci ( Manz ara Değişir)
Pr ati k ol arak t oprağı n altı nda ve üst ündeki t ü m yapıl ar göçer. Yer yüzeyi t ü müyl e deği şir. Geni ş öl çüde çatlak ve yarı kl arda, yat ay ve düşey hareketleri n yön ve mi kt arları i zl enebilir. Yeni göll er ve çağl ayanl ar ol uşur.
2. 4. 5 De pre mi n Büyükl üğü( Ma gni t üd)
Depre m sırası nda açı ğa çı kan enerji ni n bir öl çüsü ol arak t anı mlan makt adır. Bunu ifade et meni n pek çok yol u ol makl a birli kt e( Şekil 2. 6), enerji ni n doğr udan doğr uya öl çül mesi ol anağı ol madı ğı ndan, Pr of. C. Ri cht er(A. B. D.) t arafı ndan 1930 yıll arı nda bul unan bir yönt e mle depre ml eri n al etsel bir öl çüsü ol an " magnit üd" t anıml an mıştır. Pr of. Ri cht er, dış mer kezden 100 k m. uzaklı kt a ve sert ze mi ne yerl estirilmi s özel bir sis mogr afl a ( 2800 büyüt meli, özel peri yodu 0. 8 sani ye ve %80 s önü mü ol an bi r Wo od- Anderson geril me si s mogr afı) kaydedilmi ş ze mi n hareketi ni n mi kr on ci nsi nden ( 1 mi kr on 1/ 1000 mm) öl çül en maksimu m genli ği ni n 10 t abanı na göre l ogarit ması nı bir depremi n " magnit üdü" ol arak t anı mla mıştır. Bugüne dek ol an depre mler i st atisti k ol arak i ncel endi ği nde kaydedilen en büyük magnit üd değeri ni n 8. 9 ol duğu 31 Ocak 1906 Col ombi ya- Ekvat or ve 2 Mart 1933 Sanri ku-Japonya depre mleri‟nde gör ül mektedir [2].
Şekil 2. 6. Depre m Hareketi ni n Çi zi me Dönüşt ürülmüş Hali[25]
Ma gnit üd, al etsel ve gözl e msel magnit üd değerl eri ol mak üzere i ki gr uba ayrılabil mekt edir:
Al etsel magnit üd, yukarıda da belirtil di ği üzere, st andart bir sis mografla kaydedil en depr e m har eketi ni n ma ksi mu m genli k ve peri yod değeri ve al et kali brasyon fonksi yonl arı nı n kull anılması il e yapıl an hesapl amal ar sonucunda el de edil mekt edir. Al etsel magnit üd değeri, gerek haci m dal gal arı ve gerekse yüzey dalgal arı ndan hesapl anıl makt adır. Genel ol arak haci m dal gal arı ndan hesapl anan ma gnitüdl er „ m‟, ile yüzey dal gal arı ndan hesapl anan mağnit üdl er de „ M‟ il e göst eril mekt edir. Her i ki ma gnit üd değeri ni birbirine dönüşt üren bağı ntılar me vcutt ur.
Gözl e msel magnit üd değeri ise gözl e msel i ncele me sonucu el de edil en dı ş mer kez şi ddeti nden hesapl anmakt adır. Ancak bu t ür hesapl a mal arda, magnit üd-şi ddet
bağı ntısı nı n( Tabl o 2. 2) i ncel enen böl geden böl geye deği şti ği de gözönünde t ut ul malı dır.
Gözl e mevl eri t arafı ndan bil dirilen depre mi n büyükl üğü depre mi n enerjisi hakkı nda fi kir ver mez. Çünkü depre m sı ğ veya deri n odaklı depre m ol abilir. Magnit üdü aynı ol an i ki depre mden sı ğ ol anı daha çok hasar yapar ken, deri n ol anı daha az hasar yapacağı ndan arada bir far k ol acaktır. Yi ne de Ri cht er öl çeği „ magnit üd‟ depre ml eri n özelli kl eri ni sapt a mada çok öne mli bir unsur ol makt adır[2].
Tabl o 2. 2. Şi ddet ve Ri chter Magniti dünün Birbiriyl e Karşılaştırıl ması[2]
Şi ddet I V V VI VI I VI II I X X XI XI I
Ri cht er
Ma gnit üdü 4 4. 5 5. 1 5. 6 6. 2 6. 6 7. 3 7. 8 8. 4
2. 5 Depre mleri n Yeryüzündeki Et kil eri ve Zararl arı
Bili ndi ği üzere depre mler, yer yüzü el e manl arı(Şekil 2. 7) üzeri nde kalı cı bir t akı m et kiler, izler bırakmakt a, zarar ver mekt edir. Bunl ar aşağı daki gi bi sıral anabilir:
2. 5. 1 Yüzey Kırı kl arı
Depre m sırası nda kırı kl ar boyunca ol uşan yer deği ştir mel er yer yüzüne de erişir ve yüzey kırı kl arı ol arak t anı mlanır. Fayl ar yer kabuğu i çi nde yat ay ve düşey yöndeki süreksi zli kl er ol arak belirir ve bu arakesiti n her i ki t arafı nda kal an yer bl okl arı kayarak birbiri ne zıt yönde yer deği ştirirler( Şekil 2. 8). Genelli kl e bl oklar i ki yana açılı p yer yüzündeki varlı kl arı yut an bir ol gu gi bi yanlış al gılanmakt adır. Bu t ür ol ayl ar ancak depre mleri n heyel an, kay ma, çök me gi bi yan etkil eri nden kaynakl anabilir. Fayl ar genelli kl e kesi ksi z bir çi zgi değil dir. Ana kırık boyunca çeşitli t ürde kırı kl arı n yer al dı ğı bir “kırı kl ar t oplul uğu” ya da bir “kırı k böl gesi ”dir. Ancak büyük ve sı ğ depre mler yer yüzünde fay kırı kl arı ol uşt urabilirler. Fayl ar boyunca her i ki yer bl oğunun yer deği ştirme değeri depre mi n büyükl üğüne bağlı dır[5].
Şekil 2. 8. Adapazarı‟nda Gözl e İzl enebilen 3 Metreli k Sağ Yanal Yer Deği ştir me[ 37]
2. 5. 2 He yel an( Yer Kay ması), Kop ma ve Çök me
Heyel anl ar, depre mler ol madı ğı za manl arda ortaya çı kan bir yer hareketi dir. Özelli kl e çok yağı şlı me vsi mlerde, ya maçl arda konu ml an mış gevşek ve dol gu tabakal arı, altları ndaki sağl a m ze mi n üzeri nde ve eği m yönünde hareket ederl er. Depre ml er sırası nda bu t ür al anl arda büyük öl çekli heyel anl ar t eti kl enir(Şekil 2. 9). Kop ma ve çök me i se yamaçl arda konu ml anan kaya ve t oprak parçal arı nı n depre ml er sırası nda eği m yönünde aşağı hareket et mel eri dir[5].
Şekil 2. 9. Bol u Yol u‟nda Heyel an[ 24]
2. 5. 3 Toprak ve Ça mur Ak ması
Depre ml er za man za man yeraltı suyu i çeren t abakal arı et kileyerek suyun mevcut çatlakl ardan yeryüzüne çı kması na ve ça murl a birlikt e akması na neden ol makt adır[5].
2. 5. 4 Sı vıl aş ma
Ku m veya kil oranı nı n f azl a ol duğu ya da ze mi ni n gevşek ol duğu ort a mlar, depre mleri n sarsı ntısı nın et kisi yl e sı vı gi bi davranır ve t aşı ma güçl eri ni kaybederl er[5]( Şekil 2. 10).
2. 5. 5 Ts una mi
Deni zl er altı ndaki yer kabuğunda ort aya çı kan depre ml eri n ol uşt urduğu f ayl an ma ve def or masyonl ar çok büyük su hac mi ni hareket e geçirerek kı yılarda deni z bas ması na ve büyük dal gal ara neden ol ur. Bu dal gal ara t suna mi denir. Tsuna mi dal gal arı nı n dal ga boyu birkaç yüz kil ometre, genli kl eri ise birkaç metre ol abil mekt edir. Kı yı ya yakı n yerl erde dal ga yüksekli ği art ar ve kı yılar da çok büyük zararlara neden ol ur[5]( Şekil 2. 11).
Şekil 2. 11. Sapanca Oteli‟nde Ze mi n Göç mesi ve Küçük Tsuna mi[ 38]
2. 5. 6 Yangı n
Depre mi n zarar veri ci yan et kileri nden biri de yangı nl ardır. Yerl eşi min yoğun ol duğu şehir ve kasabal arda depre m sırası nda yangı nlar, önl e mleri n yet ersi z kal ması nedeni yl e hı zl a yayıl ma ve büyük boyutl arda zarar ver me eğili mi göster mekt edir. Susuzl uk, cadde ve sokakl ardaki enkaz nedeni yle ul aşı m zorl uğu, gaz ve akar yakıt gi bi yanı cı maddel eri n t ut uş ması, hı zl a yayılması ve engell ene me mesi bili nen sorunl ardır[5].
2. 6 Tür ki ye ve Depre m
2. 6. 1 Tür ki ye’ ni n Depre ms el li ği
Yer küre üzeri nde ol uşan depre ml eri n büyükl üğü ve neden ol dukl arı zararl ar göz önüne alı ndı ğı nda i ki ana depre m kuşağı bu kapsa mda en çok depre m ür et en böl gel erdir. Bunl ardan biri Büyük Okyanusu çevrel eyen ve özelli kl e Japonya üzeri nde et kili ol an Pasifi k Depre m Kuşağı, diğeri ise Cebelitarı k‟t an Endonezya adal arı na uzanan ve Türki ye‟ni n de i çi nde bulunduğu Akdeni z- Hi mal aya depre m kuşağı dır.
Ül ke mi z Azor Adal arı‟ndan başl ayı p Güneydoğu As ya‟ ya uzanan Al p- Hi mal aya Depre m Kuşağı nı n Doğu Akdeni z Böl gesi‟nde, depre mselli ği n en kar maşı k ol duğu kesi mde yer al makt adır. Bu kar maşı klı k, böl gedeki değişi k boyutl arda ve hı zl arda levhal arı n varlı ğı ndan kaynakl anmakt adır. Böl gede depre m ol uşu mundaki ege men rol ü Afri ka, Ar ap ve Avr upa l evhal arı oyna makt adır. Yani yöredeki depre ml eri n büyük çoğunl uğu bu levhal arı n sı nırları boyunca me ydana gel mekt edir[6].
Tür ki ye, bili nen t ari hsel döne m depre m kayıtları na göre M. Ö. 2000 yılından beri sürekli ol arak hasar yapıcı ve yüzey fayl anmasına neden ol muş büyük depre ml ere mar uz kal mıştır[7]. Ül ke, depre m ol uş ması riski ne göre biri nci, i ki nci, üçüncü, dör düncü, ve beşi nci derece depre m böl gesi ol mak üzere beş böl geye ayrıl makt adır[8]. Depre m Böl gel eri Haritası‟na göre ( Şekil 2. 12), yurdu muzun %92‟si ni n depre m böl geleri i çerisi nde bul unduğu, nüf usu muzun %95‟i ni n depre m tehli kesi altı nda yaşadı ğı ve ayrı ca büyük sanayi mer kezl eri ni n %98‟i ve barajları mızı n %93‟ ünün depre m böl gel eri nde bulunduğu bili nmekt edir[9].
Tür ki ye‟ni n depre m nedeni yl e uğradı ğı kayı pl arı, dünya devl etl eri yl e karşılaştırıl dı ğı nda ön sıral arda yer al dı ğı gör ülür. Ayrı ca can kaybı na yol açan depre mleri n ol uşum peri yodunda da yıl ol arak 0. 9 raka mı il e başt a gel mekt edir. Ül ke mi zde son elli yıl i çinde yapıl an araştır mal ara göre, yıl da ort al a ma bir defa hasar yapı cı depre m ol makt a, ort al a ma ol arak 1110 vatandaşı mız öl mekt e ve 6130 konut yı kıl makt adır. Bu i st atisti ki veriler depre mi n ül ke mi z i çi n ne denli öne ml i bir sor un ol duğunu açı kça ort aya koy makt a ve konunun üzeri ne öne ml e eğil erek çalışıl ması gerekti ği ni vur gul a makt adır[10].
