DIE ERZIEHUNGSIDEE BEIM JUNGEN HEGEL *
Von Prof. Dr. G O T T F R I E D H A U S M A N NHegel wurde 1770 in Stuttgart geboren. Er durchlief das Gymnasium als Musterschüler u n d war, wie der junge Leibniz, am ganzen Kosmos des Wissens eifrig interessiert, vor allem aber an der Geschichte. V o n 1788 bis 1793 studierte er an der Universitaet in Tübingen. Im berühmten "Stift" am Schlossberg war der philosophierende Dichterjügling Hölderlin einer der Stubengenossen des eben falls dichtenden jungen Philosophen. 1790 trat der sechszehnjaehrige Schelling hinzu. Die Hausordnung war pedantisch, der theologische Geist der Lehrer orthodox, dogmatisch, eng. Aber der Geist der Zeit war von Spannungen geladen. In die Tübinger Stiftsjahre fielen grosse Eregnisse. 1788 erschien die "Kritik der reinen Vernunft von Kant, dem "Alleszermalmer", 1789 brach die französische Revolution aus. Die Studenten gründeten einen politischen K l u b . Hölderlin schrieb dem Freunde Hegel das Bekenntnis Lessings zum " E i n u n d Alles" (Hen kai pan) ins Stammbuch. Hegel hielt vor den Kommilitonen Reden für Freiheit und Gleicheit. "Allgemeine Menschlichkeit" schwebte den genialen Jünglingen gemeinsam als Ziel vor. Hegel war der einzige unter ihnen,
der jetzt schon ahnte, dass zu den Voraussetzungen dieses Zieles die Erziehung gehöre: Erziehung, "die Kunst, den Menschen sittlich zu machen". Dieser Hegel muss ein seltsamer Jüngling gewesen sein. " E r gehoerte zu den Menschen, die nie j u n g waren u n d in denen auch im Alter noch ein verborgenes Feuer glüht " (Dilthey). Seine Freunde nannten ihn " d e n alten M a n n " . Eine Zeichnung im Stammbuch zeigt ihn mit gesenktem Haupt, auf Krücken gestützt, u n d die Unterschrift dazu lau-tet: "Gott steh dem alten Manne bei". Aber sie trauten ihm Grosses zu. U n d als sie das Stift verlassen hatten, schrieb Schelling ihm in einem Brief, sie wollten zusammen aus K a n t "kraeftige Brühen für die hektisch gewordene Theologie bereiten". " W i r wollen beide weiter- wir wollen beide verhindern, dass nicht das Grosse, was unser Zeitalter hervorgebracht hat, sich wieder mit dem verlegenen Sauerteig vergangener Zeiten zusam-menfinde- es soll rein, wie es aus dem Geist seines Urhebers ging, unter uns bleiben". Das Grosse des Zeitalters: das war die Idee der Freiheit u n d das sittliche Gebot des Gewissens, Kants kategorischer Imperativ : " H a n d l e so, dass du die Menschheit jederzeit als Zweck, niemals bloss als Mittel brauchst". Die Menschheit als Zweck des Weltgeistes zu vollenden, so deutete Hegel zuletzt noch in seinem System der Philosophie den Sinn
* Vortrag gehalten anlässlich einer Feier zum 135. Todestag Hegels im Herbst 1956.
194 GOTTFRIED HAUSMANN
der Geschichte. Kein Denker hat den Gang der Geschichte vorher und nachher so geistesgewaltig in eine logische Architektur gezwungen wie Hegel. I h r Prinzip ist die Wirklichkeit der Vernunft, ihr Wesen der Fort-schritt durch Gegensaetze zu immer höherer Einheit. Hegels System, -eine Logik u n d Metaphysik der Geschichte-, hat selber Geschichte ge-macht. Es wurde zur Waffe der grossen Gegner im 19. J a h r h u n d e r t . Die hegelsche Rechte rechtfertigte aus ihm die Politik des Reaktion: Hegel -der Philosoph des preussischen Staates. Die hegelsche Linke begründete von ihm aus die Politik der Revolution: Hegels dialektischer Idealismus wurde in den dialektischen Materialismus verkehrt. Marx nannte das: ihn vom Kopf auf die Füsse stellen. In dieser umgekehrten Gestalt wirkt sein Verfahren noch in die Gegenwart hinein. Aber auch in seinem eigent-lichen Verstande ist es weiter wirksam geblieben. Dilthey hat sein Vstaendnis der Geschichte aus den Fesseln des Systems befreit; die so er-schlossenen Quellen seiner Kraft speisen seitdem befruchtend die Deutung des Seins bis auf den heutigen Tag. Auch die Philosophie der Existenz beruft sich auf ihn als auf einen ihrer wichtigsten Zeugen. Theodor Litt, der Nestor der deutschen Philosophie, hat jüngst sogar mit erheblichem Anspruch den "Versuch einer kritischen Erneuerung Hegels" unternommen
(1953).
Von Dilthey, dem Befreier der Hegeischen Philosphie vom Zwang des Systems, stammt der lapidare Satz: "Das letzte Wort des Philosophen. .. ist die Paedagogie; denn alles Spekulieren ist um des Handelns willen". Dieser Ausspruch trifft genau die wahre Absicht Hegels. Seine Interpreten haben darauf aufmerksam gemacht, dass die Erziehungsidee "den eigentli-chen geistigen Faden darstellt, durch den die sonst so verschiedenartigen Gebiete seines philosophischen Denkens zusammmengehalten werden" (Th. Haering). Sie ist " i m Kern des Hegeischen Geistbegriffes wirksam und damit der gesamten Theorie des Geistes i m m a n e n t " (Nicolin). Zu diesen Feststellungen steht scheinbar im Widerspruch, dass Hegel keine Paedagogik hinterlassen hat. Das Gebaeude seiner Enzyklopaedie der phi-losophischen Wissenschaften gliedert sich in die grossen Trakte der Logik, der Naturphilosophie u n d der Philosophie des Geistes, und die Geis-tesphilosophie wird ausgebaut in den Philosophien des Rechts, der Geschichte, der Kunst (Ästhetik) und der Religion. Die Philosophie der Erziehung fehlt in dieser Anlage.
Sein Schüler G. Thaulow hat daher versucht, diese fehlende Paedagogik aus Hegels Gesamtwerk zu konstruieren. Er hat in drei Teilen "Hegels Ansichten über Erziehung und Unterricht" aus seinen "saemtlichen Schriften gesammelt und systematisch geordnet". Diese Arbeit war "als Ferment für eine wissenschaftliche Paedagogik" gemeint, hat aber nicht als solches gewirkt. Sie hat ihre Absicht ebenso verfehlt wie der spaetere Versuch P. Ehlerts, Hegels Paedagogik im Anschluss an sein System darzustellen. Ehlert ging nicht von Hegels Aeusserungen zu
DIE ERZIEHUNGSIDEE BEIM JUNGEN HEGEL 195 paedagogischen Fragen, sondern von den Konstruktionen seiner Dialektik
aus. Damit machte er aber gerade den zeitgebundenen schwaechsten Teil der Hegeischen Philosophie zur Grundlage eines eigenen Systems der Paedagogik. Erst jüngeren Autoren ist es heute gelungen, die Er-ziehungsideen Hegels in ihrer ursprünglichen "Weite und Tiefe" zu er-fassen. Dazu war nötig, die "spekulativen Übersteigerungen der Hegel-schen Geistesmetaphysik" "auszugrenzen" und zu der Substanz seiner paedagogischen Einsichten vorzustossen. D a n n zeigte sich freilich über-raschend deutlich: Hegels Paedagogik hat nicht nur geschichtliche Be-deutung. Sie hat vielmehr " in erstaunlicher Weise Einsichiten der Ge-genwart vorweggenommen". So ist es verstaendlich, dass Paedagogen der jüngeren Generation überzeugt sind, "mit Hegel könnte die
not-wendige Neubesinnung inmitten unserer 'verdorbenen' Zeit beginnen". (Furck). Worauf stützt sich diese Hoffnung? Offensichtlich nicht auf Hegels Geistesmetaphysik. Zwei neuere Forschungsarbeiten beweisen das. Die erste (von 1952) stützt sich naemlich auf den j u n g e n Hegel,den Hegel also der Zeit vor dem "System". Die zweite (von 1955) geht von der kritischen Erneuerung Hegels aus, die Litt 1953 versucht hat. Sie grenzt, wie schon gesagt wurde, ausdrücklich die metaphysischen Bestimmungen des Systems aus und verzichtet auf sie, weil sie für das Verstaendnis der paedagogisch relevanten Ideen Hegels tatsaechlich entbehrlich sind. Ihr schönes Er-gebnis sind die "Grundlinien einer geisteswissenschaftlichen Paedagogik", die in Hegels Philosophie vorgezeichnet wurden. (Nicotin).
Es ist gewiss kein Zufall, dass die Bedeutsamkeit Hegels für die heutige Paedagogik zuerst aus den vorstystematischen Schriften des j u n g e n Hegel herausgearbeitet worden ist. Waren es doch seit Dilthey hauptsaechlich immer wieder die Jugendschriften gewesen, von denen alles tiefere Hegel-verstaendnis seinen Ausgang genommen hat.
Der alternde Dilthey hat die Jugendgeschichte Hegels geschrieben, sein Schüler H. Nohl hat die theologischen Jugendschriften Hegels heraus-gegeben, von denen der bedeutendste neuere Hegelbiograph (Th. Haering) sagt, sie seien in volkserzieherischer Absicht geschrieben. U n d einer der letzten Schüler Nohls hat jetzt daraus den Bildungsbegriff des jungen Hegel entwickelt. Die Auseinandersetzung mit dem reifen Hegel, die T h . Litt vollzogen u n d jetzt einer seiner letzten Schüler für die Paedagogik neuerlich fruchtbar gemacht hat, bestaetigt nur, dass die Erziehungsideen des j u n g e n Hegel zum lebenskraeftigsten Kern des ganzen Hegel gehören. Von ihnen darf daher hier mit Vorrang die Rede sein.
Oberflaechlich betrachtet seheint die Paedagogik in Hegels Leben fast eine paradoxe Rolle gespielt zu haben. In seiner Rede beim Abgang vom Gym-nasium unterstreicht der damals achtzehnjaehrige, die Erziehung habe "grossen Einfluss" "auf das ganze Wohl des Staates". Wenig spaeter weist er auf die entscheidende Bedeutung der Erziehung für die Menschwerdung.
196. GOTTFRIED HAUSMANN
des Menschen hin: " D e n n der Mensch ist ein so vielseitiges Ding, dass sich alles aus ihn machen laesst".
Als er d a n n aber nach dem Abschluss seines Studiums von 1793 bis 1796 in Bern und dann von 1797 bis 1801 in Frankfurt Hauslehrer ist, wendet er seine ganze Kraft theologischen Studien zu. Als Dozent für Philosophie knüpft er 1801 bis 1807 in J e n a Beziehungen zu dem Organisator der höheren Schulen in Bayern, zu Niethammer, an. Von 1808 bis 1816 ist er Direktor des Aegidiengymnasiums in Nürnberg und entwickelt im Un-terricht vor den Primanern sein philosphisches System weiter. Von 1818 bis zu seinem Tode als Professor für Philosphie taetig, hat er in Johannes Schulze, dem Mitbegründer des preussischen Gymnasiums, einen seiner eifrigsten Hörer. So gewinnt er, scheinbar, gerade in den Zeiten, in denen er nicht unmittelbar als Erzieher taetig ist, den grössten Einfluss auf das Bildungswesen, und schreitet in seiner Philosophie zu neuen Einsichten fort, wenn er im Hauptberuf als Lehrer taetig ist. In Wirklichkeit besteht aber innerhalb seines philosophischen Lebens von Anfang an zwischen Erkenntnis und Erziehung ein inniges wechselseitiges Verhaeltnis. Das eine ist nie ohne das andere, beide sind gleichwesentliche Attribute eines und desselben geistigen Impulses. Dieser aber zielt darauf, das ganze Sein der Vernunft zu umfassen und dadurch mitzubestimmen. Erst von dieser Tatsache aus wird auch der grosse Einfluss Hegels auf das Gymnasium verstaendlich, der nahezu dem gleicht, den Pestalozzi auf die Volksschule ausübte. Die "Anstrengung des Begriffs", die dem Denken Hegels eigentüm-lich ist, bot seiner Zeit das Vorbild höchster geistiger Zucht und war in dem Philosophen ebenso maechtig wie in dem Erzieher.
Nur an einigen wenigen Ideen, die der junge Hegel in einzigartiger Selbst-staendigkeit und geistiger Unbestechlichkeit gegen seine Zeit und für die anzustrebende Zukunft fasste, soll hier gezeigt werden, inwiefern auch die Paedagogik der Gegenwart sich bei Hegel noch Rats holen kann. "Der Mensch ist ein so vielseitiges Ding, dass sich alles aus ihm machen laesst". So heisst es schon in einer der frühesten Aufzeichnungen des J ü n g -lings Hegel. M i t diesem Satz ist von Anfang an die Notwendigkeit der Erziehung anthropologisch begründet. Auch über den rechten Ansatz der Erziehung wird in den ersten Fragmenten schon Endgültiges aus-gesagt: "Wenn davon die Rede ist, wie man auf die Menschen zu wirken hat, muss man sie nehmen wie sie sind". Hinter diesem Satz steht die Er-kenntnis, dass die Erziehung immer an die Vergangenheit und Gegenwart des Menschen gebunden ist. Nur seine Zukunft wird ihr anvertraut und bietet ihr die Möglichkeit, frei zu entscheiden. Vorgegeben ist ihr dabei das Ganze der Welt, "die die seine ist, in der er als dieser Mensch steht und lebendig sich betaetigt". Ihr Grundprinzip ist für den jungen Hegel -wie für Rousseau- gleichwohl die Freiheit. Aus diesem Prinzip folgt, dass Vor-schriften und Regeln untaugliche Mittel der Erziehung sind. Damit pro-klamiert Hegel jedoch keineswegs eine Paedagogik des laissez faire. Denn
DIE ERZIEHUNGSIDEE BEIM JUNGEN HEGEL 197 ihr Ziel ist nicht, wie Rousseau meinte, die Naturgemaessheit, sondern die Kulturgemaessheit des Menschen. Die Erziehung "betrachtet den Menschen als natürlich und zeigt den Weg, ihn wiederzugebaeren, seine erste Natur zu einer zweiten geistigen umzuwandeln, sodass dieses Geis-tige in ihm zur Gewohnheit wird". Die zweite Geburt des Menschen seine Kulturgeburt, wird aber nicht durch Vorschriften und Regeln, son-dern durch Aufgaben befördert. Hegel bestreitet schlechtweg die Recht-maessigkeit jeder philanthropischen Padaegogik des blossen Spiels und des Wachsenlassens. Er setzt an ihre Stelle eine Paedagogik der Sachlich-keit. Er nennt es "völlig verkehrt", "sich zu dem kindischen Sinn der Schüler herunterzulassen, anstatt diese zum Ernst der Sache heraufzuhe-ben". Konfrontiert mit der Sache ist der Schüler nicht mehr in der Lage, sich schablonenmaessig zu verhalten und an Klischees zu orientieren. Er muss vielmehr "selbst handeln, selbst wirken, sich selbst entscheiden". I h n dahin zu bringen, ihn dazu zu nötigen, ist mithin die wahre Leistung der Erziehung. In dieser strengen Ausschliesslichkeit sind die forschen paedagogischen Imperative des jungen Hegel gewiss übertrieben u n d einsei-tig. Aber als Antithese waren sie zu ihrer Zeit notwendig. Darüber hinaus besitzen sie indes doch auch eine bleibende Gültigkeit. U n d zwar für die Erziehung von Jünglingen. Dinter hat einmal gesagt, Pestalozzi sei der König der Grundschule u n d Sokrates der König des Jugendalters. Dieser Satz könnte dahin abgewandelt werden, dass Pestalozzi der König der Grundschule und Hegel der König der höheren Unterrichts sei. Die Zulaessigkeit einer derartigen Abwandlung laesst sich sogar aus Hegels paedagogischem Bekenntnis zu Sokrates schlüssig begründen. Auf die Ge-genwart bezogen kann jetzt gesagt werden: Im Anschluss an Pestalozzi hat die moderne Paedagogik zwar die Prinzipien für die grundlegende Erziehung in der Volksschule weitgehend produktiv in den Griff bekommen. Für die weiterführende Erziehung der höheren Alterstufen in den Rei-fejahren ist aber immer noch das Meiste unsicher und unklar. Aus der Sachlichkeitspaedagogik, wie sie der junge Hegel entworfen hat, könnten gerade dafür fördernde Masstaebe gewonnen werden.
Entsprechendes laesst sich für einen weiteren zentralen Punkt der paeda-gogischen Gegenwartslage behaupten. Seit genau 150 J a h r e n ist als Erzie-hungsziel das Ideal der Humanitaet aktuell. Es ist als solches eine Frucht des Neuhumanismus gewesen. In das Erziehungswesen hat es in der Fassung Eingang gefunden, die ihm vor allem von Wilhelm von Humboldt gegeben worden ist. Das Erziehungsideal des Neuhumanismus Humboldtscher Praegung war die kultivierte Persönlichkeit, die sich nach dem Vorbild der Antike im Sinne eines idealisierten Menschentums zu einer selbstgenügsa-men Individualitaet entwickelt hat. Es war ein ausschliesslich individualisti-sches und formales Erziehungsideal. Es stellte einen aesthetischen Menschen dar und zielte nur auf die Schaffung einer geistig anspruchsvollen Elite. Es hat im 19. J a h r h u n d e r t eine doppelt unheilvolle Entwicklung
begüns-198 G O T T F R I E D HAUSMANN
tigt. Unter seinem Einfluss vertiefte sich die Kluft zwischen dem Volk und seinen Führungsschichten. Die geistigen Führungsschichten selbst entfremdeten sich aber gleichzeitig von der Verantwortung am sozialen Geschehen und zogen sich in die elfenbeinernen T ü r m e einer sich selbst geniessenden Vornehmheit in Wissenschaft und Kunst zurück.
Diesem aristokratischen Humanitaetsideal setzte der junge Hegele ein sub-stanziell anders strukturiertes soziales Humanitaetsideal entgegen. In seinen theologischen Jugendschriften hat er den Gedanken einer Volkserziehung gefasst, der alle Schichten einer Nation umspannte. Hegel dachte bei dem Begriff des Volkes nicht nur an die breite Masse der Bevölkerung, sondern bezog die Oberschichten mit ein. Das Humanitaetsideal Humboldts war nur auf eine Elite gemünzt. Im Humanitatsideal Hegels war dagegen von vornherein das ganze Volk in allen seinen Lagen und Staenden ge-meint. Es forderte die"gleiche Ausbildung aller Kraefte, des einzelnen sowohl als aller Individuen. Keine Kraft wird mehr unterdrückt werden. D a n n herrscht allgemeine Freiheit und Gleichheit der Geister!" Nicht im Rück-gang nur auf die Antike, wie es der Neuhumanismus wollte, sondern im Rückgang auf alle grosse Erscheinungen in der Geschichte der Mensch-heit sollte in einer schöpferischen Synthese das Menschenbild hervorge-bracht werden, das dieser Erziehung als Ideal zu dienen hatte. Hegel hielt es für unsinnig, "den entflohenen Genius einer Nation zurück-beschwören" zu wollen. J e d e Nation müsse vielmehr, so sagte er, immer wieder "einen neuen Geist aus der Tiefe des Lebens hervorrufen", die Vergangenheit also produktiv in eigenen Leistungen erneuern. Er ver-langte also keinen historisierenden, sondern einen lebendigen Humanismus, keine sthetisch-unverbindliche, sondern eine verantwortliche Erziehung, kurz einen sozialen Humanismus der Verantwortung u n d eine freiheitliche Erziehung aller Kraefte des Einzelnen und aller Gemeinschaften im Volke. Diese Entgegensetzung ist so kraeftig, dass sie heute nicht nur noch, sondern erst recht wieder oder vielmehr jetzt endlich von der Paedagogik beher-zigt werden sollte. Es ist an der Zeit, den antikisiernden Humanismus unserer Schulen zu revidieren und durch einen aktuellen Humanismus zu ergaenzen, der wohl aus den Kraeften der Vergangenheit genaehrt wird, sich aber entschlossen der Gegenwart stellt u n d der Zukunft zuwendet. Eben so, wie es wohl als einem der ersten dem j u n g e n Hegel vorschwebte, der daher wohl verdient, wieder als Wegweiser befragt zu werden.
U n d noch eine Idee des j u n g e n Hegel sollte gerade heute der allgemeinen Vergessenheit entrissen werden. Die genialen Jünglinge, die gegen Ende des 18. J a h r h u n d e r t s im Tübinger Stift ihr Konvivium zelebrierten, wurden, wie schon gesagt, von den Forderungen der Französischen Revolution aufs tiefste bewegt. Es wird berichtet: "Eines Morgens, an einem Sonn-tage, es war ein schöner klarer Frühlingsmorgen, seien Hegel und Schel-ling mit noch einigen Freunden auf eine Wiese unweit Tübingen gegangen u n d hatten dort einen Freiheitsbaum anfgerichtet". Vor allem waren
DIE ERZIEHUNGSIDEE BEIM J U N G E N HEGEL 199 es die Menschenrechte, an denen sich ihr Geist entzündete. Hegel nun
fand, dass bei der Proklamation der Menschenrechte ein entscheidend wichtiges Grundrecht übersehen worden sei. Auf dieses Recht wollte er jetzt in besonderem Masse die Aufmerksamkeit konzentriert wissen. Er bestimmte es als das Recht auf Erziehung. "Jeder Mensch bringt aus-ser dem Rechte der tierischen Erhaltung auch das Recht seine Faehigkeiten auszubilden, ein Mensch zu werden, auf die Welt". Jedes Kind hat einen Anspruch darauf, in Freiheit u n d zur Freiheit erzogen zu werden. Staat und Kirche, meinte er, haetten dieses Recht vergewaltigt. Sie sind " a n den Rechten der Kinder auf eine freie Ausbildung der Faehigkeiten der Seele zum Verraeter geworden". Er erinnert darum die geborenen Erzieher an ihre Pflicht. "Die Eltern u n d der Staat teilen die Pflicht, das Kind zweck-maessig zu erziehen". Dass es nach Hegel vor allem der Staat sein müsse, der die Pflicht hat, "die jungen Herzen seiner heranwachsenden Staats-bürger so zu bilden, dass einst Ehre und Vorteil für ihn aus ihrem maennli-chen Alter erwachse", erscheint auf den ersten Blick bedenklich. Dieses Ansinnen verliert aber seine Gefaehrlichkeit, wenn der Staat, wie Hegel es verlangt, sich auf Freiheit und Recht gründet. Ausdrücklich bestimmt er: "Gerechtigkeit ist das Prinzip, die Seele der Verfassung".
Es bedarf wohl keiner besonderen Bekraeftigung, wenn hier abschliessend behauptet wird, dass Hegels Jugendprogramm eines politischen H u m a -nismus für die gegenwartig lebende Menschheit in höchstem Masse be-deutsam ist. Indem derselbe junge Hegel diesen Humanismusan das Men-schenrecht auf Erziehung kettete, entdeckte er ihm auch seinen absoluten Rechtsgrund. Wie aber, wenn heute bezweifelt werden müsste, dass der Staat das Menschenrecht auf Erziehung mit Vorrang erfüllte? D a n n waehre keine Erziehungsidee Hegels aktueller als diese.
G E N Ç H E G E L ' D E E Ğ İ T İ M D Ü Ş Ü N C E S İ * Profesör Dr. G O T T F R I E D H A U S M A N N
Hegel, 1770'te Stuttgart'ta doğdu. Lise tahsilini örnek bir öğrenci olarak yaptı. Tahsili boyunca tıpkı genç Leibniz gibi bilginin bütününe, ve en çok tarihe, kuvvetli bir ilgi duyuyordu. 1788 den 1793'e kadar Tü bingen Üniversitesinde tahsil etti. Schlossberg'deki ünlü Stift'te (okulda) felsefe ile uğraşan delikanlı şair Hölderlin, şiirle de uğraşan delikanlı filozof Hegel'in oda arkadaşlarından biri idi. 1790'da bunlara, o zaman onaltı yaşında bulunan Schelling katıldı. Bu okulda düzen kaskatı idi. Hocaların teolog zihniyetleri resmî inanca bağlı, dogmatik, dar idi. Fakat zamanın ruhu gerginliklerle dolu idi. Tübingen Stift'inde geçen yıllara büyük olaylar tesadüf eder: 1788'de, Kant'ın herşeyi ezip altüst eden " M a h z aklın Ten-, kidi" çıkmış, 1789'da Fransız devrimi patlak vermişti. Öğrenciler bir si yasi kulüp kurdular. Hölderlin, dostu Hegel'in hâtıra defterine Lessing'in Hen kai pan (bir ve herşey) inanç formülünü yazdı. O sırada Hegel, öğrenci arkadaşlarına hürriyet ve eşitliği öven nutuklar söyliyor; bütün insanlığı kavrayan "insanî"lik, dâhi delikanlıların gözleri önünde ortak bir hedef olarak beliriyordu. Bunlar arasında yalnız Hegel, daha o zaman seziyordu ki, bu hedefe erişmenin ön-şartlarından biri, eğitim, yani "insanı ahlâklı kılma sanatı"dır.
Bu Hegel, herhalde garip bir gençti. " O , hiç genç olmamış olan, ama ihtiyarlıkta da içlerinde gizli bir ateş yanan kimselerdendi". Dost ları kendisine "ihtiyar a d a m " derlerdi. Hâtıra kitabında bulunan bir resim, onu başı öne eğilmiş, koltuk değneklerine dayanmış olarak gösterir. Resmin altında: "Tanrı, bu ihtiyara yardım eyliye" yazılıdır. Fakat ondan büyük işler umulurdu. Stift'ten ayrıldıkları sırada, Schelling, Hegel'e yazdığı bir mektupta: Hastalanmış (kızışmış) olan teologya için, Kant'tan malzeme alarak beraberce kuvvetli çorbalar pişirmek istediklerini bildiriyor ve şöyle diyordu: "Geçmiş zamanların ekşi mayasına, çağımızın meydana getirdiği büyük başarının karışmasına her ikimiz engel olalım. O, yara-danının zihninden çıktığı gibi saf olarak aramızda kalmalıdır". Çağın büyük başarısı: Hürriyet düşüncesi ile vicdanın ahlâk emri, "öyle davran ki, insanlığı hiçbir zaman sadece araç değil, her vakit gaye olarak kul lanasın" diyen kategorik emperatifi (emri) idi.
Hegel, felsefe sisteminde, tarihin mânasını: insanlığı, âlem ruhunun gayesi olarak kemale erdirmek diye tefsir etti. Kendinden önce ve sonra gelen hiçbir düşünür, tarihin gidişini, Hegel gibi muazzam bir mantık yapısı * Hegel'in ölümünün 125. yıldönümü münasebetiyle 1956 sonbaharında D.T.G. Fakültesinde tertiplenmiş olan törende verilen konferansın metni.
2 0 2 GOTTFRIED HAUSMANN
içine sokmuş değildir. Bunun ilkesi, aklın gerçekliğidir; özü ise, karşıtlık lardan geçerek gittikçe daha yüksek bir birliğe doğru ilerilemektir. Tarihin mantığı ve metafiziği olan Hegel sisteminin kendisi, tarih yapmış, 19. yüz yıldan bu yana biribirinin muarızı düşünürlerinin elinde silâh olmuştur. Sağ Hegel'cilik Prusya devleti resmî filozofu Hegel'i ileri sürerek, onunla irticaın siyasetini meşru kılmak istemiştir. Sol Hegel'cilik, ondan hareket ederek, devrim siyasetini temellendirmek istemiştir. Hegel'in diyalektik idealizm'i, tersine çevrilerek, diyalektik materyalizm olmuştur. Marx buna, Hegel'i başaşağı ve ayaklar yukarı tutmak diyordu. Bu tersine çev rilmiş şekli ile Hegel'in metodu, zamanımızda da etkisini gösteriyor. Fakat o, asıl mânası ile de etkili kalmıştır. Dilthey, onun tarih anlayışını sistemin bağlarından kurtarmıştır. Kuvvetinin böylece meydana çıkarıl mış olan kaynakları, o gün bugün varlığın tefsirini verimli bir şekilde beslemektedir. "Existence" felsefesi de en önemli şahitlerinden biri olarak ona başvurmaktadır. Hattâ bugün Alman filozoflarının Nestor'u (şeyhi) Theodor Litt, son zamanlarda, hayli iddialı olarak, Hegel'in kritik bir yenilenmesi işine koyulmuştur.
Şu içi dolu kısa cümle, Hegel felsefesini zorakiliğinden kurtarmış olan Dilthey'ındır: "Filozofun son sözü, pedagojidir; çünkü her türlü ispekülasyon, fiil (etkenlik) uğrunadır". Bu söz, Hegel'in asıl niyetinin tam üzerine parmakla basmaktadır. Hegel'i tefsir edenler şuna dikkati çekmişlerdir: Hegel'in, türlü türlü alanları olan felsefe düşünüşünü toplu olarak bir arada tutan zihin bağı, eğitim düşüncesidir (Th. Haering).-Eğitim düşüncesi, Hegel'in ruh (Geist) kavramının çekirdeğinde etken, böylece bütün ruh (Geist) teorisinin içindedir (Nicolin). Hegel'in peda goji üzerine bir eser bırakmamış olması, bu düşüncelerle görünüşte çelişki halindedir. Onun felsefe bilimleri Ansiklopedisi yapısı, Mantık, Tabiat felsefesi, ve Ruhun (Geist'ın) felsefesi gibi büyük bölümlere ayrılmaktadır. Ve ruh (Geist) felsefesi, Hukuk, Tarih, Sanat (Estekik) ve Din felsefeleri olarak kurulmaktadır. Eğitim felsefesi bu plânın içinde yer almamaktadır. Onun için tilmizi G. Taulow, noksan olan bu pedagoji'yi, Hegel'in bütün eserlerine dayanarak kurmağı denemiş; Hagel'in eğitim ve öğretim üzerindeki görüşlerini üç bölümde topla mış ve sistemli bir şekilde düzenlemiştir. Bu çalışma, "bilimsel Pe-dagoji"ye maya olarak düşünülmüştü. Fakat etkisi böyle olmamıştır. Tıpkı ondan sonra gelen P. Ehler'in, Hegel pedagojisini, sistemine daya narak tasvir etme denemesi gibi, amacına erişememiştir. Ehler, Hegel'in pedagoji soruları üzerine olan kendi sözlerinden değil, diyalektiğinin yapısından hareket etmiş, ama bununla da Hegel felsefesinin zamanına bağlı olan en zayıf bölümünü, kendine has bir pedagoji sisteminin temeli olarak almıştır. Ancak bugün, yeni yazarlar, Hegel'in eğitim üzerine düşüncelerini asıl genişlik ve derinlikleri ile kavrayabilmişlerdir. Bunun için, Hegel'in ruh (Geist) metafiziğini, ispekülatif taşkınlıklarından sınır lama yoliyle kurtarmak, böylece de pedagoji görüşünün özüne nüfuz
GENÇ HEGEL'DE EĞİTİM DÜŞÜNCESİ 203 etmek gerekiyordu. Bu yapılınca, büyük bir hayretle ve açıkça görülmüş tür ki, Hegel pedagojisinin büyük önemi sadece tarih bakımından değildir; tersine, "bugünün görüşlerini şaşılacak ölçüde tâ o zaman ileri sürmüştür". O n u n için, yeni nesil pedagogları, "bozulmuş" çağımızın içinde bu çağ için zorunlu olan yeni zihniyetin Hegel'le başlıyabileceğine inanıyorlarsa, buna şaşmamalı (Furck).- Bu ümit neye dayanıyor? Besbelli, Hegel'in ruh (Geist) metafiziğine değil; İki yeni araştırma bunu ispat etmektedir. Bunların 1952 de meydana getirilen birincisi, genç Hegel'den, yani "sis-tem"den önceki Hegel'den, 1955'te yapılmış olan ikincisi ise, Litt'in 1953'te denediği kritik yenilemeden hareket etmektedir. Bu çalışma, biraz önce dendiği gibi, sistemin metafizik belirlemelerini apaçık sınırlayıp dışarı atmaktadır. Çünkü bunlar, Hegel'in pedagoji bakımından ilgi çekici düşüncelerinin anlaşılması için gerçekten lüzumlu değildir. Bu çalışma ların güzel meyvesi- Hegel'in felsefesinde ilk defa üzerinde durulmuş ol mak üzere -"mânevi" bilimlere dayanan pedagoji'nin ana-hatlarıdır (Nicolin).
Hegel'in bugünkü pedagoji için öneminin, ilkin genç Hegel'den itibaren -sistemden önceki yazılara dayanılarak- işlenmiş olması, bir tesadüf değildir. Çünkü, bilindiği gibi, en çok Dilthey'dan beri, Hegel'in derine giden anlayışına hep gençlik eserleri çıkış noktası olarak alınmaktadır. Dilthey, yaşlanınca Hegel'in gençliği üzerine yazdı. Tilmizi H. Nohl, Hegel'in teologya üzerinde olan gençlik yazılarını çıkardı. Zamanın en önemli Hegel biyografi Th. Haering, bu eserlerin halk eğitimi amacı ile yazıldığını söyliyor. Bugün de Nohl'un en son öğrencilerinden biri, bu eserlere dayanarak genç Hegel'in yetişme (Bildung) kavramını geliştirdi. Th. Litt'in olgun Hegel'le yaptığı tartışma'— ki şimdi onun öğ rencilerinden biri tarafından pedagoji için verimli hale konmuştur— genç Hegel'deki eğitim düşüncelerinin, bütün Hegel'in canlılık ve kuvvetle dolu çekirdeğinden bir parça olduğunu doğrulamaktadır. O n u n için de burada herşeyden önce ondan söz etmek yerinde olacaktır.
Üstünkörü bakılınca pedagoji Hegel'in hayatında hemen hemen paradoks denecek bir rol oynar gibi görünmektedir. Liseden ayrılırken söylediği nutukta 18 yaşındaki genç Hegel, eğitimin, "devletin refah ve selâmeti üzerinde büyük etkisi" olduğu üzerinde ısrarla durmaktadır. Az sonra, eğitimin, insanın insan olmasındaki büyük önemine işaret et mektedir; çünkü, demektedir, insan o kadar çok yönlü bir nesnedir ki, onunla herşey yapılabilir.
Fakat Hegel, yüksek tahsilini bitirince, ilkin 1793'ten 1796'ya kadar Bern'de, sonra 1797 den 1801'e kadar Frankfurt'ta ev hocası (mürebbi) olduğu sıralarda bütün kuvvetini teologya incelemeleri üzerinde topluyor. 1801'den 1807'ye kadar J e n a ' d a Felsefe doçenti olarak, Bavyera'da Orta öğretim kurumlarını teşkilâtlandıran Niethammer ile münasebet kuruyor.
1808'den 1816'ya kadar Nürnberg'de Aegidian jimnazı (klâsik lisesi) müdürüdür, ve lise son sınıf öğrencilerinin önünde felsefe sistemini
geliş-204 GOTTFRIED HAUSMANN
tirmeye devam ediyor. 1818'den ölümüne kadar felsefe profesörüdür, ve Prusya jimnazı (klâsik lisesi)nin kurucularından Johannes Schulze, onun en ateşli dinleyicilerinden biridir. Böylece, görünüşe göre, doğru dan doğruya eğitimci olarak etken olmadığı zamanlar, yetişme (Bildung) işlerinde en büyük nüfuza erişiyor. Oysaki, öğretmen olarak çalışırken, felsefesinde yeni yeni düşüncelere doğru ilerileyor. Fakat gerçekte, onun felsefe hayatı içinde, ta baştan itibaren bilgi ile eğitim arasında içten ve karşılıklı bir ilgi vardır. Biri, öteki olmadan hiçbir zaman yoktur. Her ikisi, aynı zihin hamlesinin aynı ölçüde temelli sıfatlarıdır. Bu hamle ise, aklın bütün varlığını kavramak, ve onu belirlemeği kendine amaç edin mektedir. Ancak bu olaydan hareket ederek, Hegel'in jimnaz (klâsik lise) üzerine olan büyük etkisi— Pestalozzi'nin ilkokul üzerindeki etkisine yakın olan bu etki— anlaşılabilir. Hegel'in düşünüşüne has olan "kavramın çabalaması", zihin edebi bakımından zamanına örnek oluyor-. Bu nokta, filozofta olduğu kadar eğitimcide de aynı ölçüde önemlidir.
Burada, Hegel'in, eşi olmıyan bir bağımsızlık ve düşünce namus luluğu ile kendi zamanına karşı, ve erişilmek istenen gelecek için teşkil ettiği biriki düşünce yardımiyle, zamanımız pedagojisinin Hegel'den ne ölçüde akıl sorabileceğini gösterelim:
"İnsan, okadar çok yönlü bir nesnedir ki, onunla herşey yapılabilir". Delikanlı Hegel'in ilk yazılarının birinde bu okunuyor. Eğitimin zorun luluğu, bu söz ile tâ başta, antropolojik olarak temellendirilrniştir. Eğitimin hangi noktadan hareket etmesinin doğru olacağı üzerinde de ilk fragment (parça) larda kesin düşünceler öne sürülmektedir. "İnsanlara nasıl etkide bulunmak gerektiği bahis konusu olunca, onları nasılsalar öyle almak lâzım olduğu düşünülmelidir". Eğitimin her zaman insanın geç mişine ve şimdi'sine bağlı olduğu bilgisi, bu cümlenin gerisinde bulun maktadır. İnsanın yalnız geleceği eğitime teslim edilmiştir. Bu gelecek, ona serbestçe karar vermek imkânını bağışlamaktadır. Bu hususta âlemin bütünü ona veridir. "O âlem ki insanın âlemidir; o âlem ki insan onda bu insan olarak bulunmaktadır ve canlı olarak etkendir." Genç Hegel için eğitimin ilkesi, Rousseau'da olduğu gibi, hürriyettir. Bu ilkeden çıkan sonuç, emir ve kuralların eğitimde işe yaramaz araçlar olduğudur. Fakat bununla Hegel, hiçbir zaman "laissez faire" ("serâzadlık") pedagojisini ilân etmemektedir. Çünkü onun hedefi, Rousseau'nün öne sürdüğü gibi, insanın tabiata uygunluğu değil, kültüre uygunluğudur. Eğitim, insanı tabiî olarak ele alır ve onu yeniden doğurmak için ilk tabiatını alış kanlık haline getirecek ve ruhsal olacak ikinci bir tabiata çevirmek için gidilecek yolu gösterir.
İnsanın ikinci doğumu, onun kültüre doğumu, emir ve kurallarla değil, ödevlerle geliştirilir. Hegel, sadece oyunu, serbestçe büyümeye bırakmayı öne süren insan-sever (philanthrop) pedagojinin meşruluğunu reddetmektedir. Onun yerine bir Nesnellik (Sachlichkeit) pedagojisini koymaktadır. O, öğrenciyi şeyin (konunun) ciddiliğine yükseltecek yerde,
GENÇ HEGEL'DE EĞİTİM DÜŞÜNCESİ 205 onun çocukça zihniyetine inmeyi tamamen ters (yanlış) buluyor. Şey (konu) ile karşı karşıya tutulunca öğrenci artık basmakalıp davranmı-yacak ve klişelere yönelmiyecek duruma girer. O zaman kendisinin fiilde bulunması, kendisinin etken olması, kendi kendine karar vermesi gerekir. Onu bu hale getirmek, onu buna âdeta zorlamak, öğretimin asıl başarısıdır.
Bu sıkı tâvizsizlikleri ile genç Hegel'in sert pedagojik emirleri, şüp hesiz mübalâğalı ve tek yönlüdür. Ama zamanında bunlar karşı-sav
(antitez) olarak çok lâzımdı. Fakat bu nokta bir yana, gene de bunların sağlam bir değeri vardır. En çok, gençlerin (delikanlıların) eğitiminde !-Dinter, bir kere, Pestalozzi, ilkokulun, Sokrates de delikanlılık çağının kiralıdır, demişti. Bu söz: Pestalozzi, ilkokulun, Hegel de orta öğretimin kiralıdır,' şeklinde değiştirilebilir. H a t t â bu değiştirmenin yerindeliği, Hegel'in Sokrates'i pedagoji bakımından kabul etmesi olayı ile de akla yakın bir şekilde temellendirilebilir. Şimdi, zamanımızla ilgisini düşü nerek şöyle diyebiliriz: Modern pedagoji, Pestalozzi'den hareket ederek ilkokulda temel eğitimin ilkelerini verimli olarak ve geniş ölçüde ele almıştır; fakat daha yüksek çağların daha ileri giden eğitimi için düşün celerinin çoğu tereddütlü ve vuzuhsuzdur. Genç Hegel'in, taslağını ortaya attığı Nesnellik (Sachlichkeit) pedagojisinden, en çok buna dair geliştirici ölçüler elde edilebilir.
Buna benzer bir görüş, pedagojinin bugünkü durumu ile ilgili başka bir merkez-nokta üzerinde öne sürülebilir. T a m 150 yıldan beri eğitim ideali olarak insanlık (Humanität) ideali aktüeldir. Bu, aslında yeni Huma-nizma'nın bir meyvesidir. Bu ülkü, eğitime, herkesten önce Wilhelm von Humboldt'un verdiği şekille girmiştir. Humboldt'un damgasını taşıyan şekliyle yeni Humanizma'nın ideali, klâsik ilkçağdan alınan örneğe göre ideallaşmış, kendi ile kanaat eden birey (ferdiyet) olarak gelişmiş kültürlü kişilik (şahsiyet) idi. Bu tamamen bireylik (ferdiyetçi) ve şekilci (formel) bir eğitim ülküsü idi. Estetik bir insanla temsil ediliyordu ve yalnız, zihin bakımından yüksek ihtiyaçlı bir seçkin tabakasını meydana getirmeyi amaç edinmişti. Bu nokta, 19. yüzyılda, iki bakımdan hayırlı olmıyan bir gelişmeyi destekledi : Onun etkisi ile halk ile önderler tabakası arasındaki uçurum derinleşti. Aynı zamanda da kafa önderleri tabakası, siyasi olay ların sorumluluğundan uzaklaştı ve bilim ve sanat yoliyle kendi kendinden zevk alan asilliğin, kibarlığın fildişi kulesine çekildi.
Estetik insanlık ülküsünün karşısına genç Hegel, temelinde yapısı başka bir sosyal insanlık ülküsünü çıkardı. Hegel, teologya üzerine olan gençlik yazılarında, bir milletin bütün tabakalarını kaplıyan bir halk eğitimi düşüncesini öne sürmüştür. Hegel, halk kavramından, sadece geniş halk kitlelerini anlamıyor, yüksek tabakaları da onun içine soku yordu. Humboldt'un insanlık ideali, yalnız bir seçkin tabaka içindi, oysa ki Hegel'in insanlık idealinde daha tâ baştan itibaren, bütün durum ve tabakaları ile halkın bütünü kasdediliyordu. Bu idealle, "birey (fert)lerin olduğu kadar birey (fert) lerin tümünün bütün kuvvetlerinin eşit olarak
206 GOTTFRIED HAUSSMANN
yetiştirilmesi" isteniyor, ve şöyle deniyordu: "Artık hiçbir kuvvet baskı altında tutulmıyacaktır; böyle olunca, zihinlerin genel hürriyeti ve eşitliği hüküm sürecektir".- Yeni Humanizma'nın istediği gibi, yalnız klâsik ilkçağa değil, insanlık tarihinin büyük simalarına kadar geri gidilerek, yaradıcı bir sentezle, bu eğitime ülkülük edecek insan tasviri meydana getirilmelidir.
Hegel, bir milletin uçup gitmiş dehasını geri çağırmayı mânâsız bu luyor. Onca "her millet, daima, hayatın derinliklerinden yeni bir ruh meydana çıkarmalıdır" yani geçmişi verimli bir şekilde kendi başarıları ile tazelemelidir. Demek ki o, tarihçilik yapan bir humanizma değil, canlı bir humanizma, estetik ve bağsız bir eğitim değil, sosyal bakımdan sorumlu bir eğitim, kısacası: sorumluluğun sosyal humanizma'smı, ve halkta hem bireyin (ferdin) hem de her topluluğun bütün kuvvetlerinin hürriyetçi bir eğitimini istemektedir. Bu karşıt tutma o kadar kuvvetlidir ki, bugün de değil, en çok bugün, yahut şöyle diyelim: nihayet bugün pe dagoji tarafından heyecanla ele alınmak gerek. Okullarımızın antik'e yönelmiş humanizma'smı yeniden gözden geçirmek ve onu geçmişin kuvvetleri ile beslemekle beraber, şimdi'yi kararlı bir şekilde benimseyen, geleceğe yönelen aktüel bir humanizma-yani genç Hegel'in gözü önünde canlanmış olan bir humanizma-ile tamamlamak zamanı gelmiştir. Bunun içindir ki, Hegel'e, yol gösterici olarak başvurmaya değer.
Genç Hegel'in bir düşüncesi daha bilhassa bugün herkesçe unutul maktan kurtarılmalıdır. 18. yüzyılın sonuna doğru, Tübingen Stift'inde toplantı yapan dâhi gençler, yukarıda dendiği gibi, Fransız devriminin öne sürdüğü isteklerden ötürü son derece derin bir şekilde heyecanlandılar. Bu hususta şöyle anlatılmaktadır: Bir Pazar günü, güzel berrak bir ilk bahar sabahı, Hegel ile Schelling, birkaç dostla birlikte Tübingen yakı nında bir çayıra gitmişler ve orada bir hürriyet ağacı dikmişler. Bunların ruhlarını alevleyen, herşeyden önce insan hakları idi. Hegel görmüştür ki insan haklarının ilânında önemli bir temel-hak unutulmuş, o işte bil hassa bu hak üzerinde zihinlerin ayrıca toplandığını görmek istiyordu. O, bu hakkı, eğitim hakkı olarak belirlemektedir. " H e r insan, diyor, dün yaya, hayvanlığı ile ilgili korunma hakkından başka, kendi yetilerini geliştirmek, insan olmak hakkını beraberinde getirir". Her çocuğun, hürriyet içinde ve hürriyet için eğitim görmeyi istemek, hakkıdır.
Onca, zamanın devleti ile kilisesi, bu hakka zulüm etmişlerdir. "Bunlar, diyor, çocukların ruh yetilerinin serbestçe yetiştirilip geliştirilmesi hakkına ihanet etmişlerdir". Onun için, doğuştan eğitimcilere ödevlerini hatırlatır. "Ana-baba ile devlet, der, çocuğu, amaca uygun olarak eğitmek ödevini aralarında paylaşacaklardır". Hegel'e göre yetişmetkte olan yurddaş-larınm genç yüreklerini, onların erkeklik çağında devlet için şeref ve fayda sağlanacak gibi eğitmek işinin devlete yüklenmesi, ilk bakışta insanı dü şündürmektedir. Fakat Hegel'in istediği gibi devlet, hürriyet ve hak üzerine
GENÇ HEGEL'DE EĞİTİM DÜŞÜNCESİ 207 kurulunca, bu iddia tehlikelilik niteliğini kaybeder. Hegel ayrıca şöyle bir belirlemede bulunur: "Adalet, yasanın ilkesi, ruhu'dur".
Hegel'in gençliğinde öne sürdüğü sosyal Humanizma programının şimdi yaşamakta olan insanlık için pek yüksek ölçüde önemli oluğunu son söz olarak burada söylersek, bunun ayrıca temellendirilmesine her halde ihtiyaç olmıyacaktır. Aynı genç Hegel, bu Humanizma'yı insanın
eğitim hakkına bağlamakla, onun mutlak hukuk temelini de ortaya koymuş oluyor. Fakat bugün, devletin, insan haklarından eğitim hakkını ön planda ele alıp yerine getirdiğinden şüphe edilirse ne olacak?- O zaman Hegel'in eğitim üzerine olan düşüncesi sosyal bakımdan en aktüel düşünce ola-
caktır.-Türkçeye Çeviren : NUSRET HIZIR
