Mithat Paşa ve İngiltere

T 7 S ^ ^ y (>'Y

Mithat Pasa

9

ve

İngiltere

★ P ro f. Bernard L ew is, A kşam ’dan

1

9. asır zarfında îngiiiz mille­ ti dünyanın her tarafındaki hürriyet ve ıslâhat hareket­ lerini derin bir sempati ile takip etmiştir. İngiliz milletinin bu hissiyatı kendi demokratik müesseseleri ve teşkilâtlı hürri­ yetlerini’ haiz olmıyan diğer mil­ letler nezdinde aynı terakkinin başarılmasını görmek arzusunun tabiî neticesi idi. Türkiye husu­ sunda bu sempatinin mütemmim bir sebebi vardı. 19. asrın büyük bir kısmında Osmanlı imparator­ luğunun bağımsızlık ve tamami- yetini bunu baltalamağa çalışan­ lara karşı korumak Ingiliz dış si­ yasetinin en mühim prensiplerin­ den biri idi. işte bu prensibi mü­ dafaa etmek için Britanya Os- manlı imparatorluğunun tama- miyetini Napoleon’a, Mısırlı Meh­ met Ali Paşaya ve Rusyaya karşı müdafaa yolunda tedbirler aldı. Türkiyede İslâhat hareketi iki a- vantaj arzediyordu: Evvelâ, ken­ disine karşı tecavüzî maksatlar güdenlerle, mücadelesinde

Türki-yeyi kuvvetli bir hale getirmek, saniyen, ilgili düşman devletlerin Türkiyenin dahilî işlerine müda- nale etmelerine meydan verecek bir bahaneyi ortadan kaldırmak Binaenaleyh, Türkiyede birçok yurtseverlerin ve İslahatçıların Britanyadan teşvik beklemeleri bir tesadüf eseri değildir. Meselâ, Namık Kemal, Hürriyet gazetesi­ ni Londrada çıkardı ve Ingiliz Parlâmentosunu methü sena etti.

Hindistan ile yakın münasebet­ leri olan Irak uzun müddetten beri Ingiltereyi ilgilendiren bir bölge olduğundan Mithat Paşa­ nın en doğru prensiplerini Irak’a ithal etmesi Ingiliz mahfillerinde takdirle karşılanmıştı.

Mithat Paşanın 1876 da iktidar mevkiine geçmesi îngilterede se­ vinçle karşılanmış ve Türk taraf­ tarı olan Başbakan Disraelinin Almanya, Avusturya ve Rusyayı murakabe plânlarmdan vazgeç­ meğe ikna etmesine medar ol­ muştu. Disraeli 9 Haziranda A- vam Kamarasında şöyle

«Türkiyenin yeni Sultanı üzerin­ de fazla tazyik icra edilmemesi ve onunla nazırlarının plârilaı-ım ol­ gunlaştırmalarına zaman bırakıl­ ması husususunda Britanya ile diğer büyük devletler arasında tam bir anlaşma hâsıl olmuştur.»

Maalesef Mithat Paşanın Baş­ bakanlığı uzun sürmemiş ve 5 Şubat 1877 de azledilerek mürte­ ci grubun zaferinden sonra mem­ leket haricine sürülmüştü. Mu­ maileyh; Londraya geldiğinde şöhret ve başarıları sayesinde; iyi karşılanmıştı. Kendisi Mayıs 1878 de Londranm önde gelen mecmualarından «On dokuzuncu as r» da «Türkiyenin mazisi, hâli, istikbali» ismi altında mühim bir makale yazmıştı. Birkaç sene sonra bu makale Orta-Doğu lisan­ larına tercüme edilmiş, ve bir va­ tanperverlik beyannamesi olarak tekrar tekrar basılmıştı.

Aynı sene içerisinde, fakat da­ ha sonra, Britanyamn tavassutu sayesinde Türkiyeye dönmesine müsaade edilmiş, ve kısa bir müddet sonra da Suriye valiliğine tayin olunmuştu. Lâkin gözden düşmesi yine uzun sürmemiş, ve Mayıs 1881 de tevkif edilerek Is- tanbula getirilmiş ve Abdülâzizi katletmek gibi gülünç ve inand- maz bir suçla itham edilmişti. Mithat Paşa 13 Haziranda idama mahkûm edilmişti.

Bu mahkemede alman karar Avrupanm her tarafında derin bir

318

---tehevvür uyandırmıştı. îngiltere- de bu mesele Parlâmentonun her iki meclisinde de mevzuubahis edilmiş ve önde gelen iki parti Mithat Paşanın hayatım kurtar­ mak için hükümet nezdinde tesir ve nüfuzlarım kullanmışlardı. Dışişleri Bakanı Lord Graviile Mithat Paşayı kurtarmak için e- 1 inden geleni yapması yolunda Britanyamn İstanbul elçisi Lord Dufferin’e talimat vermişti.

Avam Kamarasında sorulan bir­ çok suallere cevaben hükümetin sözcüsü Mithat Paşanın serbest bırakılması için âzami gayret sar- fedildiğini milletvekillerine temin etmişti. Gerçi Britanyamn müda­ halesi hükmün yerine getirilmesi­ ne tamamen mâni olmamış ise de, idam cezası infaz edilmemiş ve Mithat Paşa Arabistanda Taif’e sürülmüştü. Buna rağmen Sulta­ nın gazabından kurtulamamış ve iki sene sonra katledilmişti. Bu muhakeme üzerinde son sözü Britanyamn sabık Türkiye elçile­ rinden Sir Henry Elliot söylemiş ve Şubat 1888 de «On dokuzuncu asır» dergisinde çıkan bir yazıda duruşmaları teferruatiyle gözden geçirerek bunların «gülünç bir komedya» olduğunu söylemişti. 1903 te Mithat Paşanın oğlu Ali Haydar Mithat Londrada babası­ nın terciimei halini İngilizce ola­ rak neşretmiş ve böylece Batı dünyasının bu büyük adamın ha­ yatım ve acı maceralarım öğren­ mesine medar olmuştu.

BÜTÜN TÜRKİYE — Eylül, 1961

Taha Toros Arşivi