Milli Mücadele ve Sevr Antlaşması dönemindeki çoklu Posta Teşkilatı

(1)

2020-2021 GÜZ DÖNEMİ

HIST200 DERSİ

PROJE TASLAĞI

MİLLİ MÜCADELE VE SEVR ANTLAŞMASI

DÖNEMİNDEKİ ÇOKLU POSTA TEŞKİLATI

DERS KODU: HIST 200 ŞUBE KODU: 11

GRUP NO: 4

DERSİN HOCASI: İBRAHİM MERT ÖZTÜRK GRUP ÜYELERİ:

1) (MİRAY YILMAZ, 21703532, GRAFİK TASARIM ) 2) (BERENİS ÖNSEL ALKURT, 21702403, İÇ MİMARLIK) 3) (EBRU BUSE BOLU, 21703696, İÇ MİMARLIK)

4) (MURAT BARIŞ EROL, 21703997, BİLGİSAYAR TEKNOLOJİLERİ VE BİLGİ SİSTEMLERİ)

(2)

ÖZET

Osmanlı Devleti’nin yabancı devletlere verdiği kapitülasyonlar aracılığıyla yıllar içinde Osmanlı topraklarında yabancı devletlerin büyük paralar kazandığı sektörler oluşmaya başlamıştır. Bu durum 1. Dünya Savaşı sonrası Milli Mücadele döneminde iyice artış göstermiştir ve Osmanlı Devleti’nin iş kollarına da el konulmaya başlanmıştır. Bu iş sektörlerinden biri olan postacılık Anadolu topraklarında birçok devletin idaresinde gerçekleşmiştir. Posta Teşkilatı Milli Mücadele döneminde büyük bir önem arz ettiğinden Anadolu Hükümeti posta yollu iletişimi korumak ve bağımsız bir teşkilat oluşturmak için çaba göstermişlerdir. Bu yazıda, yabancı devletlerin posta teşkilatlarının Osmanlı topraklarındaki kuruluşu, Milli Mücadele dönemindeki çoklu posta teşkilatı ve Milli mücadele sonrası Türkiye Cumhuriyetinde posta teşkilatı anlatılmış ve siyasi olayların posta teşkilatına etkisi incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Pul, Levant, Posta, Anadolu, Milli Mücadele

ABSTRACT

Through the capitulations given to foreign states by the Ottoman Empire, sectors in which foreign states earned large amounts of money started to form in the Ottoman lands over the years. This situation has increased in the period of the War of Independence after the 1st World War and the business lines of the Ottoman Empire have begun to be seized. Postal business, which is one of these business sectors, was carried out under the administration of many states in Anatolia. Since the Post Office was of great importance during the War of Independence, the Anatolian Government made an effort to maintain postal communication and to establish an independent organization. In this paper, the postal service provider in the Ottoman territories of foreign states, the National Struggle period after fighting multiple postal operators and national postal operators, described the Republic of Turkey and the impact of political events on the postal service were examined.

Key Words: Stamp, Levant, Postal Services, Independences War 

(3)

İÇİNDEKİLER

ÖZET/ABSTRACT……….………İ İÇİNDEKİLER………İİ

GİRİŞ...1

BÖLÜM 1: MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ ÖNCESİ ANADOLU’DA POSTA TEŞKİLATI……….2

1.1. Tatar Postaları ve Tanzimat Fermanı İle Osmanlı Posta Teşkilatının Kurulması-1840….2 1.2. Yabancı Devletlere Verilen İmtiyazlarla Levant Posta Teşkilatının Kurulması………3

1.3 1918- 1920 Yıllarında İstanbul’un İşgalleri ve Antlaşmalar Sonrasında Posta Teşkilatının Durumu………4

BÖLÜM 2: MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ SIRASINDA ANADOLU’DA ÇOKLU POSTA TEŞKİLATI………5

2.1 İstanbul Posta Teşkilatı………..5

2.2 Anadolu Hükümeti Posta Teşkilatı………6

2.3 Kilikya Postaları……….……….…..8

2.4 Levant ve Yunan Postaları...9

BÖLÜM 3: MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ SONRASINDA ANADOLU’DA POSTA TEŞKİLATI...12

3.1. 3.1 Lozan Antlaşması………..12

3.2. Türkiye Cumhuriyeti İlk Yılları Posta Teşkilatı……….12

SONUÇ...14

KAYNAKÇA...15

EKLER...16

(4)

GİRİŞ

Tarih boyunca yabancı posta teşkilatları Osmanlının verdiği kapitülasyonlar ile devletin içi-ne yerleşmiştir ve 1. Dünya savaşı sonucundaki işgallerle ülke posta teşkilatında öiçi-nemli yer edin-mişlerdir. Milli Mücadele döneminde Anadolu topraklarında yaşanan bu posta karmaşası dünyada eşi benzeri görülmemiş bir durumdur.[1]_{Aynı ülkenin toprak bütünlüğü içerisinde birkaç devletin}

kendi posta sistemleri aktif olarak çalışmakta, farklı çeşit pullar ve sürşarjlar ile iletişimlerini sağ-lamışlardır. Pullar ulusal egemenlik ve bağımsızlığın sembollerinden biri olduğundan bu dönemdeki pullardaki çeşitlilik, baskı malzemesinin ve donanımının yetersizliği gibi faktörler, Anadolu’nun bulunduğu karmaşayı gözler önüne seren bir diğer kaynakça olmuştur.

Bu yazıda milli mücadele dönemi boyunca Anadolu topraklarında bulunan posta sistemleri incelenecek ve posta teşkilatlarında yaşanan değişimin askeri ve siyasi hayatta nasıl yer ettiği gözler önüne serilecektir. Öncelikle Milli mücadele dönemi öncesi Anadolu posta sistemlerini anlatarak başlayan yazıda Anadolu’da bulunan posta teşkilatlarının incelenecektir. Milli mücadele dönemi sonrası Türkiye postasının kuruluşundan bahsederek sonlandırılacaktır. Milli mücadele döneminde Anadolu’da bulunan çoklu posta teşkilatı koleksiyoncular için günümüzde büyük bir ilgi görse de dönem şartlarında Anadoluda bulunan devletleri ticari ve haberleşme gibi sıkıntılara sokmuştur. Malzemenin ve maddi kaynağın yetersizliği iletişim güçlüğüne sebep olmuş ve alternatif yollara başvurulmasını gerektirmiştir. Bu çalışmada yaşanan zorluklardan, yaşanan gelişmelerin siyasette ve askeri safhadaki iz düşümünden bahsederek Anadolu'daki çoklu posta teşkilatı sistemi üzerinde durulacaktır.

(5)

BÖLÜM 1: MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ ÖNCESİ ANADOLU’DA POSTA TEŞKİLATI

Osmanlı topraklarında yıllar içinde birçok posta teşkilatı çalışmıştır. Milli Mücadele döne-minden öncesinde bile hem Osmanlı Devletinin hem de yabancı devletlerin posta teşkilatları bu-lunmuştur. Milli Mücadele döneminde yaşanan siyasi olayların posta teşkilatına etkisini anlamak ve bu dönemdeki değişiklikleri yorumlayabilmek için Milli Mücadele Dönemi öncesi Posta teşkilatını incelemek gerekmektedir.

1.1.Tatar Postaları ve Tanzimat Fermanı İle Osmanlı Posta Teşkilatının Kurulması-1840

Osmanlı Döneminde ilk pul 1862 yılında çıkartıldı. Bu pullara “Tuğralı Pullar” adı verilmiş-tir. 1862 yılından itibaren 1921 yılına kadar Osmanlı toplamda 946 farklı pul bastırılmış ve kulla-nılmıştır. 1

Osmanlı İmparatorluğu Posta Tarihi Tanzimat öncesi ve sonrası olarak ikiye ayrılır. Önce-sinde yazılı haberleşme sınırlı bir çevre içeriÖnce-sinde sadece resmi evrakların ulaştırılmasına elverirken Tanzimat’ın ilanından sonra 1840 yılında Posta Nezareti’nin kurulması halka da düzenli posta hiz-metini sunmuştur.

Tüccarlar ise yazılı haberleşme için yabancı devletlere ait olan konsolosluk kurye hizmetin-den yararlanmışlardır. Bu sistem İstanbul’un fethinin ardından Cenevizlilerin karadan ve hizmetin-denizhizmetin-den seyahat etmesi olarak bilinmiştir ve Ahidname-i Hümayun adı verilmiştir. Fatih Sultan Mehmet ta-rafından Cenevizlilere tanınan ayrıcalıklar içeriği genişletilerek kapitülasyon olarak anılan kavramı ortaya çıkarmıştır. Sonrasında 1748 yılında Galata’da açılan Avusturya postanesi yabancı postanele-rin yayılmasında öncü olmuştur. Yabancı postanelepostanele-rinin kurulması posta teşkilatının sivil halk tara-fından benimsenmesine neden olmuştur ve 1863 yılında ilk posta pulu çıkartılmıştır. Yabancı pos2

-taneler 1914 yılına kadar çalışmalarını sürdürmüştür. 3

1 Eylül 1914 tarihinde kapitülasyonlar ortadan kaldırılmıştır. Bu gelişme aynı zamanda ya-bancı postanelerin de kapatılmasına yol açmıştır. Ancak 1.Dünya Savaşı sonrasında Mondros

Yılmaz,Hakan. Görüşmeyi yapan Miray Yılmaz. Zoom. 24 Kasım 2020.

1

Turgut, Turhan. Osmanlı İmparatorluğu Posta Tarihi: Tarifeler Ve Posta Yolları 1840-1922 = Postal

2

History of the Ottoman Empire ; Rates and Routes 1840-1922. Alfa, 2018, 34.

3

(6)

rekesi doğrultusunda yabancı devletler işgal ettikleri topraklarda yeniden kendi posta teşkilatlarını kurmaya başlamışlardır. 4

1.2 Yabancı Devletlere Verilen İmtiyazlarla Levant Posta Teşkilatının Kurulması

Osmanlı devleti, ayak uyduramamıştır ve dünyadaki haberleşme ağının gerisinde kalmıştır. Osmanlı devletinde yabancı postahaneler açılması ve yayılması verilen imtiyazlar sonucunda ger-çekleşmiştir. Örneğin 18. Yüzyılın sonuna kadar Fransa, tam on iki kapitülasyondan yararlanmıştır, en önemlisi ve en net olanı ise yabancı devletlerin kapitülasyonlardan faydalanarak açtıkları “Le-vanten Postaneleri”ydir 5

Bazı yabancı devletler yapılan antlaşmalara özellikle postane açma izinleri ile ilgili madde koyulmuştur. Bu postahaneler özellikle sefaret haberleşmesi için kullanılmıştır. Bu devletler arasın-da Avusturya, Almanya, Fransa, İtalya, Rusya, Polonya, hatta Romanya ve Yunanistan arasın-da bulun-maktaydır. 18.yüzyılda başlayan Levanten (ecnebi) postaneleri kendi aralarında da yarış içindeydi-ler. Devlet hukukunda bulunan bir madde şöyleydi: “Her guna taaruzdan masun bulunan sefaret kuryeleri sefarete ait posta işlerini görebilir ve kendi eşyaları da gümrük teftişinden muaftır” bu madde yabancı devletlerin kendi mektuplarını naklettirme hakkına sahip olduklarını göstermektedir. Başlangıçta önemli bir açığı karşılayan ve ihtiyaçtan doğan bu durum ilerleyen dönemde sömürü haline bürünmüştür. Daha sonrasında ise Osmanlı posta sistemine duyulan güvenin azalmaya baş-lamasıyla birlikte kendi içlerinde yeni posta sistemleri kurmaya başlamışlardır ve sonucunda “Le-vant (şark) Postaları” kurulmuştur.

Levant postaları kurulduğu yıllarda elçiler ve kuryeler aracılığıyla kullanılmıştır. Postanın doğru zamanda ve doğru yere ulaşması postayı taşıyan kişinin can ve mal güvenliğiyle ilişkilendi-rilmiştir. Bu sebeple postalar, belli bir ücret karşılığında, elçiler ve kuryeler tarafından yeniçeri ko-ruması altındayken iletilmiştir. 18. Yüzyılın sonlarına doğru ücretler, İstanbul’dan Bükreş’e kadar 150 kuruş, lehistan hududu Hotin’e kadar ise 250 kuruş olarak belirlenmiştir. 6

4

History of the Ottoman Empire ; Rates and Routes 1840-1922. Alfa, 2018, 68-75. Aslan, Taner. Osmanlı'da Levant Postaları. Berikan Yayinevi, 2012, 110.

5

Aslan, Taner. Osmanlı'da Levant Postaları. Berikan Yayinevi, 2012, 128.

(7)

Gelişen ticaret ve saniyeden kaynaklı olarak mektuplarla haberleşme imkanı devlet münase-betinden halka inmiştir. Halk mektupları ile devlet mektupları aynı anda taşınmaya başlanmıştır. Bu ulaşım karayollarıyla sağlanmıştır, 18. yüzyıl ve sonrasında Osmanlı Devleti’nin kullandığı iki kara yolu vardır. Birincisi; İstanbul’dan Selanik’e oradan da Makedonya üzerinden Niş’e uzanmaktaydı. İkincisi ve daha çok tercih edilen ise; Edirne, Filibe, Sofya ve Niş yolu idi. Tanınmış olan imtiyaz-larla Levant Postalarını açan ülkeler kendi vapurlarıyla ve kendi paraları üzerinden ücretlendirerek posta hizmeti vermişlerdir. Yabancı postaneler genellikle en işlek ve büyük kentlere kurulmuşlardı. Örneğin İzmir’de rıhtım caddesi’nde Lloyd denizyolları acentası ve içerisindeki Avusturya Postaha-nesi, Kordon’da Kramer Palası’nın yanında İtalya Postahanesi vardır.

2. Meşrutiyetin başlarında Osmanlı Levant postahanelerini kaldırmaya çalışılmıştır fakat başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bunun sonucunda 1914’e kadar Osmanlı topraklarında 37’si Avustur-ya, 24’ü Fransız, 20’si RusAvustur-ya, 8’i AlmanAvustur-ya, 9’u İtalAvustur-ya, 5’i İngiliz olmak üzre 103 yabancı postahane kurulmuştur. 7

1.3 1918- 1920 Yıllarında İstanbul’un İşgalleri ve Antlaşmalar Sonrasında Posta Teşkilatının Durumu

1.Dünya Savaşı başlarında Osmanlı Devleti kapitülasyonları kaldırdığını bildirdi. Bu bildiri sonucunda sadece Osmanlı Devleti düşmanlarını değil aynı zamanda müttefikleri olan Almanya ve Avusturya-Macaristan’ı da huzursuz etmiştir. Savaş sonrasında, Osmanlı topraklarında kurdukları postaneleri ile büyük gelir elde eden Avrupa devletleri Mondros Mütarekesini imzalayarak gelirleri-ni geri kazanmaya çalışmışlardır. İlk iş olarak da kendi postanelerigelirleri-ni yegelirleri-niden faaliyete geçirmişler-dir. Bu mütareke doğrultusunda Osmanlı Devleti’ne ait olan Posta Nezareti çöküşe geçmiştir.

Çanakkale Savaşı ile Çanakkale boğazını geçemeyen İngiliz ve Fransız donanmaları boğazı geçerek 13 Kasım 1918 tarihinde İstanbul’u işgal etmiştir. İşgal sırasında önemli noktaları kontrol altına alabilmiş olsalar da idareye el koyamamışlardır.

İlk işgalde İstanbul’un önemli ve stratejik noktaları kontrol altına alındı ancak tam anlamıyla el konulamadı. İkinci işgalin sonucunda ise idareye tamamen el konuldu. İşgal sırasında İstanbul

(8)

Osmanlı Postaneleri görevlerini işgal kuvvetlerinin kontrolünde devam ettirmişti. Bu süre içerisinde gönderilen bazı postaların üzerinde Osmanlı para birimiyle birlikte: Anadolu pulları, İngiliz posta-nelerinin pulları, Fransız pulları bulunmaktaydı. 8

1.Dünya Savaşı sonrası İtilaf Devletleri ve Osmanlı Hükümeti arasında Ağustos 1920 tari-hinde imzalanan Sevr Antlaşması, 1 Ekim 1914 yılında kapatılan itilaf devletlerine ait Levant Pos-tanelerinin tekrar açılmasını sağlamıştır. Aynı zamanda Ankara Hükümeti bağımsızlığın göstergesi 9

olan pul basımı hakkında harekete geçmiştir. O sırada ellerinde bulunan mevcut pulların üzerine Devlet-i Aliye damgası basılması teklif edilmiş ancak teklif kabul edilmemiştir. Ocak 1922 tarihin-de ise Anadolu Hükümetinin ilk pulları basılmıştır. 10

BÖLÜM 2: MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ SIRASINDA ANADOLU’DA ÇOKLU POSTA TEŞKİLATI

Osmanlı Devleti egemenliğin göstergelerinden biri olan pul basımını yeterli bilgiye ve do-nanıma sahip olmadığı için gerçekleştirememiş ve pul basımı konusunda farklı yollara başvurmuş-tur. Pul sıkıntısı içerisinde olan Osmanlı Devleti İstanbul’un işgali sonrası başlayan direniş nedeniy-le Anadolu’ya pul göndermemiş, Anadolu Hükümetini zor durumda bırakmıştır. Kilikya eyanedeniy-leti ola-rak bilinen Adana’nın İngiliz ve Fransızlar tarafından işgal edilmesinin üzerine bölgedeki postanele-rin yönetimine işgalci devletler tarafından el konulmuştur. Bu dönem içerisinde haberleşmede farklı pullar ve sürşarjlar kullanılmıştır. Ege bölgesindeki Yunan işgali sırasında da Yunanlar kendi posta pullarını getiremedikleri için Osmanlı pulları üzerinde sürşarj uygulayıp haberleşme ağında kullan-mışlardır.

2.1 İstanbul Posta Teşkilatı

Posta teşkilatı ve pul basımı bir ülkenin egemenliğini gösteren ve devleti uluslararası mecra-larda temsil eden simgelerle donatılmış önemli tanıtım materyelidir. Bu materyellerin basımı için

Yılmaz, Hakan. Görüşmeyi yapan Miray Yılmaz. Zoom. 24 Kasım 2020.

8

9

Özalp Koray, and Varlık M. Bülent. Anadolu hükûmeti Ankara'sı: Koray Özalp Koleksiyonu.

10

(9)

ilgili bilgiye ve donanıma Osmanlı Devleti sahip değildir. Bu sebepten dolayı Osmanlı Devleti pul-larının basımı için Londra’da (Bradbury Wilkinson et Co.) ve Viyana’da (Avusturya Devlet Matba-ası) gerekli donanıma sahip büyük matbaalarla çalışmaktaydır. Osmanlı bir dönem Darphane-i Amire Matbaası’nda pul basmaya başlasa da sahte baskıdan korktuğundan kısa sürede bundan vaz-geçmiştir. 11

Kapitülasyonların kaldırıldığı dönemdeki en önemli gelişmelerden biri Posta sistemine gulanan ağır sansürlerdir. Osmanlı bu dönemde her türlü posta ve mektup materyellerine sansür uy-gulamıştı. Başta İstanbul olmak üzere tüm ülke çapında sansür merkezleri kurulmuştur. Sivil halk, subay ve erler bu dönemlerde posta gönderebilmek için açık zarflı mektubu sansür merkezlerine teslim etmeleri gerekmiştir. Gerekli incelmeler yapıldıktan sonra transfer imkanı sağlanabilmiştir. Sansür merkezlerinde genellikle iki askeri personel görevlendi, yabancı dildeki postaların incelen-mesi ise en yakın büyük posta merkezlerine gönderilip incelenincelen-mesi yapılmıştır. Hangi dil olduğu üzerinde belirtilmemiş olan postalar kabul edilmezdi. Yurt dışına gidecek olan postalar İstanbul pa-ket postanesinde incelenmiş ve İstanbul papa-ket postanesi sansürce muayene edilmiştir. Sanayici ve Tüccarların haberleşmeleri ve nakliyatları hükümetin izni ile yapılmıştır. Devlet memurları ise fark-lı bir yöntem uygulamıştır. İlgili postaların incelemesini kırsal kesimde valilik, sancaklarda muta-sarrıflar, kazalarda kaymakamlar ve köylerde muhtarlar tarafından yapılmıştır. Yurt dışına giden postalar içinse kontrolü İstanbul’da ilgili nezaret, kırsal bölgelerde valilikler tarafından yapılmıştır. İlgili sansürlerin yapılmasına ve gerekli belgeler ile damgalanmasına rağmen sivillere gönderilen postalar gönderilen ülke tarafından tekrar incelemeye tabi tutulmuştur. Savaş boyunca uygulanan askeri sansür, Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasının ardından 14 Kasım 1918’de kaldırılmış ve postaneler kapalı zarf içindeki iç ve dış yazışmalarıyla kabul etmişlerdir. 12

2.2Anadolu Hükümeti Posta Teşkilatı

İstanbul’un işgali ile Anadolu’daki direnişi desteklemek istemeyen İstanbul hükümeti Ana-dolu’ya posta pulu göndermeyi bırakmıştır. Anadolu hükümetinin ise posta pulu ihtiyacını

Demı̇r, T . "Kurtuluş Savaşımızın Mektup Zarflarındaki Sesi: Anadolu(Ankara Hükümeti) Posta

11

Pulları" . Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 3 (1998 ): 0-0 <https://dergipark.org.tr/en/ pub/cttad/issue/25232/266736> , 165.

(10)

mak için İstanbul hükümeti gibi yurt dışındaki matbaalara başvuracak ne zamanı ne de bütçesi var-dı. Anadolu Hükümeti, bu sorunu çözmek için 1914’de Londra’da basılmış arta kalan pulları Anka-ra adıyla beAnka-raber 3 kuruş sürşarjı ile ortaya çıkarmıştır. Bu işlem ile yeni Türk Devletinin bağımsız-lığı simgelenmiş ve pul sürüm ihtiyacını da giderilmiştir. Bu pulların sürşarjı matbaada yapılmıştır fakat bunlar da bitince ikinci pul sürüm ortaya çıkarılmıştır. Ancak bu sırada yeterli mürekkep bulu-namadığından kandil isi ve neft yağı karıştırılarak siyah ıstampa mürekkebi elde edilmiştir. Bundan dolayı mürekkep yağlı olduğundan pulların üzerinde yağ lekeleri oluşmaya başlamıştır. Anadolu 13

Hükümetinde yeterli posta pulunun bulunamamasına rağmen gerekli önlemler alınması sayesinde iletişimi tamamen sekteye uğratmamıştır. Özellikle yoğun kullanan askeri haberleşmede bu sorunun ortaya çıkmamasının sebebi askeri haberleşme için Sahra Postalarının kullanılmasıdır. 14

Pulların tükenmeye başlaması ile Muhakim ve Devair-i Adliye, Muhakim-i Şeriye, Katib-, Adil, Amele Pasaportu, Defter-, Hakani, Müze-, Hümayün, Hicaz Demiryolu, Donanma Cemiyeti ve Hazine-, Maliye gibi resmi dairelerin ellerinde bulunan harç pulları kullanılmaya başlanmıştır. Ancak Bozüyük’e gönderilen bu sürşarjlı pulların büyük bir çoğunluğu Yunanlılar tarafından tahrip edilmiştir. Tahrip esnasında postanenin yanması sonucunda tamamen imha olmuştur. 40-50 adetinin kullandığı sanılmaktadır ve damgasız olarak hiç görülmemiştir. Bu sebeple bu pul serisi günümüzde nadirliği ile Anadolu pulları arasındaki en değerli parça olmuştur. 15

6 Mayıs 1920’de kurulan Sansür merkezleri ile Anadolu Hükümeti kendi posta teşkilatını kurma yolunda ilerlediğini göstermiştir. Aynı tarihte yayınlanan Sansür bildirgesi ile İstanbul hü-kümeti ile yapılan iletişimin yasadışı olduğunu ve ilgili mektupları kabul eden memurların vatana ihanet suçundan yargılanacağını belirtmişlerdir. 18 Haziran 1920 tarihi ile Ankara hükümeti “Anka-ra Büyük Meclisi” mühürlü pulların kullanılmasına izin vermiştir. Kendi ismiyle pul basa“Anka-rak tama-men bağımsızlık yolunda ilerlediğine dair güçlü bir mesaj vermektedir. 8 Mayıs 1922 tarihinde pa-saportlara konulan “namı nami-i hazreti padişah” ibaresi yerine “Türkiye Büyük Millet Meclisi

13

Pulları" . Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 3 (1998 ): 0-0 <https://dergipark.org.tr/en/ pub/cttad/issue/25232/266736> , 165-166.

Akduman, Kayhan. Görüşmeyi yapan Miray Yılmaz. Platform: Zoom. 8 Aralık 2020.

14

15

(11)

kümeti Namına ibaresi getirilmiştir. Bu durumda padişahın otoritesinin kalktığını ve yerine Mecli-sin iradesiyle yönetilen bir devlet olduklarını göstermişlerdir. 16

İletişimi sağlamanın yanında bazı güçlü Kuvayi Milliye komutanları kurtuluşu müjdelemek için de kendi pullarını bastırmışlardır. Doğan ve Ruhi beylerin 17 Mart 1336 tarihinde Feke ve civa-rını işgalden kurtarmasına kutlamak amacıyla pulların üzerine baskı yapmasını örnek verilebilir. Diğer bir örnek de Kilis’in düşman işgalinden kurtulması ile ortaya çıkan sigara kâğıdı üzerine ya-pılmış pul baskılarıdır. Kurtuluş savaşının ardından ise pulların müjdeleme özelliği önem kazanmış-tır ve Cenova’da basılan özel seriyle ve Lozan antlaşması sonrası basılan “Sulh hakazanmış-tırası” pul serileri toplumda büyük bir propaganda etkisi yaratmıştır. Atatürk’ün resimlerinin ilk kez yer aldığı bu pul serisi birçok insan için Atatürk’ü ilk kez görme şansını vermiştir. Adana bölgesinde kendi pullarını 17

getirmeyip Osmanlı Devletininin pullarını kullanmalarının nedeni bölge halkını işgallere karşı tah-rik etmeyip bölgedeki düzeni korumaktır. Anadolu Hükümeti pullarının kullanılması artık o bölge-nin Osmanlıya ait olmadığını bölge halkına gösterip direnişi ağırlaştırabilirdi. 18

2.3 Kilikya Postaları

Tarihte ilk olarak Kilikya eyaleti olarak bilinen Adana vilayeti 30 Ekim 1918 tarihinde imza-lanan Mondros Mütarekesi ile İngilizler ve Fransızlar tarafından, Mütareke’nin yedinci maddesine dayanarak işgal edilmiştir. Bölgenin işgali ile işgalci devletler bölgedeki Postaneleri de devralmıştır. Adana’yı işgal eden devletlerin oluşturdukları pullar kronolojik sıraya göre İngilizlerin Osmanlı pulları üzerine sürşarj yapması, Fransızların Kilikya yazısı ile Osmanlı pullarına sürşarj yapması, ve son olarak ise Fransızların Fransadan pul getirtmeleri ve o pulların üzerine Kilikya sürşarjı yapma-ları olarak 3 başlık altında inceleniyor. Bölgedeki siyasi olarak riskli kabul edilebilecek çalışanlar 19

görevden alınmış ve posta sansürü getirilmiştir. 20

16

Çankaya Belediyesi Dıs İlişkiler Müdürlüğü, 2019, 127-131.

17

Çankaya Belediyesi Dıs İlişkiler Müdürlüğü, 2019, 168.

Akan, Mehmet, Görüşmeyi yapan Miray Yılmaz. Zoom. 5 Aralık 2020

18

Akduman, Kayhan. Görüşmeyi yapan Miray Yılmaz. Zoom. 8 Aralık 2020.

19

Konya 2011 Milli Pul Sergisi, İl Halk Kütüphanesi, 2011, 21.

(12)

Kilikya Bölgesinde yıllar içinde oldukça çeşitli pullar ve sürşarjlar kullanılmıştır. Bu deği-şikliklerden bazılarının nedenleri bilinse de bir kısmı da günümüzde hala gizemini korumaktadır. Ancak bazı değişikliklerin Osmanlı pulları ile uyumlu olabilmesi için yapıldığı düşünülmektedir. 21

Yıllar içinde yapılan değişiliklerden bir kısmı şu şekildedir: 1.1.1919 tarihinden başlayarak, ilk önce İngiliz E.E.F (Egyptian Expeditionary Forces) pulları kullanılmıştır. En sonunda, İngiliz ve Fransız yönetimleri tarafından basılan özel işgal pulları ile değiştirilmiştir. 1 Mart 1919’dan 1 Aralık 1921 tarihine kadar “Cilicia”, “T.E.O. (Terriotoire Occupe Par Ennemi)” ve “O.M.F (Occupe par les Mi-litaries Forces)” askeri sürşarjları yapılan Osmanlı imparatorluğu ve Fransa pulları kullanılmıştır. 22

Bahsedilen değişiklikler arasında önem arz edenlerden biri “Territories Ennemis Occupes” damgasının kullanılmaya başlanmasıdır. Bu değişikliğin nedeni Beyrut’tan gelen emirler olduğu düşünülmektedir. Bunun sebebi ise Dünyaya, gelen postaların bağımsız Osmanlı Devletinden değil, Osmanlının işgal edilmiş topraklarından geldiğini göstermektir. Bu karar üzerine elde edilen tüm Osmanlı postalarına yerel bir el damgası uzmanı tarafından hazırlanmış T.E.O. damgası

basılmıştır. 23

Kilikya’daki pul baskısının değişmesindeki başka bir neden ise malzeme eksikliğinden kay-naklanmıştır. Mürekkebin ve baskı kalıplarının eksikliğini gidermek için var olan baskılar üzerinde çalışılmış ve şekilleri değiştirerek kullanılmıştır. Dönemdeki malzeme yetersizliğini en büyük ne-denlerinden birinin koleksiyoncuların stoklama yapmasından kaynaklı olduğu düşünülmektedir. 24

Lozan Antlaşmasından sonra işgalci devletlerin çekilmiştir. Adana ve çevresinde kurulmaya çalışı-lan Ermeni devletinin izlerini taşıyan Kilikya pulları kalmıştır .

2.4 Levant ve Yunan Postaları

Ege bölgesinin Yunan işgalinde olmasından dolayı Egedeki Osmanlı posta teşkilatı Yunan Askerlerin eline geçmiş bulunmaktaydı. Yunanlılar kendi pullarını getirememişti ve bundan kaynak-lı olarak Osmankaynak-lı pullarını kendileri sürşarjlayarak iletişimi o pullar aracıkaynak-lığıyla sağlamışlardır.

Mayo, Menachim Max. Cilicie, Occupation Militaire Francaise. M.M. Mayo, 1984, 56-57.

21

Konya 2011 Milli Pul Sergisi, İl Halk Kütüphanesi, 2011, 22.

22

Mayo, Menachim Max. Cilicie, Occupation Militaire Francaise. M.M. Mayo, 1984, 89-90.

23

Mayo, Menachim Max. Cilicie, Occupation Militaire Francaise. M.M. Mayo, 1984, 44.

(13)

lar ve posta teşkilatı Osmanlı’nın olmasına rağmen Yunan askerlerin denetiminde olduğundan mad-di kazanç Yunanlılara fayda sağlamıştır. 25

4 Şubat 1919’dan sonra İngilizler İstanbul’da kurdukları Levant Postahanelerini ilk ordu postahaneleri olarak açmıştır. Fakat bu tarihten sonra bu postahaneleri sivil halka da açmıştır. Bu26

-nunla beraber İngiliz Ordusu, Çağdaş İngiliz meselelerinin yüksek değerlerini içeren eksiksiz bir pul yelpazesi sağlamıştır. Ordu posta hizmeti döneminde her iki tipte de ordu tescilli siyah zarf bu-lundurmuştur. Ancak herhangi bir postanende tescilli zarf bulunamamıştır. İngilizler, ağustos 1921'e kadar Osmanlı topraklarında çağdaş büyük Britanya pulları kullanmıştır. 27

Osmanlı Hükümeti yabancı devletlere imtiyazlar vermiştir. 1812’de Fransa’ya, 1832’de Bü-yük Britanya’yla, 1834’de de Yunanistan’la posta antlaşmaları yapıldı. 1870’de Almanya ve Mısır Hıdivliği, 1873 ve 1908 tarihlerinde ise İtalya ile düzenli posta teşkilatları kurulmuştur. Yabancı postalar, Tanzimat döneminde özellikle taşrada aktif rol oynamaya başlamışlardır. Bu durumun so-nucunda daha hızlı gelişmeye başladıkları görülmüştür. Yabancı posta teşkilatlarının Osmanlı posta teşkilatına kıyasla daha hızlı gelişmesi Osmanlı posta teşkilatını verimsiz kılarak ülke güvenliğini tehlikeye atmıştır. Osmanlı Hükümeti yabancı diplomatlarla görüşerek ilişkileri geliştirmek için at-tığı adımlar sonucunda limanlarını yabancılarla paylaşmak durumunda kalmıştır. Daha sonra ise yabancı postaların faaliyet alanları genişlediği görülmüştür. Kentlerdeki yabancı postanelerin 28

açılmasıyla birlikte, başlıca; siyasi, ekonomik ve emniyet konuları üzerinden Osmanlı’yı büyük öl-çüde zarar vermişlerdir. Örneğin; P. Hugounet’e göre yılda 300.000 mektup yabancı postaneler tara-fından vergiden kaçırılmıştır. Osmanlı Devletinde yılda yaklaşık 380.000 mektubun postalanması bu olayın etkilerini kanıtlar niteliktedir. 1726’ da açılmaya başlayan ve sayıları 103’e ulaşan yaban-cı postahaneleri ise ciddi bir kar marjı yok olmuştur. Bu yabanyaban-cı kaynaklı postaneler arayaban-cılığı ile 29

yurt dışı basımlı haber, gazete ve benzeri bir çok yayın kontrolsüz bir şekilde Osmanlı topraklarında

Yılmaz, Hakan. Görüşmeyi yapan Miray Yılmaz.Zoom. 24 Kasım 2020.

25

Malim, R.C.W. “The British Post Office at Constantinople 1919-1923.” Opal&Tughra Times, no.

26

3. Special Issue, 33.

Malim, R.C.W. “The British Post Office at Constantinople 1919-1923.” Opal&Tughra Times, no.

27

3. Special Issue, 34.

28

Aslan, Taner. Osmanlı'da Levant Postaları. Berikan Yayinevi, 2012, 134

(14)

dağıtılmıştır. Verilen her imtiyazla yerini daha da sağlamlaştıran Levant posta hizmetlerini kaldır-mak daha da güç hale gelmeye başlamıştır. 30

İlerleyen süreçte ise Ermeni örgütler tarafından kaçak silah ve mühimmat, Osmanlı toprak-larına Levant postalarıyla sokulmuştur. Sokulan kaçak silah ve mühimmatların Rus, Fransız, 31

Avusturyalı, İtalyan ve Yunan kumpanyalarına mensup olan posta vapurlarıyla sokulduğuda bilin-mektedir. Verilen imtiyazlarla limanlarda da egemenlik kuran yabancı posta hizmetleri, Ermeni te-rör örgütlerinden silah ve mühimmatları kolayca tedarik etmişlerdir. Bu girişimleri engellemek adı-na yapılan bütün faaliyetler etkisiz kalmıştır ve yabancı postalar adı altında Osmanlı Devleti’nin bütünlüğü ve bölgedeki etkinliği zarar görmeye devam etmiştir. Osmanlı Hükümeti, yabancı pos32

-talarla rekabet edebilmek için önce kendi taşıdığı postalarda büyük indirime gitmişlerdir. Fakat bu düzenlemeden de olumlu bir sonuç alamayınca Osmanlı postanelerini geliştirmek için, Avrupa’da eğitim almış elamanlarla birlikte yeni çalışmalar başlatmıştır. Osmanlı postalarına tayin edilen 33

gayrimüslimler görevlerini kötüye ve çıkarları için kullandıkları ortaya çıkmıştır. Sonucunda ise gayrimüslimlerin atamaları olması için aciliyetli işlemler başlatılmıştır. 34

Osmanlı memurları yabancı postanelere gelen evrak ve mektupların arasında sakıncalı ve yasak yayınların olduğunu tespit etmesine rağmen, yabancı devletlerle yapılan antlaşmalardan dola-yı yaptırım yapamamışlardır. Yabancı posta vapurları belli başlı başka malzemeleri kaçak olarak Osmanlı topraklarına sokulmuştur. Bunlardan bazıları; insan, altın, eşya ve mücevher kaçakçılığı yapılmıştır.

Osmanlı Devleti, Uluslararası Posta Birliği’ne katıldıktan sonra 1875 yılının Ocak ayından itibaren İttihat Postası adıyla yeni bir birim oluşturmuştur. Artık yabancı postalara gerek kalmadığı-nı belirtmiş ve bu konuda girişimlerde bulunmuştur. Fakat yabancı postalar bunun aksini iddia ede-rek hala varlıklarını sürdürmeye devam etmişlerdir. Bunun üzerine siyasi yollarla başa çıkamayaca-ğını anlayan Osmanlı, 1901 yılında yurtdışına gidecek pullar bastırtmıştır. Böylece, ticari olarak bir rekabet başlatılmıştır. Fakat diğer etkenler sonucunda tekrardan Avusturya’nın trenlerine geçilmiştir. Bütün gözle görülür deneme ve çalışmalara rağmen 2. Abdülhamit döneminde de yabancı postaların

Aslan, Taner. Osmanlı'da Levant Postaları. Berikan Yayinevi, 2012, 135

30

31

32

33

Aslan, Taner. Osmanlı'da Levant Postaları. Berikan Yayinevi, 2012, 140-141.

(15)

kaldırılması mümkün olmamıştır. Osmanlı, sürekli posta hizmetlerinde yenilikler yapmaktaydı fa-kat bazı hatalar sonucunda tekrar başa sarmaktaydı. Uluslararası posta hizmetinde ise yaşanan ak-saklık genellikle deniz ulaşımı akak-saklıkları sonucunda yeni ve güçlü vapurlara geçilmiştir. İlerleyen süreçte ise gümrük kontrollerinde egemenlik sağlayan yabancı postalardan liman egemenliği geri alınarak Osmanlı devleti posta hizmetlerine geçmiştir.

BÖLÜM 3: MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ SONRASINDA ANADOLU’DA POSTA TEŞKİ-LATI

Kurtuluş Savaşı sırasında Anadolu Postanelerinde pul sıkıntısı ortaya çıkmıştır. Yeni bul ba-sılamamasından kaynaklı olarak eldeki pullar üzerinde oynamalar yapılarak kullanıma sunulmuştur. Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar bu şekilde devam etmiş, sonrasında TBMM Hükümeti kendi pulla-rını bastırmıştır. Lozan Antlaşması sonrasında 2 farklı özel seri basılmıştır.

3.1 Lozan Antlaşması

24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Antlaşması nedeniyle Sevr Antlaşması iptal olmuştur. Zafer sonrasında Cenova’da 12 parçalık özel seri bastırmıştır. Bu seri Kurtuluş Savaşını ifade eden simgeler ve Anadolu’nun öz kültüründen alınmış süslemeler içermektedir. Sonrasında 35

Lozan Antlaşması şerefine 1 Ocak 1924 tarihinde “Sulh Hatırası” adıyla 8 pulluk bir İlk Türkiye Cumhuriyeti Pulu seri çıkartılmış ve pulların üzerine Mustafa Kemal Atatürk’ün yüzü basılmıştır. Bu sayede Mustafa Kemal Atatürk’ü görmemiş olanlar basılan pullar sayesinde kendisini

tanımıştır. Lozan Antlaşması sayesinde Türkiye Cumhuriyeti Posta Teşkilatı da uluslararasında 36

tanınan bir posta teşkilatı haline gelmiştir. 37

35

36

Çankaya Belediyesi Dış İlişkiler Müdürlüğü, 2019.

(16)

3.2. Türkiye Cumhuriyeti İlk Yılları Posta Teşkilatı

19 Mayıs 1919 tarihinde Kurtuluş Savaşı için Samsun’a giden Mustafa Kemal ve silah arka-daşlarının ardından Milli Mücadele süreci içerisinde postanelerde pul kalmamıştır. Pulların tedarik edilememesinden kaynaklı olarak elde bulunan Fiskal-Resmi pulları üzerinde sürşarj yapılarak Anadolu’daki haberleşme sırasında kullanılmıştır. Bu pulların bazıları 23 Nisan 1920 ve 19 Ekim 1923 tarihleri gibi Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar kullanılmaya devam etmiştir. İlk dönemlerde Osmanlı pullarını kullanan TBMM Hükümeti 1921 yılında İtalya’da kendi pullarını bastırıp kul-lanmış, sonrasında 29 Ekim 1923 tarihinden sonra TBMM ve Türkiye Cumhuriyeti kendi bastıkları pulları kullanmaya başlamıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan hemen sonra yapılan ilk 38

işlerden biri posta kanununu çıkartmak olmuştur. 6 Kasım 1923 tarihinde yürürlüğe giren 376 sayılı Posta Kanunu zaman içerisinde bazı değişikliklere uğrasa da 27 yıl boyunca yürürlükte kalmıştır. 39

Yılmaz, Hakan. Görüşmeyi yapan Miray Yılmaz. Platform: Zoom. 24 Kasım 2020.

38

Turgut, Turhan. Osmanlı İmparatorluğu Posta Tarihi: Tarifeler Ve Posta Yolları 1840-1922 = Pos

39

(17)

SONUÇ

Yıllar boyunca Posta teşkilatında yaşanan sorunlar Milli mücadele döneminde hayatı iyice zorlaştırmıştır. İletişim kurmanın pullara bağlanması ve pullara ulaşımın zorlaşması bu dönemde birçok alternatif çözümü beraberinde getirmiştir. Savaş döneminde posta kısıtlamalarının ve sansür-lerin getirilmesi savaş olgusunu bizlere daha iyi açıklamıştır. Milli Mücadele dönemindeki posta teşkilatlarının çeşitliliği bu yazının ana konusudur. Bu yazı bizlere göstermektedir ki İşgalci devlet-ler ekonomik kaygılar ve Bağımsızlık arayışı ile Posta teşkilatlarına el koymuş veya kendi alterna-tiflerini getirmişlerdir. Yıllar boyunca posta teşkilatında yaşanan gelişmelerle beraber Anadolu hü-kümeti de kendi posta teşkilatını geliştirmiştir. Ancak kurulan yeni posta teşkilatı Anadolu’da yeni bir devlet kurma amacıyla açıldığı düşünülerek yabancı devletler tarafından engellenmeye çalışıl-mıştır. Bunun yanı sıra posta teşkilatı zaferi müjdelemek için, özel basılan serilerle tüm ülkeye kut-lama havasıyla pullar dağıtmıştır. Pul sistemi bir ülkenin bağımsızlık ve egemenliğini göstermekte-dir. Bu sebeple pullar çerçevesinde yaşanan olaylar bir ülkenin siyasi durumunu da gözler önüne sermektedir. Anadolu Milli Mücadele döneminde posta sistemi karmaşasından da anlaşıldığı üzere oldukça zorlu bir dönemden geçmiştir.

(18)

KAYNAKÇA

Aslan, Taner. Osmanlı'da Levant Postaları. Berikan Yayinevi, 2012.

Mayo, Menachim Max. Cilicie, Occupation Militaire Francaise. M.M. Mayo, 1984.

Özalp Koray, and Varlık M. Bülent. Anadolu hükûmeti Ankara'sı: Koray Özalp Koleksiyonu. Çan-kaya Belediyesi Dış İlişkiler Müdürlüğü, 2019.

Turgut, Turhan. Osmanlı İmparatorluğu Posta Tarihi: Tarifeler Ve Posta Yolları 1840-1922 = Postal History of the Ottoman Empire ; Rates and Routes 1840-1922. Alfa, 2018.

Konya 2011 Milli Pul Sergisi, İl Halk Kütüphanesi, 2011, 21–33.

Demı̇r, T . "Kurtuluş Savaşımızın Mektup Zarflarındaki Sesi: Anadolu(Ankara Hükümeti) Posta Pulları" . Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 3 (1998 ): 0-0 <https://dergipark.org.tr/en/ pub/cttad/issue/25232/266736>

Malim, R.C.W. “The British Post Office at Constantinople 1919-1923.” Opal&Tughra Times, no. 3. Special Issue,

Akduman, Kayhan. Görüşmeyi yapan Miray Yılmaz. Zoom. 8 Aralık 2020.

(19)

EKLER

Anadolu Hükümeti Pul Örnekleri (Hakan yılmaz koleksiyonu)

1 2

3

4

1-2-3-4 Para Havale kağıtlarında ki pul örnekler

1-2-3 hem Osmanlı pulları hem Anadolu Hükümeti pulları beraber kullanılmıştır 4 ise Türkiye Cumhuriyeti ve Anadolu pullarının beraber kullanıldığı örnektir

(20)

(21)

(22)

Levant Posta Pulu Örnekleri (Hakan Yılmaz Koleksiyonu)

Fransız Levant Postanesi örneği

Almanya Levant Postanesi örneği

İngiliz Levant Postanesi örneği

Almanya Levant Postanesi örneği Avusturya Levant Postanesi örneği

(23)