T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ÖZEL HUKUK ANABĠLĠM DALI ÖZEL HUKUK BĠLĠM DALI
TARIMDA BĠYOTEKNOLOJĠ UYGULAMALARI VE BU TÜR BULUġLARIN PATENTLENEBĠLĠRLĠĞĠ
DOKTORA TEZĠ
DANIġMAN
PROF. DR. ĠSMAĠL KAYAR
HAZIRLAYAN
TAMER SOYSAL
044133001004
T. C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI
Bu doktora tezinin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
Tamer SOYSAL
T. C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
DOKTORA TEZĠ KABUL FORMU
Yukarıda adı geçen geçen öğrenci tarafından hazırlanan "Tarımda Biyoteknoloji Uygulamaları ve Bu Tür Buluşların Patentlenebilirliği" başlıklı bu çalışma .../.../ 2019 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda Oybirliği ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından doktora tezi olarak kabul edilmiştir.
Unvan, Adı Soyadı Danışman ve Üyeler İmza
Prof. Dr. İsmail KAYAR Danışman Doç. Dr. Kıvanç BİLECEN Üye Dr. Öğretim Üyesi Sinan Sami AKKURT Üye Dr. Öğretim Üyesi Murat AKSAN Üye Dr. Öğretim Üyesi Aytekin ÇELİK Üye
SUNUġ
Alanında ilk olan bu tez çalışmasının yürütülmesi sırasında, Montreal'de bulunan McGill Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Kütüphanesi ile Cenevre'de bulunan Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) Kütüphanesi'nde ve Thomson Reuters West Law veri tabanında kitap, makale ve kaynak araştırması yapılmıştır. Ayrıca Türkiye'de bulunan başta Ankara Üniversitesi Fikri ve Sınai Haklar Araştırma ve Uygulama Merkezi Kütüphanesi ile diğer üniversite ve kamu kütüphanelerinde araştırmalar yapılmıştır. Araştırmaların yapıldığı kütüphanelerdeki tüm personelin samimi ve içten yaklaşımı nedeniyle teşekkürü bir borç bilirim.
T. C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğre
n
cin
in
Adı Soyadı : Tamer SOYSAL Numarası : 044133001004 Anabilim Dalı : Özel Hukuk Bilim Dalı : Özel Hukuk
Tez Danışmanı : Prof. Dr. İsmail KAYAR
Tezin Adı : Tarımda Biyoteknoloji Uygulamaları ve Bu Tür Buluşların Patentlenebilirliği
ÖZET
Bu tez çalışması ile son yıllarda teknolojinin gelişmesiyle birlikte tarımsal alanda gerçekleştirilen biyoteknoloji uygulamaları ile bu uygulamalar sonucu ortaya konulan buluşların patentlenebilirliği başta Avrupa Patent Ofisi mevzuatı ve içtihatları ile Avrupa Birliği'nin 98/44 sayılı Biyoteknoloji Direktifi ve ulusal uygulamalar çerçevesinde incelenmiştir. Tarımsal biyoteknoloji alanında gerçekleştirilen biyoteknolojik buluşların en önemli kısmını genetiği değiştirilmiş organizmalar-GDO'lar (genetically modified organisms-GMOs) oluşturmakla birlikte, bu alanda bitki ve tohum teknolojisine ilişkin çok çeşitli yöntemler ile buluşlar gerçekleştirilebilmektedir. Bu tür buluşların, patent hukukunda öngörülen patentlenebilirlik yasaklarına tabi olmaksızın, patentlenip patentlenemeyeceği çokça tartışılmış ve tartışılmaya devam etmektedir.
Tezimizde, konuya ilişkin teknik bilgiler verildikten sonra, canlıların patentlenemezliği, keşif ve doğanın ürünü argümanları çerçevesinde bu tür buluşların patentlenebilirlik şartlarını taşıyıp taşımayacağı ortaya konulmuştur. Bu tür buluşların, patent ofisi başvurusu sırasında tarifnamede açık ve tam olarak açıklanması ile biyolojik materyalin tevdi konusu da tezimiz kapsamında ele alınmıştır. Tarımsal biyoteknoloji alanında gerçekleştirilen buluşlar, patentlenemeyen konu ve buluşlar ile teknik nitelik, yenilik, buluş basamağı ve sanayiye uygulanabilirlik kriterleri çerçevesinde incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler : Tarımsal Biyoteknoloji, Genetiği Değiştirilmiş
T. C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğre
n
cin
in
Adı Soyadı : Tamer SOYSAL Numarası : 044133001004 Anabilim Dalı : Özel Hukuk Bilim Dalı : Özel Hukuk
Tez Danışmanı : Prof. Dr. İsmail KAYAR
Tezin Adı Biotechnology Applications in Agriculture and Patentability of Such Inventions
SUMMARY
With this thesis study, the developments of technology in recent years and the biotechnology applications realized in the agricultural field, and the applications of these inventions have been examined in the framework of European Patent Office legislation and case law, European Union Biotechnology Directive 98/44 and national applications. With the creation of genetically modified organisms (GMOs) in which the most important part of the biotechnological inventions realized in the field of agricultural biotechnology are created, inventions are realized with a wide variety of methods related to this field plant and seed technology. Whether such inventions can not be patented without being subject to patentability prohibitions as laid down in the patent law continues to be widely debated and discussed.
In this study, after the technical information on the subject has been given, it has been demonstrated that such inventions will bear the requirements of patentability, within the framework of that non-patentability of living things, discovery and product of nature arguments. The deposit of biological material is also covered in the scope of our thesis as well as the sufficiency of disclosure in the patent application. The inventions realized in the field of agricultural biotechnology have been examined within the framework of the criteria that can not be patented, inventions, technical character, novelty, invention step and industrial applicability.
Key Words : Agricultural Biotechnology, Genetically Modified Organisms,
ĠÇĠNDEKĠLER
Sayfa No.
Bilimsel Etik Sayfası ...i
Tez Kabul Formu ...ii
SunuĢ ...iii
Özet ...iv
Summary ...vi
Ġçindekiler...viii
Kısaltmalar ...xxviii
ġekiller Listesi ...xxxiv
GĠRĠġ ...1
BĠRĠNCĠ BÖLÜM - TARIM VE BĠYOTEKNOLOJĠ § 1. Tarımın Tarihi...6
I. İlk Gelişmeler ve Birinci Tarım Devrimi...6
II. Tarımın Endüstrileşmesi: İkinci Tarım Devrimi ve Yeşil Devrim...9
III. Türkiye'de Tarımın Tarihi...12
§ 2. Biyoteknoloji...16
I. Kavramlar...16
A. Genler, Genom ve Genetik...16
B. Kromozomlar, DNA ve RNA...21
C. İnsan Genom Projesi ve Klonlama...24
2. Klonlama...29
a. Gen Klonlama...32
b. Üreme Amaçlı Klonlama...32
c. Tedavi Amaçlı Klonlama...32
3. Klonlamaya İlişkin Yasal veEtik Tartışmalar...33
II. Biyoteknolojinin Ortaya Çıkışı...35
A. Fermentasyon (Zymo-Technology)...35
B. Biyoteknoloji Teriminin Kullanılışı ve Geleneksel Biyoteknoloji Dönemi...36
C. Modern Biyoteknoloji Dönemi...38
III. Biyoteknolojinin Tanımı ve Kullanım Alanları...42
A. Tanım...42
B. Modern Biyoteknolojinin Kullanım Alanları...44
1. Kırmızı Biyoteknoloji (Sağlık ve İlaç Sektörü)...45
a. Tanı...45
b. İlaç...46
c. Aşı...47
d. Kök Hücre ve Gen Tedavisi...48
e. Biyosensörler ve Biyoçipler...50
2. Beyaz Biyoteknoloji (Endüstri ve Çevre Sektörü)...51
ĠKĠNCĠ BÖLÜM - TARIMDA BĠYOTEKNOLOJĠ UYGULAMALARI
§ 3. Kavramlara BakıĢ...57
I. Hücre Yapıları ve Bitki Genomu...57
II. Bitki Kısımları ve Bitki Taksanomisi...59
A. Bitki Kısımları...59
B. Bitki Taksanomisi...60
III. Canlılarda Çoğalma (Üreme)...62
A. Eşeyli Üreme ve Çiçekli Bitkilerde Çoğalma...62
B. Eşeysiz Üreme...63
1. İkiye Bölünme (Fission)...64
2. Tomurcuklanma (Budding)...64
3. Yenilenme (Re-generation)...64
4. Sporla Üreme (Spore-formation)...64
5. Vejatatif Üreme (Vegatative reproduction)...64
C. Canlılarda Hücre Bölünmesi (Mitoz ve Mayoz)...65
IV. Moleküler Biyoloji, Genetik Mühendisliği, Biyoteknoloji ve Bitki Biyoteknolojisi Kavramları...65
§ 4. Tarım Alanında Biyoteknolojinin Uygulanması...66
I. Genel Olarak...66
II. Kullanılan Temel Teknikler...69
A. Bitki Doku Kültürü Uygulamaları...69
1. Embriyo ve Organ Oluşturma Teknikleri...69
2. Mikro-Çoğaltım Teknikleri...70
4. Bitki Gen Kaynaklarının Muhafazası...72
B. Moleküler İşaretleme...72
C. Bitki Gen Teknolojileri Uygulamaları...73
1. Genel Olarak...73
2. Gen Çıkarma (Gene Silencing) Yöntemleri...75
3. Gen Aktarma Yöntemleri...78
a. Dolaylı Gen Aktarımı...78
b. Doğrudan Gen Aktarımı...80
4. Doğrudan Gen Aktarım Teknikleri...80
a. Biyolistik (Biyo-Balistik)...80
b. Protoplastlara Gen Aktarımı...82
i. Kimyasal Yöntemler...82 ii. Lipozomlar...82 iii. Elektroporasyon...83 iv. Sonikasyon...84 c. Mikro-Enjeksiyon...84 d. Mikro-Lazer...85 e. Makro-Enjeksiyon...85
f. Silikon Karbid Fiberler ve Nanofiber Diziler...85
g. Polenler...86
h. Zigotik Embriyo...86
D. Genom Düzenleme Teknolojisi ve CRISPR-CAS Yöntemi...87
1. Genom Düzenleme Teknolojisi (Genome Editing Technology)...87
3. Genom Düzenleme Teknolojisinin İnsanlar ve Bitkiler
Üzerinde Uygulanması, Patentlenmesi ve Sakıncalar...92
III. Bitki Biyoteknolojisi Uygulama Nedenleri...96
A. Herbisitlere Dayanıklı Bitkilerin Geliştirilmesi...,,...97
B. Pestisitlere Dayanıklı Bitkilerin Geliştirilmesi...,,...99
C. Virüslere ve Hastalıklara Dayanıklı Bitkilerin Geliştirilmesi...101
D. Stres Faktörlerine Dayanıklı Bitkilerin Geliştirilmesi...104
E. Ürün Niteliklerini Artırma...106
IV. Transgenik Bitkilerin İçerdiği Risk ve Faydalara Göre Değerlendirilmesi...108
A. Fayda ve Avantajlar...108
B. Riskleri...109
1. Sağlık Riskleri...110
a. Alerjik Sorunlar...110
b. Antibiyotik Direnci ve Toksisite Sorunu...113
c. Organizmada Yol Açtığı Diğer Sorunlar...114
2. Çevre Riskleri...116
a. Bitki Örtüsünde (Flora) Değişim...116
b. Hayvan Türlerinde (Fauna) Değişim...117
c. Toprak ve Su Kirliliği...118
3. Sosyo-Ekonomik Riskler...119
a. Pahalılık...119
b. Tek Tip Çeşit ve İlaç Kullanımı...119
c. Çeşit Karışımı ve Transgenik Çeşit Yetiştiren Ülke Konumuna Gelinmesi...120
§ 5. Biyogüvenlik...123
I. Tanım...123
II. Biyogüvenlik ile İlgili Uluslararası ve Ulusal Düzenlemeler...124
A. Uluslararası Düzenlemeler...124
1. Biyo-Çeşitlilik Sözleşmesi (CBD)...124
2. Cartagena Güvenlik Protokolü...126
B. Amerika Birleşik Devletleri‟nde (ABD) Biyogüvenlik...129
1. ABD Tarım Bakanlığı (USDA)...130
2. ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA)...130
3. ABD Çevre Koruma Ajansı (EPA)...131
C. Avrupa Birliği'nde (AB) Biyogüvenlik...131
1. Düzenleyici Kurum: Avrupa Gıda Güvenliği Kurumu (EFSA)...131
2. AB'de Biyogüvenlik Çalışmaları...132
a. Genel Olarak...132
b. İhtiyat İlkesi (Precautionary Principle)...133
c. İz Sürülebilirlik, Eşik Değer ve Etiketleme...135
III. Türkiye‟de Biyogüvenlik Çalışmaları...137
A. Biyogüvenlik Kanunu Öncesi Dönem...137
B. Biyogüvenlik Kanunu...140 C. Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerine Dair Yönetmelik.144
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM - PATENT, BULUġ VE BĠYOTEKNOLOJĠK BULUġ
§ 6. Patent Hakkının Ortaya ÇıkıĢı ve Kavramlar...147
I. Ortaya Çıkışı...147
A. Genel Olarak...147
B. Türkiye‟de...152
II. Buluş ve Biyoteknolojik Buluş Kavramları...156
A. Buluş...156
B. Biyoteknolojik Buluşlar...158
C. Patent İsteme Hakkı-Patent Hakkı...161
§ 7. Biyoteknolojik BuluĢların Patentlenmesine Farklı YaklaĢımlar...163
I. Felsefe Odaklı Yaklaşımlar...163
A. Faydacılık Yaklaşımı...163
B. Doğal Haklar Yaklaşımı...166
II. Teknoloji Odaklı Yaklaşımlar...169
III. Çevre Odaklı Yaklaşımlar...172
IV. Ekonomi Odaklı Yaklaşımlar...174
§ 8. Tarımsal Alanda GerçekleĢtirilen BuluĢlara ĠliĢkin Uluslararası ve Ulusal Düzenlemeler………178
I. Uluslararası Sözleşmeler...178
A. Sınai Mülkiyetin Himayesine İlişkin Paris Sözleşmesi...178
B. Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü Kuruluş Antlaşması...180
C. Patent İşbirliği Anlaşması (PCT)...181
D. Patent Hukuku Antlaşması (PLT)...183
II. Avrupa'da...187
A.Strasburg Sözleşmesi………...………….187
B. Budapeşte Antlaşması………..189
C. Avrupa Patent Sözleşmesi (EPC) ve Uygulama Yönetmeliği...191
D. Lüksemburg Antlaşması ve Avrupa Birliği Patenti...196
E. 98/44 Sayılı Biyoteknoloji Direktifi...198
1. Direktif'in Hazırlık Çalışmaları ve Kabul Edilmesi...198
2. Direktif'in İptalinin İstenmesi...200
3. Biyoteknoloji Direktifi ile EPO İlişkisi ve Bağlayıcılık Sorunu...200
4. Biyoteknoloji Direktifi Hükümleri...201
a. Kapsam ve Tanımlar...201
b. Patentlenebilir Biyoteknolojik Buluşlar...203
c. Patentlenebilirlik İstisnaları ve Eleştiriler...203
d. Sanayiye Uygulanabilirlik ve Korumanın Kapsamı...206
e. Zorunlu Lisans...210
f. Biyoteknolojik Buluşun Tevdi...212
III. Amerika Birleşik Devletleri'nde...213
A. Amerika Birleşik Devletleri Patent Kanunu...213
B. Bitki Patent Kanunu (Plant Patent Act-PPA)...215
C. Bitki Çeşitlerini Koruma Kanunu (Plant Variety Protection Act - PVPA)...219
IV. Türkiye‟de...227
A. Sınai Mülkiyet Kanunu Öncesi Dönem...227
§ 9. Biyoteknolojik BuluĢların Patent Yoluyla Korunmasının Benzer Diğer
Fikri Mülkiyet Hakları ile KarĢılaĢtırılması ...233
I. Islahçı Hakları İle Karşılaştırılması...233
A. Genel Olarak...233
B. Tarihçe...235
C. Islahçı Hakkı Korumasının Esasları...238
1. Konusu...238
2. Nitelikler ve Kapsam...239
3. Koşullar ve Koruma Süresi...240
4. Sınırlamalar...240
5. Zorunlu Lisans...244
6. Hakkın Tükenmesi...245
D. Islahçı Hakkı/Patent Hakkı İlişkisi...247
1.Konusu ve Şartları Bakımından...247
2. Sınırlamalar Bakımından...250
3. Tarımsal Biyoteknolojik Buluşlar Bakımından...252
II. Ticari Sır Koruması ile Karşılaştırılması...253
A. Genel Olarak...253
B. Ticari Sır/Patent Koruması İlişkisi...257
1. Niteliği Bakımından...257
2. Şartları Bakımından...258
3. Korumanın Süresi Bakımından...259
4. Tarımsal Biyoteknolojik Buluşlar Bakımından...259
III. Faydalı Model Koruması İle Karşılaştırılması...,...261
B. Faydalı Model/Patent İlişkisi: Ortak Yanları ve Farklılıkları……...264
1. Patentlenebilirlik Şartları Bakımından...264
a. Teknik Nitelik...265
b. Yenilik...265
c. Buluş Basamağı...266
d. Sanayiye Uygulanabilirlik...268
2. Patent Verilemeyecek Konu ve Buluşlar Bakımından...268
3. İnceleme ve Koruma Şartları Bakımından...269
4. Aynı Buluş Üzerinde Patent ve Faydalı Model Başvurusu Tesisinin Mümkün Olup Olmaması ve Patent-Faydalı Model Başvurularının Birbirine Dönüştürülüp Dönüştürülemeyeceği Bakımından……….…………..270
C. Biyoteknolojik Buluşların Faydalı Model ile Korunabilirliği...271
IV. Tasarım Hakkı İle Karşılaştırılması...272
A. Genel Olarak...272
B. Patent Koruması ile İlişkisi...275
1. Konusu ve Kapsamı Bakımından...275
2. Şartları Bakımından...277
3. Koruma Süresi ve Şekli Bakımından...279
V. Geleneksel Bilgi İle Karşılaştırılması...280
A. Kavram...280
B. Korunma Şekilleri...282
1. Geleneksel Bilginin Patent ve Islahçı Hakları Yoluyla Korunması………...…282
3. Geleneksel Bilginin Coğrafi İşaret Koruması Yoluyla
Korunması……….………284
a. Coğrafi İşaret Koruması...284
b. Geleneksel Bilgi ile Coğrafi İşaret Koruması İlişkisi...286
c. Geleneksel Bilginin Coğrafi İşaret ile Korunması...288
4. Geleneksel Bilginin Ticari Sır Korumasıyla Korunması...288
5. Geleneksel Bilginin „Sui Generis‟ Yollarla Korunması...289
C. Geleneksel Bilginin İstismarına Yönelik Bir Uygulama Olarak Biyolojik Korsanlık ve Örnek Vakalar...294
1. Basmati Pirinçleri...297
2. Neem Patenti...298
3. Hint Safranı (Turmeric) Patenti...300
4. Ayahuasca Patenti...301
5. Enola Fasulyeleri Patenti (Enola Bean Patent)...303
6. Maca Bitkisi Patenti...304
7. Hint Kavunu (Indian Melon) Patenti...306
8. Diğer Örnekler ve Değerlendirme...307
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM - PATENTLENEBĠLĠRLĠĞĠN ġEKLĠ ġARTLARI: PATENT BAġVURUSU, TARĠFNAME, ĠSTEMLER VE BULUġUN AÇIKLANMASI § 10. Patent BaĢvurusu………...309
§ 11. BuluĢ Konusunu Açıklayan Tarifname...309
I. Genel Olarak...310
A. Buluşun Açıklanması Bakımından Teknik Alanda Uzman Kişinin
Bilgi Seviyesi...312
B. Teknik Problem ve Çözümü...313
C. Buluşun Sanayiye Uygulanma Biçimi...314
D. Buluş Bildiriminin Yeterliliği (Sufficiency of Disclosure)...314
E. Patentte Yapılacak Değişiklikler ve Buluş Bildiriminin Yeterliliği...319
F. Biyoteknolojik Buluşun Tekrarlanabilirliği ve Buluş Bildiriminin Yeterliliği...319
G. Geniş Kapsamlı İstemler ve Teknik Alanda Uzman Kişi İçin Aşırı Çaba Gerektiren Durumlar...320
H. İstemlere Göre Genişleyen Buluşlar (Reach-Through Claims)...324
III. Türk ve Avrupa Patent Kurumu Uygulamasında Nükleotid ve Aminoasit Sekanslarının Açıklanması ve Sunulması...326
IV. Türk ve Avrupa Patent Kurumu Uygulamasında Biyolojik Materyal İçeren Buluş Bildiriminin Yeterliliği...328
A. Genel Olarak...328
B. Biyolojik Materyalin Açıklanması ve Tevdi...329
C. Biyolojik Materyal Numarasının Geç Bildirilmesi...334
§ 12. Ġstemler...335
I. Genel Olarak...335
II. İstemlerin Fonksiyonları...337
III. İstemlerin İfade Edilişi...338
IV. İstem Çeşitleri...339
V. İstemlerin Açıklığı ve Yorumlanması...342
VI. Tarifname ve Resimlere Yapılan Atıflar...346
VIII. Eşdeğer Unsurlar...348
IX. Usul Yoluyla Ürün İstemleri (Product-By-Process Claim)...354
§ 13. Resimler ve Özet ...358
I. Resimler (Drawings)...358
II. Özet (Abstract)...359
§ 14. Amerika BirleĢik Devletleri Hukukunda Yazılı Tanım ve BuluĢun Bildirimi ġartı ...360
I. Genel Olarak...360
II. Yazılı Bildirim Şartının Amacı ...362
III. Biyoteknolojik Buluşlarda Yazılı Bildirim Şartının Uygulanması...363
IV. Makul Deney ve Aşırı Külfet Gerektiren Deney (Reasonable Experimentation and Undue Experimentation)...364
V. Biyoteknolojik Buluşlarda Materyalin Tevdi...367
BEġĠNCĠ BÖLÜM - PATENT VERĠLEMEYECEK KONULAR VE BULUġLAR § 15. BuluĢ Niteliğini Haiz Olmayan Konular...371
I. Genel Olarak...371
II. Matematik Metodları ve Algoritmaları (Pure Mathematical Algorithms...373
III. Bilimsel Teoriler ve Prensipler (Scientific Theories or Principles)...373
IV. Bilginin Derlenmesi, Düzenlenmesi ve Sunulması Usulleri (Arrangements of Printed Matter)...375
V. Zihni, Ticari, Oyun ve İş Faaliyetlerine İlişkin Plan, Usul ve Kurallar...376
VI. Estetik Niteliği Bulunan Mahsuller, Edebiyat ve Sanat Eserleri ile Bilim Eserleri...377
VII. Bilgisayar Programları...377 A. Kavram...377 B. Avrupa ve Türk Hukuku'nda...378 C. ABD Hukuku'nda...380 VIII. Nükleer Materyaller veya Atom Enerjileri
(Nuclear Material or Atomic Energy)...383 IX. Keşifler (Discoveries), Doğanın Ürünleri (Products of Nature)...384 A. Genel Olarak...384 B. ABD Hukuku'nda Doğanın Ürünü Doktrini ve Gelişimi...385 C. Chakrabarty Kararı ve Etkisi...391 D. Avrupa Hukuku'nda Keşif/Doğanın Ürünü Uygulaması...394
§ 16. Patent Korumasından Yararlanamayan BuluĢlar,...398
I. Genel Olarak...398 II. Kamu Düzeni ve Genel Ahlâka Aykırı Buluşlar...399
A. Kamu Düzeni (Ordre Public)...402 B. Genel Ahlak (Morality)...405 III. Mikrobiyolojik İşlemler veya Bu İşlemler Sonucu Elde Edilen Ürünler
Hariç Olmak Üzere Bitki veya Hayvan Üretimine Yönelik Esas Olarak
Biyolojik İşlemler...407 A. Mikrobiyolojik İşlemler veya Bu İşlemler Sonucu Elde Edilen Ürünler.407 B. Bitki veya Hayvan Üretimine Yönelik Esas Olarak Biyolojik İşlemler..410
1. Düzenlemenin Amacı ve Kaynağı...410 2. Biyoteknoloji Direktifi'nin Düzenlemeye Etkisi ve EPO'nun Yaklaşımı...411
3. Biyoteknolojik Usullerin Düzenleme Kapsamında
Değerlendirilmesi...414 4. EPO-EBA'nın G 1/8 ve G 2/7 Sayılı Kararları...417 5. EPO-EBA'nın G 2/12 ve G 2/13 Sayılı Kararları ve Düzenlemeye Etkileri...418
6. EPO Temyiz Kurulu'nun 5 Aralık 2018 Tarihli T 1063/18 Sayılı Kararı...421 7. Diğer Bazı Ülkelerde Durum...423 IV. Bitki Çeşitleri ve Hayvan Irkları...426
A. Bitki Çeşitleri...426 B. Bitkilerin Patentlenebilirliği...430 C. Hayvan Irkları...431 V. İnsan ve Hayvan Vücuduna Uygulanacak Teşhis Yöntemleri ile Cerrahi Yöntemler Dahil Tüm Tedavi Yöntemleri...434 A. Giriş...434 B. Teşhis Usulleri (Diagnostic Methods)...436 C. Tedavi Usulleri (Therapeutic Methods)...437 D. Cerrahi Usulleri (Surgical Methods)...439 E. Sınırlamanın ABD ve Diğer Bazı Ülkelerde Uygulaması...441 1. ABD Uygulaması...441 2. Diğer Bazı Ülke Uygulamaları...,...444 F. Değerlendirme...445 VI. Oluşumunun ve Gelişiminin Çeşitli Aşamalarında İnsan Bedeni ve Bir Gen Dizisi veya Kısmi Gen Dizisi de Dahil Olmak Üzere İnsan Bedeninin Öğelerinden Birinin Basit Keşfi...446 VII. İnsan Klonlama İşlemleri...451
VIII. İnsan Eşey Hattının Genetik Kimliğini Değiştirme İşlemleri...453 IX. İnsan Embriyosunun Sınai ya da Ticari Amaçlarla Kullanılması...455 X. İnsan Ya Da Hayvanlara Önemli Bir Tıbbi Fayda Sağlamaksızın Hayvanlara Acı Çektirebilecek Genetik Kimlik
Değiştirme İşlemleri ve Bu İşlemler Sonucu Elde Edilen Hayvanlar...461
ALTINCI BÖLÜM - BULUġUN PATENTLENEBĠLMESĠ ĠÇĠN GEREKLĠ OLAN ġARTLAR
§ 17. Teknik Karakter ġartı...467
I. Genel Olarak...467 II. Avrupa Hukukunda...468 A. EPC2000 Öncesi Dönem...468 B. EPC2000 Sonrası Dönem...469 III. ABD Hukukunda...471
§ 18. Yenilik...,...473
I. Genel Olarak...473 II. Tekniğin Bilinen Durumu ve Toplumun Bilgiye Erişebilmesi...476 A. Tekniğin Bilinen Durumu...476 B. Toplumun Bilgiye Erişebilmesi...477
1. Toplum...477 2. Bilgiye Erişme Kavramı ve Sır Saklama Yükümlülüğü Altında
Bulunan Kişilerin Bilmesinin Yeniliği Ortadan Kaldırmayacağı………478
a. Bilgiye Erişme Kavramı...478 b. Sır Saklama Yükümlülüğü Altında Bulunan Kişilerin Bilmesinin Yeniliği Ortadan Kaldırmayacağı...481
III. Tekniğin Bilinen Durumuna Dahil Olan Bilgiler...482 A. Yazılı Açıklamalar...483 1. Yayınlar...483 2. Çizimler...483 3. İnternette Yer Alan Açıklamalar...483 4. Teknik Alanda Uzmanın Erişebileceği Teknik veya Bilimsel
Olmayan Yayınlar...486 B. Sözlü Tanıtım Yoluyla Yapılan Açıklamalar...486 C. Kullanım Yoluyla...487 D. Diğer Biçimler Yoluyla Yapılan Açıklamalar...487 E. Önceki Patent Başvurularının Tekniğin Bilinen Durumuna Dahil Olup Olmayacağı...488 IV. Buluşa Patent Verilmesini Etkilemeyen Açıklamalar...490 A. Hoşgörü Süresi ve Rüçhan Hakkı Kavramları ve Birbirleriyle İlişkileri.490 1. Hoşgörü Süresi...490 2. Rüçhan Hakkı...492 3. Hoşgörü Süresi-Rüçhan Hakkı İlişkisi...493 B. EPC Bakımından Patent Verilmesini Etkilemeyen Açıklamalar...494 1. Patent Başvuru Sahibinin İzni Olmadan Yapılan Açıklamalar...494 2. Resmi veya Resmi Olarak Kabul Edilen Uluslararası Sergiler...495 C. Türk Hukuku Bakımından Patent Verilmesini Etkilemeyen Açıklamalar...496
1. Buluş Sahibinin İzni ile Yapılan Açıklamalar...496 2. Buluş Sahibinin Bilgisi ve İzni Dışındaki Açıklamalar...497
a. Patent Başvurusu Yapılan Merci Tarafından Yapılan Açıklamalar...497
b. Üçüncü Kişiler Tarafından Yapılan Açıklamalar...498 V. Yeniliğin Zamanı...498 VI. Yeniliğin Tespiti ve Karşılaştırma Yapılması...500 A. İstemlerin İncelenmesi...501 B. Tekniğin Bilinen Durumunun İçeriğinin Tespit Edilmesi...502 C. Karşılaştırma Yapılması...502 VII. Biyoteknolojik Buluşlar Bakımından Yeniliğin Değerlendirilmesinde Özellik Arz Eden Durumlar………...………504
§ 19. BuluĢ Basamağı...,...512
I. Kavram ve Bir Patentlenebilirlik Şartı Olarak Ortaya Çıkışı...512 II. Buluş Basamağı ve Yenilik İlişkisi...516 III. Teknik Alanda Uzman Kişi...518 A. Kavram ve Yasal Düzenlemeler...518 B. Teknik Alanda Uzman Kişinin Bilgi Seviyesi...521 C. Biyoteknolojik Buluşlar Bakımından Teknik Alanda Uzman Kişi ve Aranan Bilgi Seviyesi...524 IV. Aşikârlık Değerlendirmesi ve Problem Çözüm Yöntemi (Problem Solution Approach)...528
A. Aşikârlık Değerlendirmesi Ölçütleri...528 B. Problem Çözüm Yöntemi Aşamaları...531 1. Talep Edilen Buluşa Göre En Yakın Tekniğin Durumunun Tespit Edilmesi...531 2. Teknik Problem...534
3. Teknik Çözüme Ulaşma...535 a. Sonuca Ulaşabilme İhtimali: Yapar-Yapabilir Yaklaşımı (Could-Would Approach)...535
b. Başarıya Ulaşma Konusundaki Mâkul Beklenti
(Reasonable Expectation of Success)...536 c. Dene ve Gör Yaklaşımı (Try and See Situation)...541 V. Biyoteknolojik Usul Patentlerinde Buluş Basamağı Şartının İncelenmesi...545 VI. Aşikâr Olmanın Değerlendirilmesinde İkincil Göstergeler...547 A. Genel Olarak...547 B. İkincil Göstergelerin İncelenmesi...548
1. Belgelerin Tarihi-Zaman Faktörü (Age of Documents-Time
Factor)...548 2. Uzun Zamandır Mevcut Olan İhtiyacın Giderilmesi (Satisfaction of a Long-Felt Need)...550
3. Diğerlerinin Başarısız Denemeleri (Failure of Others)...551 4. Teknik Önyargı (Technical Prejudice)...552 5. Ticari Başarı (Commercial Success)...554 6. Pazardaki Rekabet Durumu (Market Competitors)...556 7. Basit Çözüm (Simple Solution)...556 8. Sürpriz-Bonus Etkisi (Surprising-Bonus Effect)...557 9. Karşılaştırmalı Testler (Comparative Tests)...558 10. Buluş ile İlgili Profesyonellerin Problemi Tasdik Etmiş Olmaları, Farklı Yöne İşaret Eden Referanslar Veya Kuşkular (Professional Approval, Teaching Away or Skepticism)...559
§ 20. Sanayiye Uygulanabilirlik...561
I. Genel Olarak...561 II. Teknik Karakter ve Sanayiye Uygulanabilirlik...564 III. Buluşun 'Kârlı Kullanımı' ve Biyoteknolojik Buluşların Sanayiye
Uygulanabilirliği...566 IV. Buluşun Açıklanması ve Sanayiye Uygulanabilirlik...570 V. İngiliz Hukuku'na Göre Sanayiye Uygulanabilirlik...571 VI. Türk Hukuku'nda Sanayiye Uygulanabilirlik...575 VII. Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada Hukuku'nda Yararlılık (Utility) Şartı.576 A. Amerika Birleşik Devletleri Hukuku'nda Yararlılık Şartı...576 B. Kanada Hukuku'nda Yararlılık Şartı...581
SONUÇ...584 BĠBLĠYOGRAFYA...602 ÖZGEÇMĠġ...670
KISALTMALAR
AB : Avrupa Birliği
ABD : Amerika Birleşik Devletleri
AGE : Adı Geçen Eser
AGM : Adı Geçen Makale
AGR : Adı Geçen Rapor
AGT : Adı Geçen Tez
AIA : Amerika Buluşları Kanunu (America Invents Act)
AĠHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
AR-GE : Araştırma ve Geliştirme
ASTA : Amerikan Tohum Ticareti Birliği
AÜEHFD : Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi. AÜHF D : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi
AÜĠFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.
BATĠDER : Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Dergisi.
BÇS : Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi
BGH : Bundesgerichtshof (Alman Federal Mahkemesi)
BT : Bacillus Thuringiensis Bakterisi
CAFC : Birleşik Devletler, Federal Dairesi, Temyiz Mahkemesi.
(United States Court of Appeals for the Federal Circuit)
Cartagena : Cartagena Güvenlik Protokolü
CBD : Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi
(Convention on Biological Diversity)
CCPA : Birleşik Devletler, Gümrükler ve Patent Başvuruları
Mahkemesi (United States Court of Customs and Patent Appeals)
CJEU : Avrupa Birliği Adalet Divanı.
Co. : Company (Şirket)
CPVR : Topluluk Bitki Çeşidi Haklarına İlişkin Konsey Tüzüğü
CSIR : Hindistan Bilim ve Sanayi Araştırma Konseyi
(The Council of Scientific and Industrial Research in India)
DĠE : Devlet İstatistik Enstitüsü
DNA : Deoksiribo Nükleik Asit
DTÖ : Dünya Ticaret Örgütü
EBA : EPO Genişletilmiş Temyiz Kurulu
(Enlarged Board of Appeal)
ELSI : Etik, Yasal ve Sosyal Konular Araştırma Programı
(Ethical, Legal and Social Implications Research Program)
EPA : Birleşik Devletler Çevre Koruma Ajansı
EPC Reg. : EPC Uygulama Yönetmeliği
EPO : Avrupa Patent Ofisi (European Patent Office)
EPO-EBA : Avrupa Patent Ofisi, Genişletilmiş Temyiz Kurulu.
EPSPS : Enolpirüvilşikimat-3-fosfat sentaz enzimi
ESTs : Anlatım Dizisi Etiketleri/Ekpreze Edilmiş Sekans Etiketleri
(Express Sequence Tags)
EU : Avrupa Birliği (European Union)
FDA : Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi
FMRD : Fikri Mülkiyet ve Rekabet Hukuku Dergisi
GATT : Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Antlaşması
GBSS : Granül-bağlı Nişasta Sentezi
(Granule-bound Starch Synthase)
GD : Genetiği Değiştirilmiş
GDO : Genetiği Değiştirilmiş Organizma
GMOs : Genetically Modified Organisms
HBGF : Heparine Bağlı Büyüme Faktörleri
(Heparine Binding Growth Factors)
IARC : Uluslararası Kanser Araştırmaları Kurumu
(International Agency for Research and Cancer)
IBRD : Uluslar arası Yendien Yapılanma ve Kalkınma Bankası
IgG : Immunoglobulin G
IgM : Immunoglobulin M
IMF : Uluslararası Para Fonu
ĠÜHFM : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası
KHK : Kanun Hükmünde Kararname
miRNA : mikro RNA
M.Ö. : Milattan Önce
mRNA : Haberci RNA (Messenger RNA)
ncRNA : Non-Coding RNA (Kodlanamayan RNA)
NIH : Ulusal Sağlık Enstitüsü (National Institute of Health)
NHRGI : İnsan Genom Araştırma Merkezi
(National Human Genome Research Institute)
OSTP : ABD, Bilim ve Teknoloji Politikaları Bürosu
(White House Office of Science and Technology Policy)
para. : Paragraf
PCR : Polimeraz Zincir Reaksiyonu (Polymerase Chain Reaction)
PCT : Patent İşbirliği Anlaşması (Patent Cooperation Treaty)
PDO : Korunan Menşe İşareti (Protected Designation of Origin)
PG : Poligalakturonase enzimi
PGI : Korunan Mahreç İşareti (Protected Geographical Indication)
PLT : Patent Hukuku Antlaşması (Patent Law Treaty)
PPA : ABD Bitki Patent Kanunu (Plant Patent Act)
PVPA : ABD Bitki Çeşitlerini Koruma Kanunu
Rec. : Beyan (Recital)
Reg. : Yönetmelik (Regulation)
rEPO : Rekombinant eritropoetin
RNA : RiboNükleik asit
RNAi : RNA Interferansı
rRNA : Ribozomal RNA
RPC : İngiltere Patent Davaları Raporu (Reports of Patent Cases)
S : Sayı
siRNA : Small Interfering RNA
sRNA : small RNA
SMK : 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu
SPLT : Patent Hukukunun Maddi Şartlarına İlişkin Antlaşma
TBA : EPO Teknik Temyiz Kurulu (Technical Board of Appeal)
TDK : Türk Dil Kurumu
t-DNA : Transfer DNA'sı.
TFP : Doku Faktörü Proteini
T-PA : Doku Plazmonojen Aktivatörü
TRIPS : Ticaretle İlgili Fikri Mülkiyet Hakları Antlaşması
tRNA : Taşıyıcı RNA (transfer RNA)
TSG : Geleneksel Özelliği Garanti Edilmiş Ürün
TSM : Öğreti-Hatırlatma-Teşvik (Teaching-Suggestion-Motivation)
Test.
TÜĠK : Türkiye İstatistik Kurumu
UPOV : Yeni Bitki Çeşitlerinin Korunması Uluslararası Birliği
U.S.C. : Birleşik Devletler Kanunu (United States Code)
US : Birleşik Devletler (United States)
USPTO : Birleşik Devletler, Patent ve Marka Ofisi.
(United States Patent and Trademark Office)
WHO : Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organisation)
WIPO : Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü
ġEKĠLLER LĠSTESĠ
BÖLÜM 1
ġekil 1.1. Gelişmekte Olan Ülkelerde Buğday Verimliliği (1950-2004) ġekil 1.2. Ereky‟nin „biyoteknoloji‟ kelimesini kullandığı kitap kapağı ve
İlk sayfaları
BÖLÜM 5
GĠRĠġ
1968 yılında Alman moleküler biyolojist Gunther Stent, Science Dergisi‟nde “That Was the Molecular Biology That Was (Moleküler Biyoloji Diye Bir Şey Vardı)” başlıklı bir makale yayımlamış ve moleküler biyolojiyi “(D)aha dün avangard iken, bugün kesinlikle sıradan bir araştırma işi”1
olarak nitelendirerek “Kalıtım alanındaki araştırmalarda hala paradokslarla karşılaşabilme umudu çoktan söndü; artık yapılması gereken tek şey ayrıntıları rötuşlamak”2
demiştir.3 Ancak gelişmeler Stent'in öngördüğünden çok farklı ve hızlı olmuştur. 1968 yılından sonra genetik ve moleküler biyoloji alanındaki gelişmeler hız kesmeksizin sürmüştür. Bugün bu bilim alanları en çok araştırma-geliştirme harcamalarının yapıldığı ve her gün yeni buluşların ortaya konulduğu bir alan haline gelmiştir.
Bilimsel ilerleme ve insanlığın faydasına yeni gelişmeler sağlanabilmesi için öncelikle salt bilginin serbest dolaşımının temin edilmesi gerekir. Fikri mülkiyet hukukunun özünde, salt bilginin tekel verilerek koruma altına alınmaması yer alır. Bunun için bilginin kolay elde edilmesi ile çok büyük meşakkat ile elde edilmesi arasında bir ayrım yapılmaması gerekir. Önemli olan husus, sonuç ürünün tekel kurulmaması gereken 'salt bilgi' niteliğinde olup olmadığı olacaktır. Fikri mülkiyet hukuku, temel olarak özgünlük ve yenilik niteliğini haiz ürünlere koruma sağlar. Biyoteknoloji alanında en büyük açmazlardan birisini, koruma altına alınan pek çok buluşun, bilgiden ibaret olduğu iddiaları oluşturmaktadır.4
Canlıların patentlenmesine ilişkin ilk verilen kararlardan birisi, 1975 yılında Alman Federal Yüksek Mahkemesi (BGH) tarafından verilen Karar olmuştur. Federal Mahkeme kararında, keşfedilen mikroorganizmaların patentlenebileceğini belirtmiştir.5
Benzer şekilde 1976 yılında İngiltere Temyiz Mahkemesi, değişime
1 “..only yesterday an avant-garde but today definitely workaday field” Bkz. Gunther Stent, That Was the Molecular biology That Was, Science, s. 390. Makaleye internet üzerinden erişmek için http://www.leeds.ac.uk/heritage/Astbury/bibliography/Stent_1968.pdf
2 Stent, agm., s. 394.
3 Evelyn Fox Keller, Genin Yüzyılı, Metis Bilim, İstanbul 2000., s. 39. 4
Association for Molecular Pathology v. Myriad Genetic, American Civil Liberties Union Dava Dilekçesi, 12 May 2009. https://www.aclu.org/aclu-summary-2009-supreme-court-term (Son Erişim Tarihi: 15.01.2019)
uğramış bakteri zincirleri kültürünün patentlenebileceğine karar vermiştir.6
1980 yılında ABD Yüksek Mahkemesi açık bir şekilde genetik olarak değiştirilmiş mikro-organizmaların patentlenebileceğine karar vermiştir.7
1990'lı yıllarla birlikte Japonya, ABD ve Avrupa Patent Ofisi gen ve gen sekanslarına patent vermeye başlamışlardır. Günümüzde biyoteknoloji alanında ve daha özelinde tarımsal biyoteknoloji alanında gerçekleştirilen buluşların da patentlenebileceği genel olarak kabul görmektedir. Tartışılan husus öteden beri, patentlenebilir alan dışına çıkarılan 'bitki çeşitleri', 'hayvan ırkları', 'esaslı şekilde biyolojik usuller sonucu elde edilen bitki ve hayvanlar' ile ilgili sınırların ne ölçüde genişletileceği meselesi olmaktadır. Doğada kendiliğinden mevcut olarak bulunan maddeler ile yüzyıllardır toplumların bilgi dağarcığına dahil olmuş olan geleneksel bilgi ve ürünlerin, patent verilmek suretiyle tekel haklarına konu oluşturması yoğun şekilde eleştirilmektedir. Bilim alanında öngörülemeyen çapta önemli gelişmeler yaşanmasının bu gerçeği gözardı etmeyi gerektirmediği gibi tersine her zamankinden daha fazla özenli hareket etmek gerektiği hususu vurgulanmaktadır.
Biyoteknoloji "bir ürünü yapmak veya değiştirmek, bitki veya hayvanları daha ileri aşamalara getirmek ve iyileştirmeler yapmak veya belirli kullanımlar için mikroorganizmaları geliştirmek için canlı organizma ve maddeleri kullanan herhangi bir teknik" olarak tanımlanmıştır.8 Biyoteknolojik buluşlar ise genel olarak DNA bağlantılı buluşları ifade etmektedir.
Tarımsal alanda gerçekleştirilen biyoteknolojik buluşlar, bir canlı türü olan bitkilerin genetik yapısı değiştirilmek suretiyle ortaya konulan ve bugün artık 'Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (Genetically Modified Organisms-GMOs)' veya transgenik bitkiler olarak bilinen ürün grubu ve usulleri ifade etmektedir.
Son yıllarda bu alanda pek çok kitap yayınlanmakta ve konunun teknik, sağlık ve toplumsal yönleri ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Yurt dışında, konunun
6
Whitford J., American Cyanamid Co. v. Berk Pharm. Ltd., 1976, R.P.C. 231. 7 Diamond v. Chakrabarty, 447 U.S. 303, 1980.
8 Jasemine Chambers, Patent Eligibility of Biotechnological Inventions in the United States, Europe, and Japan: How Much Patent Policy is Public Policy, George Washington Int. Review, 34, 223, 2002.
hukuki boyutu ve bilhassa patent hukuku yönüne ilişkin de inceleme sayısı artmaktadır. Bununla birlikte Ülkemizde konunun hukuki boyutuna ilişkin tez, kitap, makale sayısı yok denecek kadar azdır. Bir doktora tezi olarak hazırlanan çalışma ile konunun patent hukuku yönünden hukuki boyutu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Konuyla ilgili teknik konulara ve tarihsel gelişim sürecine temas etmeksizin doğrudan konunun patent hukuku yönüne giriş yapılması durumunda hem konunun anlaşılması güçleşecek hem de konu eksik incelenmiş olacaktı. Çünkü canlıların patentlenmesi konusu değerlendirilirken; genlerin, biyoteknolojinin, canlıların üreme çeşitlerinin ve konumuz özelinde tarım ile ilgili gelişmelerin ortaya konulması şarttır. Tezde bu husus dikkate alınarak bir sıralama takip edilmiştir. Biyoteknolojik buluşların patentlenebilirliğine ilişkin yapılan bu tez çalışması, tez niteliğinde yapılan ilk bilimsel çalışma özelliğini taşımaktadır. Tezimiz bu yönüyle de sonraki çalışmalara zemin hazırlayacak nitelik ve kapsamdadır.
Tezimizin ilk iki bölümünde konunun tarım, genler ve biyoteknolojik boyutu ile konunun önemine binaen biyogüvenlik konusu inceleme konusu yapılmıştır. Ülkemizde ve pek çok ülkede genetiği değiştirilmiş organizmalarla ilgili temel mevzuatın biyogüvenlik alanında oluştuğu görülmektedir. Bu nedenle konunun biyogüvenlik yönüne ilişkin de tezimiz kapsamında yer verilmiştir. İlk iki bölümde klonlama gibi hukuki nitelik arz eden alanlara da temas edilmeye çalışılmıştır. Bu kısımda incelenen genetiği değiştirilmiş organizmaların risk ve faydalarına ilişkin hususlar, aynı zamanda bu tür bir buluşun kamu düzeni ve genel ahlâka aykırı olup olmadığına ilişkin bir değerlendirme yapmaya imkan vermektedir.
Tezimizin üçüncü bölümünde buluş ve patent kavramları tarihsel kökenleri ile açıklanmış ve biyoteknolojik buluş kavramı ile irtibatları ortaya konulmuştur. Ardından biyoteknolojik buluşların patentlenmesine yönelik felsefi, teknoloji, çevre ve ekonomik odaklı yaklaşımlar ortaya konulmuştur. Konuyla ilgili uluslararası ve ulusal hukuki çerçeveyi çizen mevzuata konuyu ilgilendiren yönleri itibariyle yer verilmiş, bu şekilde konunun hukuki gelişimi ve sınırları da ortaya konulmuştur. Bu kısımda konuyla ilgili en önemli yasal metin olan Avrupa Birliği'nin (AB) 98/44 sayılı Biyoteknoloji Direktifi de ayrıntılı olarak incelenmiştir. Daha sonra
biyoteknolojik buluşların patent yoluyla korunmasının, ticari sır, ıslahçı hakları, tasarım hakkı, faydalı model ve geleneksel bilgi ile ortak ve farklı yanları inceleme konusu yapılmıştır. Bu kısımda tarım alanında gerçekleştirilen buluşların patentlenebilirliği açısından önem arz eden ve yenilik vasfını taşımadığı için patentlenemeyecek olan geleneksel toplulukların ürettiği doğada mevcut olan ürün ve uygulamalara ilişkin de somut örnekler verilmiştir.
Tezimizin dördüncü bölümünde patent başvurusu ve tarifname ile patent korumasının kapsamını belirleyen istemler konu edilmiştir. Patent tarifnamesinde buluşun yapılması veya kullanılmasına yetecek şekilde açık ve tam olarak açıklanmış olması şartı nedeniyle bu hususlar aynı zamanda patentlenebilirliğin şekli şartları olarak da anılmaktadır. Bu bölümde bir patent başvurusunda hangi belgelerin olacağı ile birlikte buluş bildiriminin yeterliliği konusu incelenmiş, biyoteknolojik buluşlar bakımından gen sekanslarının açıklanması ile biyolojik materyalin tevdi konuları da ayrıntılı olarak açıklanmıştır.
Beşinci bölümde konuyla ilgili en önemli kısımlardan olan patent verilemeyecek konu ve buluşlar inceleme konusu yapılmıştır. Bu kısım aynı zamanda bazı eserlerde 'Olumsuz Patentlenebilirlik Şartları' olarak tanımlanan konuları ele almaktadır. Konumuz özelinde bu konu hayli önem taşımaktaydı. Çünkü tarımsal alanda gerçekleşen biyoteknolojik buluşlar ile ilgili 'keşif' ve 'doğanın ürünü' olduğu itirazları ile 'esaslı şekilde biyolojik usuller ile elde edilen bitki ve hayvanların patentlenemeyeceği', 'bitki çeşitleri ve hayvan ırklarının patentlenemeyeceği', 'gen teknolojilerine ilişkin patent yasakları' gibi temel tartışma konuları, bu kapsamda kalmaktaydı. Bu hususlar ilgili temel kararlar çerçevesinde ele alınmış ve incelenmiştir. Kamu düzeni ve ahlâka aykırılık nedeniyle patent koruması elde edemeyen buluşlara ilişkin hususlar da bu kısımda incelenmiştir.
Nihayet tezimizin altıncı bölümünde buluşun patentlenebilmesi için gerekli olan teknik niteliği haiz olma, yenilik, buluş basamağı ve sanayiye uygulanabilirlik kriterleri sırasıyla inceleme konusu yapılmıştır. Bu şartlardan, diğer buluşlar açısından çok fazla sorun içermeyen sanayiye uygulanabilirlik kriteri, biyoteknolojik buluşlar açısından taşıdığı önem dikkate alınarak detaylı bir şekilde incelenmiştir.
Tezimizin genelinde konuyla ilgili Avrupa patent hukukunun temel otoritesi konumunda olan Avrupa Patent Ofisi (EPO) yetkili kurullarınca verilen kararlar ile EPO temel mevzuatı (EPC, EPC Uygulama Yönetmeliği ve EPO Uygulama Rehberi) esas alınmış, Türk hukukunda 10 Ocak 2017 tarihinde yürürlüğe giren ve bu alandaki gelişmeleri de dikkate alan 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu'nun konuyla ilgili düzenlemelerine yer verilmiştir. Tarımsal biyoteknolojik buluşların patent yoluyla korunmasına ilişkin en geniş korumayı öteden beri ABD hukukunun sağlaması ve bu ülkede bu alanda verilen çok sayıda içtihat dikkate alınarak sık sık ABD hukuku ile ilgili düzenleme ve kararlara da yer verilmiştir. Ayrıca yeri geldikçe Alman, İngiliz ve Kanada hukuklarındaki uygulamalara yer verilmiştir.
Tezimizin tarım, biyoteknoloji ve hukukun kesişim alanında kalması nedeniyle biyoteknolojinin de disiplinlerarası bir bilim dalı olduğu gerçeği dikkate alınınca çok sayıda alana ilişkin bir katkı ve kaynak teşkil edeceğini umuyor, tezimizin hayırlı olmasını temenni ediyorum.
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
TARIM VE BĠYOTEKNOLOJĠ
§ 1. TARIMIN TARĠHĠ
Bu kısımda tarımsal biyoteknoloji başlamadan önce tarımın tarihinden genel hatları ile bahsedilecektir. İncelememiz endüstri devrimi öncesi dönem ve endüstri devrimi sonrası dönem olarak iki ayrı aşama için yapılacaktır.
I. ĠLK GELĠġMELER VE BĠRĠNCĠ TARIM DEVRĠMĠ
Evrene dair ilk verilerin 15 milyar öncesine dayandığı, dünyanın 3,5 milyar yıl önce oluştuğu ve ilk tarımın ise 10.000 yıl önce yapılmaya başladığı belirtilmektedir.9 Bu ilk dönemlerde yerleşik bir hayat veya tarımsal gelişmeye de gereksinim duyulmamıştır. İnsanlar, „basit predasyon‟ adı verilen „avcılık‟, „toplayıcılık‟ ve „balıkçılık‟ ile ihtiyaçlarını karşılayabiliyorlardı. Daha sonra tarımın ilk biçimleri hayvanlardan faydalanma ve kesme-yakmaya dayanan tarım sistemleri olarak oluşmuştur.
Demir ve çeliğin bulunması ile birlikte 14. yüzyılda su gücüyle çalışan yüksek üfleme kapasiteli körüklerin, fırınları 1.200 dereceye kadar ısıtabilmesi sayesinde demir eritildi. Demirin bulunması, ardından su değirmenlerinin kullanılmaya başlamasıyla tekstil, ziraat aletleri yapımı, yağ ve bira yapımı gelişti. İran kökenli, yel değirmenleri de orta çağda etkin olarak kullanılmaya başladı. 1280 yılında Walter de Henley, ilk ciddi tarım kitabı olan „Tarımsal Öğrenim (Enseignement Agricole)‟10 kitabını yazdı. 13. yüzyıldan sonra, tarımsal üretim, artan nüfus ile aynı hızda büyümedi. 1300‟lü yılların başında Avrupa‟da bu yüzden büyük bir kıtlık başladı.
9
Marcel Mazoyer; Laurence Roudart, Dünya Tarım Tarihi, Neolitik Çağdan Günümüzdeki Krize, Epos Yayınları, 2016., s. 33-40; Mithat Direk, Tarım Tarihi ve Deontoloji, Eğitim Kitabevi, 2010., s. 33.
10 Kitabın orijinali Fransızca olarak “Le Dite de Housebondrie” adıyla yazılmıştır. Kitap, daha sonra İngiliz yayıncı Wynkyn de Worde tarafından “Boke of Husbandry (Çiftçilik El Kitabı)” adıyla basılmıştır. Bkz. William Cuningham, Walter of Henley‟s Husbandry, together with an anonymous Husbandry, Seneschaucie and Robert Grosseteste‟s Rules, Longman Green, London, 1890. Kitaba internet üzerinden ulaşmak için bkz. http://openlibrary.org/books/
Veba, boğmaca ve çiçek hastalıkları arttı. Kara veba adı verilen veba 1347‟den 1351‟e kadar tüm Avrupa‟ya yayıldı. Yoksulluk arttı. Artan ihtiyacı karşılamak için toprak savaşları başladı. Açlık ve hastalıklar nüfusta önemli bir azalmaya neden oldu. 15. yüzyılın ilk çeyreğinde toplam nüfusun yarıdan fazlası azaldı ve 1000 yılındaki nüfusa geri dönüldü.11
15. yüzyılla birlikte, yeni tarım alanlarında verimliliğin sağlanması, nadassız ekimin yayılması ile 20 yüzyıla kadar sürecek tarımda birinci gelişme dönemi başladı. Bu dönemde iki-üç yıllık dinlenme dönemlerinin yerini, yonca, mera, yemlik çapa bitkilerinin ekildiği nadassız sistemler yayıldı. Ayrıca ek ekim ile oluşan bitkiler, hayvanların tüketimine ihtiyaç olmaksızın doğrudan toprağa karıştırılmak suretiyle „yeşil gübre‟ şeklinde de kullanılmaya başladı. Tarım takvimi de buna uygun şekilde şekil aldı. Toprağı sürmek, tapanlamak, güz aylarında ekim yapmak, daha sonra erken ekimlerin hasadını yapmak, kış boyunca hayvanların bakımını yapmak, bahar aylarında patates ve pancar ekmek, çapalamak, kuru ot elde etmek, hasat yapmak, harman biçmek, bağ ve meyve ağaçlarının bakımını yapmak, budama gibi işler tarımla uğraşanların bir takvim yılında yapması gereken işlerdi. Bu gelişmelerle tarımsal verim de yükseldi. Toutain‟e göre, Fransa‟nın tahıl üretimi 1800 yılından, 1900 yılına kadar, 80 milyon kentalden, 170 milyon kentale yükselmiştir.12
Üretim artışı ile paralel biçimde nüfusta da artış yaşanmıştır. Batı ve Orta Avrupa‟nın nüfusu 1750 yılında 110 milyondan, 1900 yılında 300 milyona yükselmiştir. Maden ve demir-çelik bölgelerinde yaşanan birinci sanayi devrimiyle birlikte üretkenlik ikiye katladı. Şeker pancarı, keten, kenevir gibi endüstri bitkileri üretimi arttı. Bira yapımı için kullanılan arpa, şerbetçiotu gibi bitkilerin üretimi yayıldı.
Bu dönemde verimlilik ve kârlılık iç içe geçmiş terimlerdi. Birinci sanayi devrimi ile birlikte artan ekim alanları ihtiyacı ve bölünmüşlüğü ortadan kaldırmak için İngiltere‟de „enclosure (çevirme)‟ ve „improvement (iyileştirme)‟ hareketleri başladı.13
16. yüzyıldan itibaren ekim alanları çitlerle çevrilmeye başlandı. Her
11
Mazoyer; Roudart, age., s. 356. 12 Mazoyer; Roudart, age., s. 382.
13 Mazoyer; Roudart, age., s. 394.; Jeremy Rifkin, Biyoteknoloji Yüzyılı, Çeviri: Celal Kapkın, Kasım 1998, Evrim Yayınları., s. 61.
çevrilmiş çit, mülkiyet ve tarımsal faaliyeti ifade ediyordu. Tarımsal verimliliğin artırılması olarak ifade edilen “improvement‟ hareketi, daha sonra yasalarla da benimsendi. John Locke (1632-1704), 1689‟da kaleme aldığı "Yönetim Üzerine İki İnceleme (Two Treatises of Goverment)” kitabının beşinci bölümünde „improvement‟ ilkesini işledi ve mülkiyet hakkını toprağı verimli ve kârlı hale getiren kişiye tanınmış doğal bir hak olarak nitelendirdi.14
Bu şekilde toprağı işleyen (tenant) ile mülk sahipleri ayrıldı. Toprak senyörleri, büyük toprakları işlemek ve sürülerini otlatmak suretiyle kendilerine mal ettiler. Parlamento'da “inclosure and improvemant act” adında yasa kabul edilerek toprakların paylaşılmasından sorumlu komiserler atandı. Bu yasa sonrasında 1700 yılından, 1845 yılına kadar 4.000 çitleme işlemi gerçekleştirildi. Her çitleme işlemi sonrasında İngiliz köylüsü (yeomen) yoksullaştı. Toprak sahiplerinin 2.000 kadarı, Britanya‟nın üçte birini kaplayan 100.000-400.000 hektar büyüklüğünde topraklara sahip oldu.151815‟te değiştirilen tahıl yasaları (corn laws) ile tahıl fiyatlarının belirli bir fiyatın altına düşmemesi sağlandı. Böylece toprak sahiplerinin biriktirdiği tarım gelirleri sürekli artış gösterdi. Ünlü fizyokrat François Quesnay (1694-1774) 1758‟de kaleme aldığı “Bir Tarım Ülkesi‟nin İktisadi Yönetimi Üzerine Genel İlkeler (Maximes générales du gouvernement économique d'un royaume agricole)” isimli eserinde:
“(T)oprak zenginliklerin tek kaynağıdır ve tarım bu zenginlikleri çoğaltır. Herkes, kendi çıkarına, yeteneklerine ve toprağın yapısına göre mümkün olan en fazla ürünü elde edebileceği bir üretim yapmak üzere, kendi tarlasını işlemekte özgür olmalıdır. Hayvanların çoğalmasını kolaylaştıralım. Çünkü büyük hasatlar elde etmek için, toprağa gübre veren onlardır.”
diyerek ulusların zenginliği için tarımın vazgeçilmezliğini vurgulamıştır.16
Birinci tarım devriminde saban ve tekerlekli yük arabası gibi eski ürünlerin yerini pulluk ve metal saban, silindir, çapa ve toprak yığma makinesi, sap toplama makinesi, tırmık çeşitleri ile tarımda bir dönüm noktası olan biçer-döver makinesi
14
İsrail‟in Filistin topraklarında söz sahibi olması da, 17. yüzyılın “enlargement ve improvement” haraketine benzetilmiştir. 1947-1948 yıllarında Filistin‟de Yahudi nüfus % 6, Filistin nüfusu % 94 iken, bugün bu oran tersine dönmüştür. Bu değişimin “entitlement and improvement” hareketi sayesinde olduğu belirtilmiştir. Gary Fields, Imagined Geographies: Property Rights. Land Improvement and the Origin of State Terror in Palestine, 2008, http://communication.ucsd.edu/gfields/G.Fields.pdf
15 Mazoyer; Roudart, age., s. 395. 16 Mazoyer; Roudart, age., s. 405.
aldı. Tahıl ve otları biçmek için kullanılan orak ve tırpanın yerine randımanı bu aletlerden çok daha yüksek olan biçme makineleri geliştirildi. 1850‟li yıllardan itibaren ise metal harman makineleri yayılmaya başladı.
Birinci tarım devrimi, sanayi devriminin ilk zamanları ile çakışarak birbirini besledi. Ancak bu dönemde henüz tamamen kapitalist olan, ücretli işçi çalıştıran büyük girişimler ve motorlaşma yayılmamış idi.
II. TARIMIN ENDÜSTRĠLEġMESĠ: ĠKĠNCĠ TARIM DEVRĠMĠ VE YEġĠL DEVRĠM
20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren motorlaşma (patlamalı ve elektrikli motorlar), traktör gibi güçlü tarım makinelerinin ortaya çıkışı ile bölgeler arasında ve üretim aşamalarındaki uzmanlaşma sayesinde tarımda hızlı bir gelişme dönemi başladı. Tarımda motorlaşma-makineleşme, iki dünya savaşı arasında Birleşik Devletler, Kanada, Avustralya, Arjantin gibi yerlere yerleşmiş Avrupa kökenli kolonilerde ve Avrupa‟da büyük tarım bölgelerinde başladı. Traktör ve biçerdöverin kullanıldığı ilk ekimler tahıllar, kolza, taneli baklagiller gibi alanlarda oldu. Motorlaşma-makineleşme, daha sora pancar, patates gibi su bakımından daha zengin olan çapa bitkilerinin hasadında kullanılmaya başladı.17
Kimyasal gübrelerin Avrupa‟da kullanılmaya başlaması 19. yüzyıldan itibaren gerçekleşmişti. 1900 yılında azot, fosforik asit ve potas gibi en çok kullanılan gübre mineralinin, dünya çapındaki tüketimi 4 milyon tonu bulmamışken, 1950 yılında bu rakam 17 milyon olmuş, 1980‟li yılların sonunda ise 130 milyona ulaşmıştır.18
Ancak türlerin seleksiyonu olmaksızın endüstrinin ürettiği gübreyi verimli kılmak mümkün değildi. Buğdayda, kısa saplı ve iri taneli çeşitler seleksiyona uğratılmış ve 1900 yılından, 1983 yılına dek buğday sap uzunluğu sürekli düşmüştür. Tarımın makineleşmesi, tarımsal üretimin uzmanlaşmasını da beraberinde getirdi. Hayvancılık, bağcılık, sebze, meyve, gübre, ulaşım gibi alanlarda ayrılma belirginleşti. Traktör ve gübre daha geniş bölgelerin tarıma açılmasına olanak verdi.
İkinci dünya savaşından sonra Ford, Rockfeller gibi büyük Amerikan şirketleri
17 Mazoyer; Roudart, age., s. 443. 18 Mazoyer; Roudart, age., s. 446.
tarafından finanse edilen uluslararası tarım araştırma merkezleri gübre ve iyileştirici ürün gerektiren yüksek randımanlı soya, mısır, buğday ve pirinç çeşitlerini seleksiyondan geçirdi ve bu çeşitlere denk düşen tarım yöntemleri oluşturuldu.19
1939-1941 arasında buğday tarlalarında oluşan kara pas hastalığı (stem rust)20 nedeniyle Güney Amerika‟da önemli miktarda üretim düşüşü meydana geldi. Meksika‟da 1940 yılında buğday verimi çok düşük (75 kg/da) düzeylerdeydi. Meksika‟da tarımı yapılan buğday çeşitleri uzun boylu idi ve yağışlı havalar nedeniyle hemen yatarak verimliliğini kaybediyorlardı. Bu amaçla tüketiminin büyük bir çoğunluğunu ithalat ile temin eden Meksika‟da Rockefeller Vakfı ve Meksika Tarım Bakanlığı işbirliği ile üretimi artırabilmek için bir araştırma programı oluşturuldu. Söz konusu programı ünlü Amerikalı tarım bilimci Dr. Norman Borlaug21 yürüttü. Uluslararası Buğday ve Mısır Islah Merkezi‟nde22 yapılan ıslah çalışmaları ile Rht1 ve Rht2 isimli cücelik genleri23
ile Meksika‟da başakları daha kalın ve kısa boylu buğdaylar yetiştirildi.24
Bu buğdaylar hastalıklara karşı daha dirençli idi. Böylece Meksika‟da buğday verimi 240 kg/da‟a yükseldi.25
1962‟de Amerikan Tarım Bakanlığı aracılığıyla Borlaug‟un çalışmaları, başta Hindistan olmak üzere gıda sıkıntısı çeken diğer ülkelerde de uygulanmaya başladı. Pakistan‟da 1965‟de 4.7 milyon ton olan buğday üretimi, 5 yılda 8.4 milyon tona yükseldi.
19
Mazoyer; Roudart, age., s. 521.
20 Kara pas hastalığı (stem rust), ülkemizde “kınacık” adı ile bilinen, kurak bölgelerde ve daha çok kışın nemli, ılık geçen bölgelerde tahılın yaprak veya sap kınında koyu portakal, kiremit kırmızısı püstüllerin (kabartı) oluşması ve daha sonra sap kısmının kırılmasına yol açan ve tahılın dane ağırlığını düşüren bir hastalıktır. Oluşan renge bağlı olarak sarı pas, kahverengi pas ve kara pas gibi çeşitlere ayrılır. Bkz. Tarım Bakanlığı, Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Buğday Pas Hastalıkları, http://www.kkgm.gov.tr/birim/bitkikoruma/teknik_talimat/hububat/bugday_pas_hast.pdf
21 Norman Ernest Borlaug (1914-2009), İsveç asıllıdır. Yeşil Devrimin Babası olarak bilinir. Gıda teminine yönelik çalışmaları nedeniyle 1970 yılında Nobel Barış Ödülü‟ne layık görülmüştür. Borlaug için bkz. https://www.britannica.com/biography/Norman-Borlaug
22 Uluslararası Mısır ve Buğday Islah Merkezi (International Maize and Wheat Improvement-CIMMYT). Merkezi Meksika‟dadır. Uluslararası Tarımsal Araştırmalar Danışma Grubu‟nun (Consultative Group on International Agricultural Research-CGIAR), 15 tarımsal araştırma merkezinden ilkidir. CIMMYT, gelişmekte olan ülkelerde gıda teminini artırmak üzere buğday (wheat), mısır (maize) ve buğday-çavdar melezi (tritikale) üzerinde araştırmalar yapan kâr amacı gütmeyen, bilimsel bir araştırma kurumudur. Bkz. http://www.cimmyt.org/en/about-us
23
Bu cücelik genleri Japon buğday çeşidi olan Norin-10‟dan transfer edilmiştir. Bkz. Fulya Eylem Yediay, Ekmeklik ve Makarnalık Buğday Çeşitlerinde 1AL.1RS ve 1BL.1RS Çavdar Translokasyonları ile Cücelik Genlerinin Araştırılması, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana 2009.
24
Hakan Ulukan, Tahıllarda In Vitro Çalışmalar, MKU Ziraat Fakültesi Dergisi, 8 (1-2), 2003 (s. 19-31)., s. 20.
25 Kenan Turgut, Tarım ve Genetik Mühendisliği, Akdeniz Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, http://ziraat.akdeniz.edu.tr
Hindistan‟da ise 1965‟de 12.3 milyon ton olan buğday üretimi, 1970‟de 20 milyon tona yükseldi. 1950‟lerde 692 milyon ton olan dünya tahıl üretimi, aynı miktarda arazi için 40 yıl içinde % 170 artış göstererek 1.9 milyar tona yükseldi.26
1960-1970 yıllarında tarımda seleksiyon, mineral verimliliği, suyun denetimi ve kısmi makineleşme gibi gelişmelerle tahıl üretimindeki verimlilik artışı ile başlayan gelişmeler “yeşil devrim (green revolution)” olarak adlandırıldı. Ancak patates, muz, arpa gibi pek çok ikincil gıda üretiminde artış olmadı. Hayvancılık ve beslenmede önemli yer tutan çeşitli sebze ve meyveler de ihmal edildi.27
20. yüzyılın sonunda gelişmiş ülkelerdeki kimi sektörlerde işçi başına 500 kental civarında net bir üretkenlik sağlanmışken, aynı dönemde gelişmekte olan ülkelerde işçi başına 10 kentale eşdeğer tahılın üretildiği el aletleriyle yapılan tarım hala geniş ölçüde egemendi. Yani dünyanın en üretken tarımıyla en az üretken tarımı arasında yüzyılın başında 1‟e 10 olan üretkenlik aralığı, 1‟e 500 olmuş, yarım yüzyıldan daha kısa bir süre içinde 50 kat artmıştı.28
ġekil 1.1. GeliĢmekte Olan Ülkelerde Buğday Verimliliği (1950-2004)29
26 Biotechnology and the Green Revolution, Norman Borlaug, An ActionBioscience.org original interview, http://www.actionbioscience.org/biotech/borlaug.html
27 Mazoyer; Roudart, age., s. 521-522. 28 Mazoyer; Roudart, age., s. 522.
III. TÜRKĠYE'DE TARIMIN TARĠHĠ
Türkler ilk yerleşim yerleri olan Altay dağları ile Baykal Gölü‟nden Gobi Çölü‟ne kadar olan bölgede buğday, arpa, yulaf, mercimek gibi ürünler yetiştirmişlerdir. Pek çok tarihçiye göre de bu ürünler Türkler sayesinde Batı‟ya doğru yayılma göstermiştir. Selçuklu devleti döneminde fethedilen toprakların bir kısmı fetheden kişilere taksim edilirdi, bu topraklara “öşri topraklar” adı verilirdi.30
Kimseye verilmeyen ve hazine için ayrılan topraklar ise “miri topraklar” idi. Miri toprakların bir kısmı, devlete hizmeti geçmiş kişilere verilirdi. Bu topraklara “İkta” adı verilirdi.31
İkta arazi sahipleri, toprağı köylüler vasıtasıyla işler, devlete vergi verirlerdi. Köylüler işleyebildiği kadar toprağı kendi mülkü gibi tasarruf ederdi. Hükümdar, gerekli gördüğünde ikta arazisi sahiplerinden devlete asker yetiştirmesini isterdi. İkta sahipleri gerekli hizmetleri sağlayabilmek için toprağı mümkün olduğu ölçüde verimli kullanmaya çalışırdı. Arazilerde daha çok buğday, pirinç ve pamuk ekilirdi.32
Osmanlı döneminde, temel olarak Selçuklu dönemindeki toprak sistemi devam ettirilmiştir. Miri arazi; üst düzey idarecilere „has‟, ikinci derece emirler ve sancakbeylerine dağıtılan „zeamet‟ ve dirlik sahibi olan, devlete hizmeti geçmiş kişilere verilen „tımar‟ olarak üç ayrı gruba verilmekteydi. Osmanlı döneminde başta tahıl ürünleri olmak üzere tütün, pamuk, pirinç önemli bir pazar oluşturmuştur. Ancak zamanla tımar sistemi gelişmelere paralel olarak yenilenemediğinden ihtiyaca cevap veremez olmuştur. Ganimetin azalması ve sistemin kendi içindeki dengesini yitirmesi nedeniyle toprakları kendi elinde toplayan „toprak ağaları‟ oluşmaya başlamıştır. Tımar sistemi 1839 yılında kaldırılmak durumunda kalmıştır. 1858 yılında Ahmet Cevdet Paşa‟nın öncülüğünde bir Arazi Kanunnamesi33
çıkarılmıştır.34
30 Fahri Yavuz; Tayfun Çağlayan, Türkiye Tarımının Tarihi, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Türkiye‟de Tarım, Aralık 2005 (s. 1-8).,s.2.; Direk, age.,s. 46 vd.
31
Miri arazi ve ikta için bkz. Halil Cin, Osmanlı Toprak Hukukunda Miri Arazinin Hukuki Rejimi ve Bu Arazinin TMK Karşısındaki Durumu, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, S. 1, C. 22, Yıl: 1966, (s. 745-798), http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/337/3434.pdf
32 Yavuz; Çağlayan, agm., s. 2; Direk, age., s. 52.
33 1858 tarihli Arazi Kanunnamesi ile Bosna ve Niş dışındaki tüm İmparatorluk arazilerine ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. Bkz. Abdurrahman Yazıcı, Arazi Kanunnamesi (1274/1858) ve İntikal Kanunlarıyla İslam Miras Hukukunun Mukayesesi, EKEV Akademi Dergisi, S. 60, Y. 18, 2014 (s. 449-470), 450.
Bu Kanunname ile miri toprakların mülkiyeti devlette kalmış ancak tasarruf hakkı köylülere bırakılmıştır. 1874 yılında Tapu Örgütü oluşturulmuş, 1911‟de çıkarılan kanun ile de köylüde kalan miri arazi satılabilir hale getirilmiştir.35
Ancak sistemin bozulduğu dönemlerde toprağı elinde toplayan kişiler nedeniyle adil olmayan bir toprak dağılımı oluşmuştur. 1913 yılında % 5‟lik çiftçi nüfusu, toprakların % 65‟ine sahip olmuşken, 80.000 çiftçi ailesi topraksız kalmıştır.36
17 Şubat-4 Mart 1923 tarihlerinde toplanan İzmir İktisat Kongresi‟nde tarım, ticaret ve sanayi odalarının kurulması ile aşar vergisinin kaldırılması kararı alınmış,37
1925 yılında da aşar vergisi kaldırılmıştır. Osmanlı toprak düzeni 17 Şubat 1926 yılında kabul edilen 743 sayılı Türk Kanunu Medenisi ile kaldırılmıştır.
Talep yetersizliği sonucu 1929‟de New York merkezli çıkan ekonomik kriz sonrasında, Keynesyen politikalar ağırlık kazanmıştır. Bu durumun Türkiye‟ye yansıması da olumsuz olmuş ve 12.8 kuruş olan buğday fiyatı, 4.3 kuruşa düşmüştür. 1932 yılında Buğday Koruma Kanunu38
çıkarılmıştır.
1933‟ten itibaren devletçi politikalar uygulanmaya başlamıştır. 1933-1937 ve 1938-1942 arası dönemde sanayi planları yapıldı. 1933 yılında hazırlanan sanayi planında Türkiye‟nin durumu “bağımlı, geri kalmış, tarıma dayalı, hammadde üreten” olarak nitelendirilmiştir.39
1933 yılında Sümerbank, 1935‟te Etibank, 1938‟te Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) kurulmuştur. TMO, buğday fiyatlarının üreticiler bakımından normalin altına düşmesinin ve tüketici halk aleyhine yükselmesinin engellenmesi, buğday piyasasının korunması ve düzenlenmesi, gerektiğinde buğday ithalatı ve ihracatı yapması, gerekli yerlerde un ve ekmek fabrikaları kurmak ile görevli kılınmıştır. Ofise daha sonra arpa, yulaf, çavdar, mısır, pirinç, bitkisel ve
35 Yavuz; Çağlayan, agm., s. 7; Direk, age., s. 60. 36
Yavuz; Çağlayan, agm., s. 7. 37
Zeki Hafızoğulları, İzmir İktisat Kongresi, Görüşler ve Değerlendirmeler, Atatürk Araştırma Merkezi, Sayı: 46, C: XVI, Mart 2000., http://www.atam.gov.tr/
38 Hükümetçe Ziraat Bankasına Mubayaa Ettirilecek Buğday Hakkında Kanun, Kanun No: 2056, Kabul Tarihi: 3.7.1932, Resmi Gazete: 10 Temmuz 1932, 2146.
39
1960 Öncesi Dönemde Planlama,
http://www3.kalkinma.gov.tr/PortalDesign/PortalControls/WebIcerikGosterim.aspx?Enc=83D5A6FF 03C7B4FCA608B4A8502F95DC4B0813776FCA14B256788CDF49C1D36D (Son Erişim Tarihi: 29.10.2018)
