NİLÜFER BAYATLI, XVI. Yüzyılda Musul Eyaleti, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1999, Sayfa sayısı: XI + 230. [Kitap Tanıtımı]

Kitap Ta~~~tmalar:

NILÜFER BAYATLI, XVI. Yüzy~lda Musul Eyaleti, Türk Tarih Kurumu

Ba-s~mevi, Ankara 1999, Sayfa say~s~: XI + 230.

Son y~llarda Osmanl~~ tarihi üzerinde yap~lan ara~t~rmalar artarak devam etmektedir. Bu ara~t~rmalar özellikle ar~iv vesikalar~na dayand~r~lmakta, Osmanl~~ idari yap~s~, te~kilat, ekonomik ve sosyal yap~s~~ hakk~nda yeni bilgi ve belgeler gün yüzüne ç~kar~lmaktad~r.

Osmanl~~ tarihinin bütün boyutlar~yla ve objektif olarak yaz~labilmesi için, Ba~bakanl~k Os-manl~~ Ar~ivi'ndeki tasnif i~lemlerinin bir an önce tamamlanmas~~ ve ar~ivlere dayal~~ ilmi çal~~ma-lar~n da yo~unla~ur~larak sürdürülmesi gerekmektedir.

Birkaç y~ldan beri Osmanl~~ tarihi hakk~nda yap~lan çal~~malar~ n büyük bir k~sm~, Tapu Tahrir defterlerinden faydalamp Eyalet, Sancak ve Kaza ünitelerinin ara~t~r~lmas~~ yönünde yo-~unluk kazanm~~t~ r.

Bu çal~~malardan biri de Nilüfer BAYATLI (Abdülhakim) taraf~ndan, ~stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde 1974 y~l~nda tamamlanan XVI. Yüzy~lda Musul Eyaleti adl~~ çal~~ -mad~r. Bu çal~~ma Türk Tarih Kurumu taraf~ndan 1999 y~l~nda bas~larak ilim aleminin istifade-sine sunulmu~tur.

Kitap XI + 230 sayfadan olu~maktad~r. 24 cm ebad~nda olup, XVI. Yüzy~lda Musul Eyaleti ve Irak'ta Türkmenlerin yerle~im bölgesi (XX. Yüzy~l) ba~l~kl~~ iki haritay~~ muhtevidir.

Kitap dört bölümden olu~maktad~r:

Birinci bölüm; Musul Eyaletinin idari Te~kilat~~ ana ba~l~~~ndan meydana gelmektedir. Bu ana ba~l~ k alt~nda Musul'da Beylerbeyi, Kad~lar, Evkaf Naz~rlar~, Mültezimler, Cizye Emini ve Kâtipler, Musul Eyaletinin Livalar~, Musul ve Kerkük'ün Mahalle ve Mezrealar~, Musul ve Ker-kük'ün Has, Zeamet ve Timarlar~~ ele almm~~ur.

~kinci bölüm; Musul Eyaletinin Sosyal Durumu ana ba~l~~~ n~~ muhtevidir. Bu bölümde Türkmenler, Kürtler, Araplar hakk~nda bilgi verilmi~, ayr~ca a~iretlerin iskan durumu, ayaklan-malar~~ ve al~nan vergiler üzerinde durulmu~tur.

Üçüncü bölüm; Musul Eyaletinin Ekonomik Hayat~~ ba~l~~~~ alt~ nda, ticari mallar, tar~ m ürünleri ve bunlardan al~nan vergiler ile Musul ve çevresindeki s~nai tesislerini muhtevidir.

Dördüncü bölüm; Osmanh Safevi Ili~kilerinin Musul Eyaleti Üzerindeki Etkileri ana ba~l~~~~ alt~nda; Solak Hüseyin Bey'in Ak~nlar~~ ve Serhad Bölgesinde Olan Etkisi, Kürt Beylerinin ~ran Devletine ~lticalar~~ incelenmi~tir.

Ekler k~sm~nda Musul Livas~~ Kanunnâmesi, Dakük ve Kerkük Nahiyeleri kanunnâmeleri verilmi~tir.

Nihayet; Sonuç, Kaynaklar, Genel Dizin ve mühimme defterlerindeki üç belgenin fotoko-pileri ve 2 harita ile kitap tamamlanm~~t~r.

Bu tür çal~~malar~n uzun ve yorucu bir emek gerektirdi~i malumdur. Özellikle de 1970% y~llarda Osmanl~~ Ar~ivi'ndeki tasnif i~lemlerinin çok yetersiz oldu~u göz önünde tutulursa, ça-l~~man~n yap~ld~~~~ y~llardaki zorluklar ve imkâns~zl~klar daha iyi anla~~lm~~~ olur. ~unu da ifade edelim ki, hiçbir çal~~ma mükemmel de~ildir. Yap~lan her ara~t~rman~n bir tak~ m eksiklikleri olabilir.

388 KITAP TANITMA

Bu giri~ten sonra, XW. Yüzy~lda Musul Eyaleti kitab~~ hakk~nda tesbit etti~imiz eksiklik ve yanl~~liklan ortaya koymaya çal~~aca~~z. Ancak, konunun daha iyi kavranmas~~ için, çok k~sa da olsa Musul'un tarihçesi ve Osmanl~~ idari sistemi içindeki yerini aç~klamam~z faydal~~ olacakt~r kanaatindeyiz.

Musul ~ehrinin kurulu~~ tarihi m.ö. 1080% y~llara dayanmaktad~r. Musul ve çevresi tarih bo-yunca pekçok devletin hakimiyetine geçmi~tir. Bölge, 7. Yüzy~lda Müslümanlar~n, 11. Yüzy~l~n ikinci yar~s~ndan sonra da Türkler'in nüfuzuna geçmi~tir. Nihayet, 1096 tarihinden sonra tama-men Türk hâlcimiyetine girmi~tir.

Bölge, 1260-1366 y~llar~~ aras~nda ilhanhlar; 1366-1410 aras~nda Celayirliler; 1410-1463 dö-neminde Karakoyunlular; 1463-1508 y~llar~nda Akkormlular ve 1508-1517 devresinde Safeviler idaresinde kalm~~t~r'. Nisan 1517 tarihinde ise Osmanh hâltimiyetine gegni~tir2.

Musul Osmanl~~ idaresine geçtikten sonra sancak (liva) olarak Diyarbekir eyaletine ba ~-lanm~~t~r. Musul'un bu statüsü 1534 y~l~na kadar devam etmi~, bu tarihte Ba~dat fethedilip ayn~~ isimle eyalete tahvil edildikten sonra ise Ba~dat eyaletine ba~lanm~~t~r3. 1563-1566 y~llar~~ ara-s~nda ~ehrizul eyaletine ba~lanm~~sa da, 1566'da tekrar Ba~dat eyaletine ba~lanm~~t~r4. 1566-1571 y~llar~~ aras~nda Ba~dat eyaletinin bir sanca~~~ olan Musul, 1566-1571'de tekrar ~ehrizul eyaletine ba~lanm~~t~r 5. Ancak, Musul'un ~ehrizul eyaletine ba~l~~ olma statüsü gene k~sa sürmü~~ ve 1573'te tekrar Ba~dat eyaletine ba~lan~n~~t~r6. Musul'un bu statüsü 1586'da eyalete dönii~türü-lünceye kadar devam etmi~tir.

1586 tarihinde Musul eyalete tahvil edilmi~tir. Zira, 1586 tarihli milhimme kay~tlar~nda

"K~z~l ba~~ üzerine Ba~dad beylerbeyisi Süleyman serdar tayin edilmi~~ olma~la, ~ehrizul beylerbe-yisi a~iretleri, Musul beylerbebeylerbe-yisi... kuvvetleriyle serdar e~nrine verilmi~~ olma~la..." ifadesi ile "Ba~dad beylerbeyisi Süleyman k~z~l ba~~ üzerine serdar tayin edilmi~~ olma~la, kendi kuvvetleriyle

Ayr~nt~l~~ bilgi için bkz. Ahmet Gündüz, Osmanl~~ idaresinde Musul (1523-1639), F~rat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitilsü'nde Bas~lmarru~~ Doktora Tezi, Elaz~~, 1998, s. 3-31.

2 _{Hoca Sadeddin, Tac~Yt-Tevarih (Yay~na haz~rlayan; Ismet Parmaks~zo~lu), Kültür} Bakan-l~~~~ Yay~nlar~, Ankara, 1992, s. 270.

3 _{Halil Sahillio~lu, "Osmanl~~ Döneminde Irak'~n idari Taksiman' , (Arapçadan tercüme} eden: Mustafa Öztürk), Belleten, CIJV, s. 211, Türk Tarih Kurumu Bas_{~~~~~ , Ankara 1991, s.} 1239.

4 Mü himme Defteri (=MD), _{5, hüküm:1083. "önce Ba~dat beylerbeyli~ine ba~lar-Hp, daha} sonra ~ehrizul beylerbeyli~ine ba~lanan Musul sanca~~mn tekrar Ba~dat beylerbeyli~ine ba~-land~~~na dair Ba~dat beylerbeyine hüküm. Aym Defter, hiiküm;1452. Musul sanca~nun

Ba~da-t'a tabi olmas~na karar verildi~inden, ~ehrizul'da bulunan Musul sanca~~~ ile ilgili defterlerin milhürlenip, Ba~dat beylerbeyli~ine gönderilmesi için ~ehrizul beylerbeyli~ine hüküm. _s

MD, 14,s. _{90. "Ba~dad Beylerbeyine hüküm; Musul sanca~~~ ~ehrizul Beylerbeyli~ine ilhak} olun~~~ak emrim olma~m, icmal ve mufas.çal defterlerin bir keseye koyub, mühürleyiib ~ehrizul Beylerbeyine gönderesin"

~ehrizul Beylerbeyine hüküm; Hala Musul sanca~~~ ~ehrizura ilhak olunub... icmal ve

mu-fassal defterlerin takb eyleyf~l~, sair defterler ile Infz eyleyesin", 25 Zilhicce 978 (19 May~s 1571).

Ayr~ca, MD, 10, s. 325. "Ba~dad Beylerbeyine hüküm; Musul sanca~~~ ~ehrizul Beylerbeyli~ine

il-hak olunma~m...", "~ehrizul Beylerbeyine Hüküm; Halen Musul sanca~~~ ~ehrizul'a ilil-hak olu-nub..." (3 Muharrem 979 / 28 May~s 1571).

6

KITAP TANITMA 389

ve hemen iltihak etmesine dair Musul Beylerbeyisi Ahmed'e hüküm", ~eklinde geçen ifadelere bak~l~rsa, 1586 (944) tarihinde Musul'un eyalet oldu~u hükmü ç~lunaktad~r 7.

Musul'un 1586 y~l~nda sancaktan eyalete dönü~türüldü~ünü gösteren bir di~er kayna~~m~z da Kepeci, 262 no'da kay~tl~~ Atama Defteri'dir. Bu deftere göre Musul, eyalet olmadan önce Ba~dat'~n bir sanca~~d~r. Ancak, Ba~dat eyaleti sancaklar~~ listesinde kaydedilmi~ken, müstakil eyalete dönü~türüldü~ü ~erhi dü~ülmü~tür 8. Ayn~~ defterin di~er k~s~mlar~nda Musul; "Eyal' et-i Musul" _{ba~l~~~~ alt~nda kaydedilmi~tir. Eyaletin beylerbeyli~ine ise Canpulado~lu Hüseyin Bey} ge-tirilmi~tir (30 A~ustos 1587 / 26 Ramazan 995)9. Defterdeki bir ~erhde Canpulato~lu Hüseyin Bey'den önceki beylerbeyinin Melek Ahmed oldu~unun w tasrih edilmesi, ayn~~ bilginin Tarih-i Selaniki'de mevcut olmas~~ " ve bu bilgilerin 1586 tarihli mühimme kayd~n~~ do~rulamas~~ 12,

Musul sanca~~n~n 1586 tarihinde eyalete dönü~türülmü~~ oldu~unu aç~kça beyan etmektedir. Bu tarihten itibaren Musul'un eyalet statüsü Osmanl~~ devletinin elinden glu~~na kadar de-vam etmi~tir 13.

~imdi bahse konu kitab~n muhtevas~~ üzerinde durahm.

Yazar Musul'un dört tahrir defterinin üçünden faydalanm~~ur. Bunlar; 1523 (998 no'lu), 1540 (195 no'lu) ve 1575 (660 no'lu) tarihli tahrir defterleridir. Musul sanca~~n~n 1558 (308 no'lu) tarihli bir tahrir defteri daha mevcuttur. Ancak, 1970% y~llarda Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar-~ivi'nde henüz tasnifi yap~lmam~~~ olmal~~ ki, yazar taraf~ ndan görülmemi~tir. Dolay~s~yla çal~~ma-n~ n iskeletini 1523, 1540 ve 1575 tarihli tahrir defterleri olu~turmakta, her ne kadar zaman za-man 1590'11 y~llara ait aufiar mevcutsa da, çal~~za-man~n dönemi 1523-1575 y~llar~~ aras~d~r.

Yukar~da yapt~~~m~z aç~klamalar dikkate al~ nd~~~~ zaman, Nilüfer BAYATLI'mn XV/. Yüz-y~lda Musul Eyaleti ad~yla bir ba~l~k kullanmas~~ yanl~~t~r. Çünkü, çal~~ma 1523-1575 dönemini muhtevidir. Musul'un eyalet olu~~ tarihi ise 1586 tarihidir.

Kitaba verilen ismin yanl~~~ oldu~unu ortaya koyduktan sonra, bölüm bölüm yap~lan yanl~~~ - liklar~~ ele alal~m.

Birinci Bölüm "Musul Eyaletinin idari Te~kilat~" ana ba~l~~~~ alt~nda ele ahnnu~ur. çal~~ma-n~ n en hacimli bölümüdür. Bu bölüm inceledi~inde büyük metot hatalar~çal~~ma-n~n yap~ld~~~~ görül-mektedir. Zira, 34. sayfada "Musul Kanuni Sultan Süley~nan'~n zaman~nda ~rak eyaletinin Ba~-dat'tan sonra en önemli eyaleti say~l~rd~. Musul vilayetlerinin valisi idari i~lerinde ba~~ms~z idi... Musul valisi vilayetine tabi bölgelerde vali tayin ve azline yetkili say~l~rd~" cümlesinde birçok hata yap~lm~~t~r. Birincisi, Kanuni zaman~nda Musul eyalet de~il sancak statüsündedir. ~kincisi, Os-manl~~ idaresinde "~rak eyaleti" diye bir eyalet yoktur. Üçüncü olarak, Musul valisi derken "beylerbeyi"ni kastetmi~tir. Halbuki bu tarihte Musul sancakbeyi taraf~ndan idare edilmektedir.

7 MD, 60, s. 283, (1586 / 994); MD, 61, s. 68-69, 103. 8 Kepeci Ruus, 262, s. 131. 9 Kepeci Ruus, 262, s. 265. 10

Kepeci Ruus, 262, s. 265. "Hala Musul Beylerbeyisi olan Melek Ahmed... 76000 fon i ber vech-i pe~in teslim-i hazine idüb ~ol ~artla ki, Musul Beylerbeyisi Canpuladbeyo~lu Hüseyin'e ve-rilmesi...".

11

Selâniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selâniki, (Haz~rlayan; Mehmet ~p~irli), C. I, ~stanbul, 1989, s. 192.

12

MD, 60, s. 286.

13

390 KITAP TAN1TMA

sayfada ~ehr-i z~~r (~ehhrizul) eyaleti hakk~nda birtak~m bilgiler verilmi~tir. Bu bilginin Musul'la hiçbir alakas~~ yokken, neden yaz~ld~~~m anlamak mümkün de~il.

sayfadan itibaren Musul'un idari yap~s~~ üzerinde durulmu~tur. Burada da birçok bilgi yanh~hklan mevcuttur. Keza, yazar~n ifade etti~i gibi Musul sanca~~~ 1565'te de~il 1563'te ~ehr-i Zur (~ehrizul) eyaletine ba~lanm~~t~r. 1563-1566 y~llar~~ aras~nda ~ehr-i Zur eyaletine ba~h kal-d~ktan sonra 1566'da tekrar Ba~dat eyaletine ba~lanm~~t~r. 1571'de ise tekrar ~ehr-i Zur eyale-tine ba~lanm~~~ ve 1571-1573 y~llar~~ aras~nda ~ehr-i Zur'a ba~h kald~ktan sonra 1573'te yeniden Ba~dat'a ba~lanm~~t~r. Halbuki, yazar ~ehr-i Zur'dan Ba~dat'a ba~lanma tarihini 1579 olarak vermi~tir ki, bu bilgi yanl~~t~r.

Sayfa 37'de "1592 y~hnda Musul bir müstakil sancak halinde bulunuyordu ve Musul ve

Tik-rit ~ehirleri Musul sancagma baglanm~~" diyen yazar~n müstakil sancak tâbiriyle neyi ifade etti~i

anla~~lamarnaktad~r. Kald~~ ki, 1592 y~l~nda Musul eyâlet statüsündedir.

Yine bu sayfada $ehrizul eyaleti hakk~nda bilgi verilmi~~ olup, konu ile hiç alakas~~ bulun-mamaktad~r.

Ayn~~ sayfada Katip Çelebi'ye atfen verilen bilgide, Musul eyâletinin 19 sancaktan milte~ek-kil oldu~u, bunlardan 5'nin hükümet ve S'nin kiirt beyli~i oldu~u kaydedihni~tir ki, böyle bir bilgi Cil~annf~mâ'da mevcut de~ildir. Cihannilmâ'daki bilgilere göre Musul eyâleti 6 sancaktan müte~tekkildir 19. _{Bu sayfada Musul'un 1575 tarihindeki köy say~s~~ 136 olarak verilmi~, 101 köyün}

Musul nahiyesine, 6 köyün Ayn-Safna nahiyesine, 18 köyün Deyr-Maklub nahiyesine ve 1 köyün de Tikrit'e ba~l~~ oldu~u belirtilmi~tir. Bu durumda Musul sanca~nna ba~l~~ köy toplam~~ 126 ola-rak ç~kmaktad~r ki, bu bilgi 136 ola-rakam~ndan 10 eksik ç~kmaktad~r. Halbuki 1575 tarihli tahrir-deki bilgiler tek tek topland~~~nda Musul sanca~~n~n 132 köyden müte~elddl oldu~u görülür.

38-42. sayfalar aras~nda beylerbeyi" üzerinde durulmu~tur. "Osmanl~~ fethini müteakip

M~~sul'a beylerbeyi tayin edilmi~tir" diyen yazar, ba~tan beri yapt~~~~ hatay~~ tekrarlam~~t~r. Zira,

1517'den 1586'ya kadar Musul sancak statüsünde olup, bu dönemdeki yöneticileri de sancakbey-leridir. Kald~~ ki, 1586 tarihine kadar olan dönemde, gerek mühimme kay~tlar~nda gerekse di~er ar~iv vesikalar~nda "rnirlivâ" veya “sancakbeyi" kayd~~ aç~kça kullan~lm~~t~r. 40-42. Sayfalar ara-s~nda "beylerbeyi" listesi olarak verilen (1554-1600) 24 ki~iden 13'il sancakbeyi olup, geriye ka-lan 11 ki~i beylerbeyidir.

sayfada "hisab-~~ cedid katibi Hüsam" diye bir bilgi verilmi~, bunun tarihi 1541 olarak gösterilmi~~ ve dipnotta da bunun 660 no'lu tahrir defterinin 53. sayfas~nda al~nd~~~~ kaydedil-mi~tir. 660 nolu tahrir defterinin tarihi 1575 oldu~u gibi, 53. sayfada da böyle bir kay~t yoktur.

sayfada "Musul Eyaletinin Livalan (Sancalclar~ )" ba~l~~~~ bulunmaktad~r. Bu ba~l~k al-t~nda verilen bilgilerin Musul eyaleti sancaldan ile bir ilgisi olmay~p, tahrir defterlerindeki kay~dardan faydalamlarak Musul sanca~n nahiyeleri ve bu nahiyelere ba~l~~ köyler ile bahsedilen köylerin hfa~e, bennak, miicerred ve vergi topla~nland~r. Musul'un son tahrir defterinin tarihi 1575'tir. Bu tarihte de Musul sancak konumundad~r. Dolay~s~yla konunun ba~l~~~~ ile konu içeri-sinde verilen bilgiler farkl~hk arz etmektedir. Kald~~ ki, gerek köy isimleri, gerek hâne, bennâk, mücerred ve hâs~l toplandan hakk~ndaki rakamlar~n da ço~u yanl~~~ ve eksik okunmu~tur ki a~a-~~daki sat~rlarda bunlar~n üzerinde durduk.

14

KITAP TANITMA 391

K~z Fahre köyünün 1540 tarihinde 21 olan bennâk say~s~~ 12 olarak verilmi~tir. Bâhizan kö-yünün 1575 tarihinde 116 olan bennâk say~s~~ 114; 5 olan mücerred say~s~~ ise 50 olarak verilmi~- tir15

Tikriein 1540 tarihindeki 284 benn'âk say~s~n~~ 283 olarak, 1575 tarihindeki nefer toplam~~ olan 306 rakam~m 295 ve 10680 akçal~k vergi gelirini ise 14000 akça olarak okumu~tur 16.

Necmi köyünün 1523'te 4 mücerredi, 1540 tarihinde 6,5 çifti mevcuttur. Yazar, bu köyün 1523 tarihindeki mücerred say~s~n~~ 2, 1540 tarihindeki çift say~s~n~~ 8 olarak kaydetmi~tir 17.

Bâ t~bu (Bânbuhan) köyü 48. sayfada "Bab~yuht", 78. sayfada ise "Barbi», Bâ~yük" ~eklinde okunmu~tur. Yazar, tahrir defterlerindeki farkl~~ yaz~~ stillerinden dolay~~ ayn~~ köyü farkl~~ iki köy-mü~~ gibi okumu~tur. Halbuki, gerek "Bâblyuht" gerekse "Bârbük, Bâ~yil k" olarak okunan köyler ayn~~ köyler olup, Bânbu veya Bânbuhan olarak tahrir kay~tlar~na geçmi~tir18.

Tilskuf köyü 48. sayfada "Bays Usku£ Tel Uskuf', 70. sayfada ise "Taha 'fer Talya'far" ~ek-linde, farkl~~ köyler olarak gösterilmi~tir. Halbuki, bunlar Tilskuf köyü olup, tahrir defterlerin-deki yaz~~ farld~li~~ndan dolay~~ farkl~~ iki koy gibi gösterilmi~tir. Ayr~ca, köyün 1540 tarihinde 46 mücerredi mevcut iken bu da yanl~~l~kla 26 olarak verilmi~tir 19.

Alku~~ köyü "El-Ku~" ~eklinde okunmu~~ ve 1540 tarihinde 84 mücerredi mevcut iken, yazar taraf~ndan 48 olarak kaydedilmi~tir. Kaffizaman köyünün 1523 tarihinde 31 çift ve 16 mücerred nüfusu görülmemi~tir 20.

50. sayfada "Dür Gây~b, Duva El-Ayn, Devel-Ayn", 54. sayfada "Dumbadi, Mâh" ~ekil- lerinde ayr~~ iki köy gibi okunan köyler Döven Gayib köyü olup, farkl~~ köyler de~ildir. Ayr~ca, kö-yün hâne ve mücerred say~lar~~ da yanl~~~ okunmu~tur. 1540'ta 13,5 olan çift say~s~~ 13 çift olarak; 1575'te 4 olan bennak say~s~~ da 3 olarak okunmu~tur. Di~er yandan, yazar~n 54-55. sayfalarda "Dumbacli, Mâh" ~eklinde yanl~~~ okudu~u köyün 1540 y~l~~ için verilen bilgiler ise 1-liste- bad köyüne ait bilgiler olup, yanl~~l~kla Döven Gayib köyüne dahil edilmi~tir. Histebâd köyünün nüfusunu Düvengayib köyü nüfusuna kaydeden yazar~n yanl~~l~k' bununla da bitmiyor. Zira, 112 çift, 13 bennak ve 7 mücerred olarak okudu~u nüfus; 11,5 çift, 14 bennak ve 7 mücerredden ibarettir21.

Karaku~~ köyüne ait bilgiler de yanl~~~ okunmu~tur. Nitekim, ad~~ geçen köyün 1523 tarihin-deki 32763 akçal~k vergi geliri 4273 akça olarak, 1540'ta 413 olan gayrimüslim nefer say~s~~ 215; 137 olan Müslüman nefer say~s~~ 317 hâne olarak verilmi~tir. 1540'ta mevcut olan 2 bennak nüfus ise kaydedilmerni~tir. 1575 tarihinde 548 olan hâne say~s~~ 113 olarak, 208 mücerred ise 4 olarak verilmi~tir. Ayr~ca, 1575 tarihinde mevcut olan 2 bennak ve 1 mücerred müslim nüfus ise hiç ve-rilmemi~tir. 22.

15

Tapu Tahrir Defteri (=TTD), 660, s. 63-64, 131-136; Nilüfer Bayatl~, age., s. 46-47. 16

TTD., 195, s. 47-50; TTD., 660, s.202-205; Nilüfer Bayatl~, age., s.47. 17 TTD., 998, s. 81; TTD., 195, s. 51; N. Bayatl~, age., s. 47-48. 18 TTD., 998, s.78; TTD., 195, s. 51; TTD., 308, s. 52; TTD., 660, s. 58-59. Ayr~ca, bkz. Ah- met Gündüz; agt., s.175. 19 TTD., 998, s. 74; 17D., 195, s. 53-54; TTD., 660, 5.54-57. 20 TTD., 998, s. 76; TTD., 195, s. 55-56; N. Bayatl~, age., s. 49-50. 21 TTD., 998, s. 78; TTD., 195, s. 57, 73; TTD., 660, s. 64; N. Bayatl~, age., s. 50,55. 22 77'D., 998, s. 74; TTD., 195, s. 58-61; 17'D., 660, s. 114; N. Bayatl~, age., s. 50-51.

KITAP TANITMA

Sayfa 51'de verilen "Hr Muhammed" köyü ile 71. sayfada verin "Yanmca" köyleri ayn~~ köy olup, yanl~~~ okumadan dolay~~ farkl~~ iki köy olarak kabul edilmi~tir. Yâr Muhammed olarak oku-nan köy de Yanmca köyüdür. Geremlis köyü hakk~nda verilen bilgilerin de ço~u yanl~~~ ve eksik-tir. Zira, bu köyün 1523 tarihinde 182 hânelik gayrimüslim nüfusu 193 hâne olarak verildi~i gibi, 50361 akçal~k vergi geliri ise 90361 akça olarak okunmu~tur. 1540 tarihinde köydeki müslüman hâne say~s~~ 55 iken, yazar taraf~ndan 355 olarak, 3,5 olan çift say~s~~ da 3 olarak verilmi~tir. 1575 tarihinde ise köyün 51 bennak nüfusu 50 olarak kaydedilmi~tir23.

Musul'un mevcut dört tahririnin üçünden faydalanan yazar, farkl~~ yaz~~ türlerinden dolay~~ baz~~ köyleri farkl~~ iki köymü~~ gibi okudu~u gibi, bazen de ayn~~ köyü üç farkl~~ köy olarak okumu~-tur. Mesela, Kusay~i (Kusayr) köyünü 1523 tarihli tahrir defterinde "Kusayri. Kusayrak", 1540 tahririnde "Kunf~z", 1575 tahririnde ise "Kasriri, Kusayri" _{~ekillerinde üç ayr~~ köymü~~} gibi de-~erlendir~ni~tir. Ayr~ ca, "Kusayri, Kusayrak" ~eklinde okunan köyün devam~ nda verilen bilgiler Kusayri köyüne ait olmay~p. Munsan köyüne ait bilgilerdir24.

Ümmu't-Tuse köyü Umm El-Tü ta _{~eklinde okunmu~tur. Köyün nüfusu da eksik ve yanl~~~} okunmu~tur. Zira, 1575 tarihinde köyün 25 çift, 29 bennak ve 10 mücerred nüfusu mevcutken, yazar bunu 29 çift, 10 mücerred olarak verrni~tir25.

Ömer' köyü 55. sayfada '~madiyye, 72. Sayfada `Umarayn ~eklinde iki ayr~~ köy olarak de - ~erlendirilmi~tir. Ba~~dren köyü ise Bi 'vize olarak okunmu~tur 26.

Bizim Nas~n ~eklinde okudu~umuz köy yazar taraf~ ndan "Busayri, Bas~n" ~eklinde okun-mu~~ ve bu köy hakk~ndaki bilgiler ile "Neferi, Nefiri" _{köyüne ait bilgiler birbirine kar~~m~lm~~t~r.} Kara Gözcek köyü "Köprücek, Köprücük" ~eklinde okunmu~~ olup, bu köyün 1540 ve 1575 tah-rirlerindeki nüfusu verilmenü~tir27.

Hatare-i Küçük _{köyünün 1523 ve 1540 tarihli tahrirlerdeki kay~tlar~~ yanl~~~ okunmu~tur.} Zira, 1523 tarihinde köyün vergi geliri 5000 akça iken 1500 akça olarak verilmi~tir. 1540 tari-hinde ise köyün 25 nefer nüfusu mevcut olup, bunlar~n 15'i çift, 5'i bennak ve 4'ü mücerreddir. Yazar ise nefer say~s~n~~ 23, mücerred say~s~n~~ 15 olarak vermi~, bennak say~s~n~~ ise kaydetmemi~-_tir28. Mehlebi köyü Muhallebiye. Muhallebi _{diye okundu~u gibi, köy hakk~nda verilen bilgilerde} de birçok yanl~~liklar mevcuttur. 1523 tarihinde köyün 32 hâne ve 13 mücerreddi mevcutken, bu rakamlar yanl~~l~kla 33 ve 73 olarak okunmu~tur. 1540 tarihli tahrir defterindeki bilgiler yanl~~~ ve eksik de~erlendirilnü~tir. Zira, bu tarihte mevcut olan 31 bennak 531 olarak, 22 mücerred ise 32 olarak okunmu~, 15 çift nüfusu ise görülmemi~tir 23.

24 _{Mukayese ediniz;}

TTD., 998, s. 77; TTD., 195, s. 67-68; ITD., 660, s. 148,149,168; N. Ba- yatl~, age., s. 52,72,74.

25

ITD., 660, _{s. 149-150; N. Bayatl~,} age., s. 72. 27 TTD., 998, s. 77,80; TTD., 195, s. 68-69,98; TTD., 660, s. 167,177; N. Bayatl~, age., s. 52- 23 TTD., 998, s. 74; TTD., 195, s. 61-65; TTD., 660, _{s. 121,124; N. Bayatl~,} age., s. 50-51. 26 TTD., 998, s. 80; TTD., 195,s. 87; TTD., 660, _{s. 160-161; N. Bayatl~,} age., s. 48,55,72-73. 53. 28 TTD., 998, s. 77; TTD., 660, s. 158; N. Bayatl~, age., s. 53. 29 TTD., 998, s. 78; TTD., 195, s. 70-71; N. Bayatl~, age., s. 53-54.

KITAP TANTTMA 393

Bozân köyünün 1523'teki 20 mikerredi 30 olarak, 1540'taki 23,5 çifti 23 olarak ve 4

mü-cerredi ise 2 olarak okunmu~tur. Bâkufe köyünün 1523 tahririndeki kayd~~ Bâhira, di~er tahrir-lerdeki kardan ise 13.4 ilfa ~eklinde okunarak farkl~~ iki köy olarak de~erlendirilmi~tir. Ayr~ca, köyün 1575 tahririndeki kardan da yanl~~~ okunmu~tur. 1575'te 53 olan bennak say~s~~ 35 olarak, 12518 akçalik vergi toplam~~ da 2200 akça ~eklinde okunmu~tur".

~eyhkin köyü ~eyh Mekde, M~lkde, Mükedde olarak okunmu~tur. Köyün 1540'ta 2000 ak-çal~k vergisi mevcutken, yazar bunu 3000 akça olarak vermi~tir. Sorik köyünün vergi geliri 5 çift-likten "her vech-i ~naktu" al~nan 1500 akçad~r. Yazar, bu tutan 8800 akça olarak vermi~tir. Hal-buki bu 8800 akçal~k vergi geliri ~eyhkân, Sorik, Kaplankendi ve Kalâylû köylerinin toplam ver-gisidir. Kaplankendi köyünün 1523'teki vergi geliri 1800 akça, 1540'ta 2200 akçad~r. Yazar, 1523'teki vergiyi 300 akça, 1540'takini ise 22000 akça olarak vermi~tir".

1523 tarihli tahrirde Kalâylf , 1540 tahririnde Kaliyû olarak kaydedilen köy, yazar taraf~n-dan Melâyû, Mollayu ~eklinde okunmu~tur".

Bâgdere köyü de yanl~~~ de~erlendirme sonucu farkl~~ iki köy gibi gösterilmi~tir. Zira, 56. sayfada Bâ'z~ra, 77. sayfada da Ba~dere olarak kaydedilen köyler ayn~~ köydür. Ayr~ca, köyün 1523, 1540 ve 1575 tahrirlerindeki kay~tlar~~ da yanl~~~ veya eksik okunmu~tur. Mesela, 1523 tari-hinde köyün hâne say~s~~ 27 iken 21 olarak, 1540 taritari-hinde 8,5 olan çift say~s~~ 28; 14 olan bennak say~s~~ 13 olarak verdi~i gibi, 8 neferlik gayrimilslim nüfus, 1575'te ise 13 bennak müslim nüfus de~erlendirilme~ni~tir".

Al~teb~l k köyünün 1540 tarihindeki 5,5 çifti 57; Kantara köyünün 1540'taki 4 çifti 2, Kabak Çevligi köyünün ayn~~ tarihteki 5,5 çifti 52 çift ve Deyr-i Bi-Yusuf köyünün 1523 tarihindeki 5 mücerred nüfusu 3 olarak okunmu~tur". Ayr~ca, Kabak Çevligi köyü Kaplan Çolaki, Kaplan

Çf~llci~, Kaplan Çölki diye okunmu~tur.

Kaziye köyü, 58. sayfada Nesbi, Kesbi, 74. sayfada ise Kasaba ~eklinde farkl~~ iki köy gibi

okundu~u gibi, nüfusla ilgili rakamlar~~ da yanl~~~ ve eksik okunmu~tur. Zira, köyün 1540 hinde 2,5 olan çift say~s~~ 32 olarak gösterilmi~, 6 bennak ise hiç okunmam~~ur. Yine, 1575 tari-hinde köyün çift say~s~~ 4 iken 14 olarak okunmu~tur. Küm köyünün 1575 taritari-hinde 2,5 olan çift say~s~~ 26 olarak; Tel:vete köyünün 1540'ta 12 olan çift say~s~~ 8; 3 olan miicerred say~s~~ 11 olarak okunmu~tur".

Kâd~kendi köyü Kad~~ Kenti, âl-K.idlye ~eklinde okunmu~tur. Köy hakk~nda verilen bilgiler

eksik ve yanli~ur. Nitekim, köyün 1523 tarihinde mevcut olan 62 çift nüfusu hiç verilmedi~i gibi, 1540 tarihindeki 31 bennak say~s~~ 13 olarak, 21 olan çift say~s~~ da 12 olarak verilmi~tir. Ayr~ca, 1575 tarihinde 39,5 olan çift say~s~~ 392 olarak kaydedilmi~tir. Ay~~-Bakra köyünün 1523 tarihinde 4522 akça olan vergi geliri 522 akça; Beysân köyünün 1575 tarihinde 5,5 olan çift say~s~~ 52 olarak gösterilmi~tir . 3o 7TD., 998, s. 77; TTD., 195, s. 71-72; TTD., 660, s. 240; N. Bayad~, age., s. 54,79. TTD., 998, s. 82; TTD., 195, s. 77; N. Bayatl~, age., s. 55. 32 TTD., 998, s. 82; 7TD., 195, s. 77; N. Bayatl~, age., s. 55. 33 _{TTD., 998,} s. 78; TTD., 195, s. 78-79; TTD., 660, s. 137; N. Bayatl~, age., s. 56,77. 34 7TD., 998, s. 78; TTD., 195, s. 81-83; TTD., 660, s. 67,161, 166-167; N. Bayath, age., s. 57- 58. 35 TTD., 195,s. 78,84; TTD., 660, s. 142,165; N. Bayatl~, age., s. 58-59, 74. TTD., 998, s. 77, 81; T7'D., 195, s. 85; TTD., 660, s. 139, 162; N. Bayatl~, age., s. 60-61.

394

Kebirün köyü 61. sayfada Güberün, 76. sayfada ise Gebrün ~eklinde farkl~~ iki köy olarak ve-rilmi~tir. Ayr~ca, köyün 1523, 1540 ve 1575 tarihli tahrirlerdeki bilgileri de yanl~~~ ve eksik olarak okunmu~tur. Zira, 1523'te 17 olan mücerred say~s~~ 3; 5395 akça olan vergi geliri 500 akça; 1540 tarihinde 24 olan çift say~s~~ 72; 53 olan bennak say~s~~ 8 olarak verildi~i gibi 13 mücerred ise hiç görülmemi~tir. Di~er yandan, 1575 tarihi için verilen bilgiler ise Kebirün köyüne ait olmay~p,

Ba-'~ife köyünün z~mmi (gebrân) nüfusudur".

Hilâlecük (Hillecük) köyü HillS Cuka, Hillicek olarak okunmu~tur. Köyün 1523 tarihli 411. tahrir defterindeki bilgilerinden faydalan~lmad~~~~ gibi, 1575 tarihinde mevcut olan 7,5 çift say~s~~

da 72 çift olarak verilmi~tir 38.

Bâ'~ika köyü hakk~nda verilen bilgilerde de birçok yanl~~~ ve eksiklikler bulunmaktad~r. Me-sela, 1523 tarihinde 124 olan hâne say~s~~ 24 olarak, 48 olan mücerred say~s~~ 19 olarak ve 19 hâne olan gayrimüslim hâne say~s~~ mücerred olarak verilmi~~ ve 8 mücerred gayrimüslim nüfus ise hiç kaydedilmemi~tir. 1540 tarihinde 36 nefer olan gayrimüslim nüfus 200 nefer olarak verilmi~tir-39. Bü~ife köyü yanl~~l~kla Bi~ika okundu~u gibi, 1540 tarihinde 4 olan mücerred say~s~~ 2 ola-rak verilmi~tir. Köyün 4 çift nüfusu ise hiç de~erlendirilmemi~tir. Musayline köyünün 1540 ta-rihinde 24 olan bennâk say~s~~ 23 olarak verilmi~, bu tarihteki 6 mücerred nüfusu ise de~erlendi-rilmemi~tir 4°.

Bâbent köyünün 1540 tarihinde 2'si mücerred, 5'i bennak ve 6,5'i çift olmak üzere toplam 16 nefer vergi mükellefi mevcuttur. Yazar, 6,5 çifti 61 olarak okumu~tur. Dem ürci Virâm köyü "Demirci ve Vârâni" olarak okunmu~tur. Ayr~ca, köyün 1540 tarihindeki 6,5 çift nüfusu 62 olarak okunmu~, 10 bennak nüfus ise de~erlendirilmemi~tir41.

1575 tarihli tahrir defterinde "Cizye-i Tarfa tâbi-i Bâbent, haric-i ez defter, hüsil:500" olarak geçen kayd~, yazar "C,eziret Tarla" isimli köy diye okumu~tur. Halbuki, 1523, 1540, 1558 ve 1575 tarihli tahrir defterlerinde Musul'a ba~l~~ böyle bir köy mevcut de~ildir 42.

64. sayfada Nemed isminde bir köy kaydedihni~tir. Bu köyün 195 no'lu (1540 tarihli) tahrir defterinin 80. sayfas~nda oldu~u dipnotta kaydedilmi~tir. Ancak, bahsedilen tahrir defterinin 80. sayfas~nda böyle bir köy kayd~~ olmad~~~~ gibi Musul sanca~~na ba~l~~ köyler aras~nda da bu isimde bir köy mevcut de~ildir 43.

Vâne (Revâne) köyünün 1540 tarihinde mevcut olan 5 bennak nüfusu de~erlendirilme-mi~tir. Deyr-i Mihâyil köyünün 1540 y~l~nda 3 çift nüfusu 2 olarak, 2 olan mücerred nüfusu da 5 olarak verilmi~tir. Çaküllu köyünün ayn~~ tarihte 9,5 olan çift say~s~~ 15 ve 1575 tarihinde 5,5 olan çift say~s~~ ise 52 olarak okunmu~tur. Cemülkendi köyünün 1575'teki 1 mücerred nüfusu de~er-lendirilmemi~tir. ~eyh Ali köyünün 1540 tarihindeki 5,5 çift say~s~~ 50 olarak okunmu~tur44.

37 TTD., 998, s. 78; TTD., 195, s. 88; 77'D., 660, s. 68,181; N. Bayatl~, age., s. 61, 74. 3s TTD., 998, s. 81; TTD., 660, s. 171; N. Bayatl~, age., s. 62. 39 TTD., 998, s. 78; TTD., 195, s. 89; N. Bayatl~, age., s. 62. 40 TTD., 998, s. 79; 17'D., 195, s. 80, 92-93; TTD., 660, s. 68; N. Bayatl~, age., s. 62-63. 41 TTD., 195, s. 91-92; N. Bayath, age., s. 63-64. 42 A. Gunduz, agt., s. 151-219. 43 TTD., 195, s. 80; A. Gündüz, agt., s. 151-219. 44 TTD., 195, s. 94-95, 97; TTD., 660, s. 170; N. Bayatl~, age., s. 64-65.

KITAP TANITMA 395

Horuzân köyü Hurzân ~eklinde okunarak, 1575 tarihindeki 9 bennak ve 1 mücerred

nü-fusu; ~eyh Mehmed köyünün ise ayn~~ tarihteki 4 bennak nüfusu de~erlendirilmenü~tir. Hatare-i

Büzürg köyü Hatare Tezek, Hatâre Taze ~eklinde yanl~~~ okunmu~tur. Ayr~ca, köyün 1523 tari-hindeki 66 hâne ve 15 mücerred nüfusu hiç de~erlendirilmedi~i gibi, 12187 akçal~k vergi geliri 12787 akça olarak okunmu~tur. Keza, 1540 tarihindeki 58 çift nüfusu 59 ki~i ve 59 bennak nü-fusu da 20 ki~i olarak verilmi~tir45.

~irehân köyünün 1540 tarihinde 15,5 olan çift say~s~~ 15 olarak de~erlendirilmi~tir. Re~idiye

köyü, tahrir defterlerindeki yaz~~ farkhl~~~ndan dolay~, 1523 ve 1575 tahrirlerine göre Ra,sidiye, 1540 tahririne göre ise Rusd~k ~eklinde farkl~~ iki köymü~~ gibi okunmu~tur. Ayr~ca, köyün 1523 tarihinde vergi hâs~lau 5675 akça iken 9765 akça olarak; 1540 tarihinde ise 32,5 çift nüfusu 32 çift, 15 mücerred nüfusu da 25 ki~i olarak verilmi~tir 46.

Tillcif köyü de yanl~~l~kla iki farkl~~ köy olarak verilmi~tir. Zira, 1523 ve 1575 tarihli tahrir defterlerindeki kay~tlardan ad~~ geçen köy Tilkef ~eklinde okunmu~ken, 1540 tarihli tahrir defte - rinde ise ayn~~ köy Kefrik olarak okunmu~tur. Köyün 1540 tarihinde 122 olan hâne say~s~~ da 123 olarak de~erlendirilmi~tir47.

Ninova (Nuniye) köyünün 1523 tahririndeki kay~tlar~ ndan faydalamlmad~~~~ gibi, di~er tahrirlerdeki kay~tlar da yanl~~~ okunmu~tur. Mesela, 1540 tarihinde 26 olan mücerred nüfus 36 olarak; 1575 tarihinde 166 olan bennak nüfus ise 116 olarak okunmu~tur. Sultan Abdullah köyü 1523 ve 1575 tarihli tahrir defterlerindeki kay~tlardan Sultan 'Abdullah, 1540 tarihli tahrir defte-rindeki kay~tlardan ise 'Abdal ~eklinde, farkl~~ iki köy olarak okunmu~tur. Ayr~ca, köy hakk~nda verilen di~er bilgilerde de yanh~l~ klar bulunmaktad~r. Zira, 1523'teki nefer say~s~~ 80 iken 69 ola-rak verilmi~tir. 1540 tarihinde 89 olan bennak say~s~~ ise 88 olaola-rak okunmu~tur 48.

~eyh Oya köyü Molla 'Aliyyâ diye okunmu~, köyün 1540 tarihinde 3 çift nüfusu hiç

de~er-lendirmeye ahnmam~~t~r. Bâ~beyti köyü Ba~tepe, Bâ~manya ~eklinde okunmu~, 1523 tarihli tah-rirdeki kay~tlar verilmemi~~ ve 1540 tarihinde 3,5 çift nüfusu ise 32 çift olarak verilmi~tir. Ayr~ca, 1575 tarihinde 5 çift, 14 bennak ile 8 mücerred müslüman nüfusu ise hiç de~erlendirmeye alinmam~~ur 49.

Bizi vay köyünün de 1523 tahririndeki bilgilerinden faydalamlmam~~t~r. 1540 tarihinde 2,5 olan hâne say~s~~ 32 olarak; 1575 tarihinde 6 çift nüfus bennak olarak, 2 bennak nüfus ise yanl~~-l~kla mücerred olarak verilmi~tir. ~eyh &illa köyü Molla ~u 'la ~eklinde yanl~~~ okundu~u gibi, 1523 tarihli tahrir defterindeki bilgilerden de faydalan~lmam~~urs°.

Bârme (Bârume) köyünün 1523 tarihinde 39 hânesi mevcut iken, yanl~~l~kla 29 olarak

okunmu~, 1540 tarihindeki 5 çift nüfusu ise hiç de~erlendirilmemi~tir. Histebâd (Hustâbâd) köyü, 70. sayfada H~ne bâd, 77. sayfada ise Hursâbâd, Horsibad ~ekillerinde farkl~~ iki köy olarak gösterilmi~, ayr~ca bu köyün 1540 tarihli tahrir defterindeki kartlar~ndan faydalamlmarru~t~rs'.

45 TTD. 998 s 77- TTD., 195,s. 102; TTD., 660,s. 175, 180; N. Bayatl~, age., s. 66. 77"D., 998, s. 79; TTD., 195, s. 103-104; 7TD., 660, s. 231, 162; N. Bayatl~, age., s. 66-67, 47 TTD. 998 ,s. 78- TTD. 195,s.105. TTD., 660 s 248. N Bayatl~, age., s. 67, 76. TTD., 998, s. 79-84; TTD., 195, s. 107-110; TTD., 660, s. 237-243, 255, 162; N. Bayatl~, age., s4067, 71, 77. 50 7TD., 998, s. 82; TTD., 195, s. 112, 114; TTD., 660,s. 274, 278; N. Bayatl~, age., s. 67-68. TTD., 998, s. 82; TTD., 195,s. 114; TTD., 660,s. 275; N. Bayatl~, age., s. 68-69. 51 7TD., 998,s. 78, 82; TTD., 195, s. 73, 115; 7TD., 660,s. 66; N. Bayatl~, age., s. 69-70, 77. 76.

396 KITAP TANITMA

Üç Kubbe köyünün 1575 tarihinde 8,5 çift nüfusu mevcutken yanl~~l~kla 82 çift olarak,

~eyh Ömer Kapucu (yazar bu köyü ~ayh 'Umar Kayac~~ olarak okumu~tur) köyünün ise ayn~~ ta - rihteki 3 çift nüfusu 23 çift olarak okunmu~tur. Cem' I' ti köyü "El-Carlhiyya, Harb?' olarak okun-mu~tur. Köyün, 1523 tarihli tahrir defterindeki 29 hâne ve 13 milcerred nüfusu görülmemi_~tir".

Bizim Bâ~ure olarak okudu~umuz köy yazar taraf~ndan Bâ'vize ~eklinde okunmu~tur. Kö-yün 1540'taki 2 mücerred say~s~~ 3 olarak verilmi~tir. Derincik köyü Karancak, Darancak ~ekille-rinde okunmu~tur. Bâsihre köyü Lâbini olarak okunmu~tur. Ayr~ca, köyün 1523 tarihindeki 24 l~âne, 4 miicerred; 1575'telti 53 izine, 10 miicerred nüfusu de~erlendirilmemi~tir".

Tilskuf (Til UskuI) _{köyü Talla'far, Talya'far olarak okunmu~tur. Köyün 1540 tarihli}

tah-~irde kay~tl~~ olan 140 Iline ve 46 mficerred nüfusu de~erlendirilmemi~tir. Bizim Baldk olarak okudu~umuz köy, yazar taraf~ndan Birak, Bufak ~eklinde okunmu~tur.

~irin (Serin) köyü " Parlyn, Camk" diye okunmu~tur. Köy, 1540 tarihinde mezre'a konu-munda olup, vergi has~h yaz~l~rken Cânik mezre'as~~ ile birlikte Mezre'a-i ~irin man Cânik olarak kaydedilmi~tir. Yazar, ~irin köyünün 1523 tarihindeki 22 I 'kitle ve 3 mf_{~cerred nüfusunu} de~er-lendinnerni~tir".

Bâbâveled köyünün 1575 tarihindeki çift say~s~~ 2,5 iken, yazar taraf~ndan 22 olarak

oku-mu~tur. Bâsihre olarak okudu~umuz köy yazar taraf~ndan "Bas' _{ahra, aisafra" ~eklinde}

okunmu~-tur. Köyün 1540 tarihindeki 37 izine ve 15 milcerred nüfusu de~erlendirilme~ni~tir".

IZZ~~ (122e) köyü 'Arabi ~eklinde okunmu~~ ve köyün 1523 tarihli tahrirdeki kapdar~ndan faydalamlmam~~t~r. Til-i Mihran köyü Tal Sam'an olarak okunmu~, 1575 tarihinde 3,5 olan çift say~s~~ da 32 olarak verilmi~tir. ~eyh Kara köyü ise ''~ayh Meti, Mud" olarak okunmu~, köyün 1575 tarihli tahrirdeki kayalar~ndan faydalan~lmam~~t~r".

Bizim Minareb4 olarak okudu~umuz köy yazar taraf~ndan Ma~arabast diye okunmu~tur. Köyün 1575 tarihindeki nüfusu 10,5 çift ve 1 milcerredden ibarettir. Yazar ise bunu 102 çift, 1 bennak olarak vermi~tir. Zara köyü Tanza ~eklinde verilmi~tir. Köyün 1575'teki 8 çift ve 1 ben-nak nüfusu de~erlendirilmemi~tir58.

Asiyân _{köyü ~siyyân olarak okunmu~tur. Köyün 1523 tarihli tahrir defterindeki kay}

~tlar~n-dan faydalan~lmanu~t~r. Ayr~ca, 1575 tarihinde 6 olan bennak say~s~~ 11 olarak verilmi~tir.

Bâvre-sa'n köyünün 1523 tarihinde 5000 akça olan vergi geliri 50000 akça olarak verilmi_{~tir. Çeken}

köyü ise "Genci, Cinci, Cengin ~ekillerinde okunmu~tur. Ayr~ca köyün 1540 tarihindeki nüfusu verilmemi~tir. 59. 53 T7'D., 998, s. _{77, 79; TTD., 195, s. 38-39, 96; TTD., 308, s. 125; ITD., 660, s. 71, 136, 154,} 276-277; N. Bayath, age., s. 65, 69-70. 54 _{TTD., 998,} s.74, 78; TTD., 195, s. 53-54, 97; TTD., 660, s. 54-57, 142; N. Bayatl_{~, age., s} 59 56 57 58 TTD., 660, _{s. 172; N. Bayatl~, age., s. 74.} TTD., 998, s. 81; TTD., 195, s. 50, 99; 660, s. 177; N. Bayath, age., s. 75. TTD., 998, s. 77; TTD., 195, _{s. 38-39; TTD., 660, s. 149, 154; N. Bayath, age., s. 72-73.} TTD., 998, s. 77; 'TTD., 195, _{s. 76; TTD., 660, s. 168, 173, 175; N. Bayatl~, age., s. 74-75.} 52

TTD., 998, s. 77; TI'D., 195, _{s. 67, 93; TTD., 660, s. 65, 70; N. Bayath, age., s. 64, 70.}

70-71. 55

KITAP TANITMA 397

Ilizâne köyü Harrân olarak okunmu~tur. Bo~ur köyünün 1523'teki vergi hâsdat~~ 13670 akça olmas~na ra~men, 1370 akça olarak okunmu~tur. Tercih köyünün ayn~~ tarihteki 12 mücer-red nüfusu hiç okunmam~~, 5606 akça olan vergi geliri ise 2342 akça olarak verilmi~tir".

Ayn-Safna köyünün 1575 tarihinde 19,5 olan çift say~s~~ 192 çift olarak verilmi~tir. Ayr~ca, köyün boyahane geliri 1523'te 660 akçad~r. Yazar bunu da 60 akça olarak kaydetmi~tir. Sendanik köyünün 1523 tarihindeki 7 çift nüfusu 9 hâne, 1540'taki 9,5 çift nüfusu ise 19 çift olarak göste-rihni~tir 61.

Girmâve (Girmâvi) köyü Kamâva ~eklinde okunmu~tur. Köyün 1523 tarihindeki 4 hânesi 6 hane olarak, 630 akçal~k vergi geliri ise 157 akça olarak verilmi~tir. Ayn~~ köy bir ba~ka sayfada farkl~~ bir köy olarak Karmâval. ~~ diye de~erlendirilmi~tir62. Kamâve ve Karmâvân ~eklinde verilen köyler ayr~~ köyler olmay~p, Girmâve köyüdür.

Bâristak köyünün 1540 tarihindeki 4 mücerred nüfusu 5 olarak verilmi~tir. Ketik köyü yan-l~~l~kla "K~n~k"; Aktâ~~ köyü "Aftâ~"; Sarâyak köyü "Kari~çak, K~r~~ak"; Beytü'n-Nâr köyü "Bays Emir"; Pirar ~~ köyü ise "Cirân, Hirân" ~ekillerinde okunmu~tur. Ayr~ca, Sarâyak köyünün 1523 ta-rihindeki 532 akça olan vergi geliri 932 akça; Beyti; 'n-Nâr köyünün ayn~~ tarihte 1650 akçalik vergi geliri ise 9165 akça olarak ve Pirân köyünün ise ayn~~ tarihte 3 olan hâne say~s~~ 10 olarak, 1 olan milcerred say~s~~ da 3 olarak okunmu~tur".

Asikân köyü "Eskan, ~skâ 12"; Çifte köyü "Cafna, Cufna, Cefne" ~eldllerinde okunmu~tur. Çifte köyünün 1523'te 1368 akça olan vergi geliri de 1388 akça olarak verilmi~tir. Deyr-i Salib köyü "Dayr Mattutâ"; Til Bizdm köyü "Bayt Yar~m, Bayt Yaram"; C,eçsâti köyü "Hayatu" ~ekille-rinde okunmu~tur.

Mera^vil köyünün 1540 tarihinde 14,5 olan çift say~s~~ 147; Balâsiti olarak okunan Belâsin köyünün ise 26 olan nefer say~s~~ 29 olarak verilmi~tir. Her iki köyün de 1523 tarihli tahrir defte-rindeld kartlar~ndan faydalamlmam~~ur. Selâl (Silâl) köyünün 1575 tarihli tahrirdeki bilgileri verilmedi~i gibi, 1540 tarihinde 5 olan nefer say~s~~ ise 7 olarak okunmu~tur65.

Kitab~n 83-106. sayfalar~~ Kerkük'e ayr~lm~~ur. Kerkük'ün k~sa bir tarihçesi verildikten sonra, Kuyud-~~ Kadime Ar~ivinde Kerkük'e ait 1548 (955) tarih ve 111 no'lu tahrir defterindeki kay~tlardan Kerkük'ün koy isimleri, hâne, bennak, mücerreclleri verilmi~tir.

Yazar~n Kerkük hakk~nda bilgi vermesinin sebebi, Musul'u eyalet olarak kabul etmesi ve Kerkük'ü de Musul eyaletinin bir sanca~~~ zannetmesindendir. Halbuki ba~~ sayfalarda aç~klad~~ - ~un~z gibi, Musul 1586 tarihine kadar sancak statilsündedir. Bu dönemde Kerkük de bir sancak konumunda olup, Ba~dat eyaletine ba~lid~r66. Kald~~ ki, Musul sanca~~~ 1586'da eyalete tahvil edildikten hemen sonraki idari taksimaunda Kerkük sanca~~~ Musul eyaletine ba~l~~ de~ildir. Zira, 1587 tarihinde Musul eyaleti 8 sancaktan milte~ekkil olup, bu sancaklar aras~nda Kerkük

so TTD., 998, s. 77-78; N. Bayatl~, age., s. 78. 61 TTD., 998, s. 75; TTD., 195, s. 131; TTD., 660, s. 78-79; N. Bayatl~, age., s. 79. 62 TTD., 998, s. 75; N. Bayatl~, age., s. 79, 81. TTD., 998, s. 75; TTD., 195, s. 133; N. Bayatl~, age., s. 80. 64 TTD., 998, s. 75-76; N. Bayatl~, age., s. 81-82. 65 _{TTD., 998, s. 76; TTD., 195, s. 135, 139; TTD., 660, s. 254; N. Bayad~, age., s. 82-83.} Erdmç GULCU, Osmanl~~ idaresinde Ba~dat (1534-1623), F~rat Üniversitesi Sosyal Bilim-ler Enstitilsü'nde Bas~lmam~~~ Doktora Tezi, Elaz~~, 1999, s. 32-42.

398 KITAP TANITMA

yer almamaktad~r67. Musul eyaletinin idari tak.simatun gösteren 1609 (h. 1018-1019) 68,

1631-1632 (h. 1041)6°, 1631-1632-16417° ve 1648 (h. 1058) 71 tarihli listelerde de Kerkük sanca~~~ yer almamaktad~r.

Kerkük sanca~~~ Musul eyaletine XVII. Yüzy~l~n ikinci yar~s~ndan itibaren ba~lanm~~ur. Zira, 1653 tarihli idari taksimat listesine göre Musul eyaleti 5 sancaktan müte~ekkildir ki, Kerkük de bu sancaklardan biridir.

Bu aç~klamalardan da anla~~laca~~~ üzere yazar~n Kerkiik'il Musul'un bir sanca~~~ olarak gös-termesi yanl~~t~r. Zira, 1548 tarihinde Musul da Kerkük gibi sancak konumundad~r. Musul, 1586'da eyalete dönü~türülmü~~ ve Kerkük sanca~~~ da ancak XVII. Yüzy~l~n ikinci yar~s~nda Musul eyaletine ba~lannu~ur. Dolay~s~yla, Kuyud-~~ Kadime Ar~ivinde Kerkük'e ait 1548 tarihli (111 no'lu) tahrir defterindeki bilgilerin böyle bir çal~~maya konulmu~~ olmas~~ hem mevcut bilgilerle çeli~mekte, hem de metod olarak yanl~~t~r.

Kuyud-~~ Kadime Ar~ivi 111 nolu (1548 tarihli) tahrir defterindeki kay~tlar ile yazar~n bu deftere atfen verdi~i bilgileri mukayese imkan~m~z olmad~. Ancak, ~u endi~emizi aç~klamak ihti-yac~~ duymaktapz; yazar Musul sanca~~~ tahrir defterlerinde yapm~~~ oldu~u okuma hatalar~n~~ Kerkük tahrir defterini okurken de yapm~~~ olabilir. Bundan dolay~, bu bilgilerden faydalanacak ara~t~rmac~lar~n çok ihtiyath olmalar~~ gerekti~i kanaatindeyiz.

Kitab~n 106-107. sayfalar~~ Erbil sanca~ma ayr~lm~~ur. 1542 (946) tarihli tahrir defterinden faydalamlarak dört iskan yeri hakk~nda bilgi verilmi~tir. Musul eyaletinin ilk idari taksimatuu gösteren listede (1587 tarihli) Erbil sanca~~~ da bulunmaktad~r. Ancak, 1588-1590 y~llar~~ aras~nda ~ehr-i Zul eyaletine ba~l~~ iken, 1590'da tekrar Musul eyaletine ba~lanm~~ur. XVII. Yüzy~la ait idari taksimat listelerinde ise Musul eyaletine ba~l~~ de~ildir. Dolay~s~yla, yazar~n 1542 y~l~~ tahri-rine dayanarak Erbil hakk~nda verdi~i bilgilerin de, metot olarak do~ru olmad~~~~ ortadad~r.

Kitab~n 108-110. sayfalar~~ ~ehr-i Zul (~ehr-i Zur)'a ayr~lm~~t~r. 1556 (964) tarihli tahrir def-terindeki kay~dardan ~ehr-i Zurun iskan yerleri verilmi~tir.

Musul 1556 tarihinde Ba~dat eyaletinin bir sanca~nd~r. 1563-1566 y~llar~~ ile 1571-1573 y~l-lar~~ aras~nda ise ~ehr-i Zul (~ehr-i Zur) eyaletinin sanca~r~d~r. Dolay~s~yla, böyle bir çal~~mada 1556 tarihli tahrir defterindeki kay~dardan ~ehr-i Zul'a ait bilgilerin, sanki ~ehr-i Zul'un Musul'a ba~l~~ bir sancalum~~ gibi verilmesi tarihi bilgilerle taban tabana z~tt~r.

111. sayfadan itibaren

Musul ve Kerkük

67

Kepeci Ruus, 262,

"Ayni Ali Efendi,

Kavânin-i Al-i Osman Der Hül

asa-i M

ezknin-

i Defter-i Divân ,

Koç~~ Bey R~sales~~

" Kepeci Ruus, 266,

71

Kâtib Çelebi,

Cihannülnk Bayezid Kütüphanesi, No: 4678,

'72

Sofya!, Ali Çavu~~ Kanunn knesi,

KITAP TANITMA 399

terlerine dayamlarak verilen hâne, bennak ve mücerred say~lar~~ da ço~u kez yanl~~~ ve eksik okunmu~tur ki, bunlar~~ a~a~~da ele alaca~~z.

~evârbe (yazar ~uvârbe diye okumu~tur) mahallesinin 1540 tarihindeki 1 çift nüfusu de~er-lendirilmemi~tir. Mahallenin 1575'te 113 hâne ve 49 mücerred nüfusu mevcuttur. Yazar ise bu nüfusu 113 bennak, 109 çit ve 49 mücerred olarak vermi~tir. Dâr-~~ Ho~nam (Dr-~~ ~enâm) ma - hallesini "Dar Sinâm, Casnâm" ~eklinde okuyan yazar, 1540 tarihinde 0,5 (nim) çift olan nüfusu da yanl~~l~kla 7 olarak okumu~tur".

Çihâr-~~ Suk mahallesinin 1523 tarihindeki 5 muaf nüfusu 7 ki~i olarak, 1540 tarihinde 1,5 olan çift say~s~~ 12 olarak ve 1575 tarihinde 25 olan mücerred say~s~~ da 35 olarak verilmi~tir. Cemmâs mahallesi "Mayyâsa"; Minâre-i Ma~cume mahallesi ise "Sare Ma 'm" olarak okunmu~tur. Minâre-i Ma~cume mahallesinin 1575 tarihinde 41 olan bennak say~s~~ yanl~~l~ kla 11 olarak de-~erlendirilmi~tir 74.

Eski Kala mahallesi hakk~nda verilen rakamlar~n da bir k~sm~~ yanl~~~ okunmu~tur. Zira, ad~~ geçen mahallenin 1540'ta 34 olan bennak say~s~~ 32 olarak ve 0,5 (nim) çift say~s~~ da 4 çift olarak gösterilmi~tir. Heyti mahallesi yazar taraf~ndan "Cebhe, Reis El-Kur" olarak okunmu~tur. Ayr~ca, 1540 tarihinde 44 olan bennak say~s~~ 33; 1 olan imâm say~s~~ 5 olarak ve 1575 tarihinde 2 olan çift say~s~~ da 5 çift olarak okunmu~tur".

~eyh Muhammed b. Hilâl mahallesi sadece 1523 tarihli tahrir defterinde kay~ tl~~ olup, 1540, 1558 ve 1575 tarihli tahrir defterlerinde kayd~~ yoktur. Halbuki yazar, 1540 tarihinde mahallenin 2 çift, 12 bennak ve 10 mücerred nüfusunun oldu~unu yazm~~t~r. Bu bilgiler imâm Zeyd 13. Ali mahallesine aittir. Mahallenin 1540 tarihindeki bennak say~s~~ da 12 de~i1,14'tür. Nitekim, yazar ba~ka bir yerde ~marn Zeyd b. Ali mahallesinin sadece 1575 tarihindeki nüfusunu vermi~tir. Bu mahallenin 1540 tarihindeki nüfusunu yanl~~l~ kla ~eyh Muhammed 19. Hilâl mahallesi nüfusu olarak göstermi~tir".

Bâbü'l-~rak-1 mahallesi hakk~nda verilen rakamlarda da büyük yanl~~l~ klar mevcuttur. ~öyle ki, mahallenin 1523'te 252 olan hâne say~s~~ 52; 42 olan mücerred say~s~~ 43; 4 olan imam say~s~~ 2 olarak verildi~i gibi, 1540 tarihinde mahallede bulunan 18 mücerred ve 6 çift nüfus ya-z~lm~~~ olmas~na ra~men, 74 bennak nüfus ise de~erlendirmeye al~nmam~~t~r. Ayr~ca, 1575 tari-hindeki 144 bennak nüfus, 114 bennak olarak ve 13 mücerred nüfus ise 12 mücerred olarak kaydedilmi~tirn.

Bâbü '1-~rak III mahallesinin 1575 tarihinde 8 çift, 144 bennak ve 34 mücerred nüfusu mevcuttur. Halbuki, yazar bu bilgileri hiç de~erlendirmeye tabi tutmam~~t~r. Dâr-~~ Hac~~ Ahmed mahallesi Han-~~ Hac~~ Ahmed ~eklinde okunmu~, mahallenin 1540 tarihinde 4,5 çift nüfusu mevcutken yazar bunu 42 çift olarak de~erlendirmi~tir. ~eyh Hasan Bekri mahallesinin ayn~~ ta-rihte 111 olan bennak say~s~~ da 110 olarak okunmu~tur 78.

73 TTD., 195, s. 11-13; TTD., 660, s. 20-21, 154; N. Bayatl~, age., s. 111. 74 TTD., 998, s. 72; 17D., 195, s. 13-14, 17-18; TTD., 660, s. 24-25, 29-30; N. Bayatl~, age., s. 111-113. 75 TTD., 195, s. 18-19; TTD., 660, s. 30-31; N. Bayatl~, age., s. 113. 76 _{TTD., 998, s. 72; TTD., 195, s. 19; TTD., 660, s. 31; N. Bayatl~, age., s. 113, 117.} 77 TTD., 998, s. 72; TTD., 195, s. 20-21; TTD., 660, s. 32-33; N. Bayatl~, age., s. 114. 78 _{TTD., 195, s. 20, 24-25; TTD., 660, s. 35-37; N. Bayatl~, age., s. 114.}

KITAP TANITMA

Herbavi mahallesinin 1575'te 56 olan bennak say~s~~ 57 olarak okunmu~, Suk'ul Gazal (nam-~~ di~er ~ah Zenan) mahallesinin ise ayn~~ tarihte 35 olan bennak say~s~~ Il ve 4 olan mücer-red say~s~~ da 2 olarak verilmi~tir79.

Al-~~ Tar~k mahallesinin 1540 tarihindeki 5 çift nüfusu okunmam~~ur. Heytim ( Hac~~ HamdC~n) mahallesi Bab-~~ Haysa~n, HamdCm ~eklinde yanl~~~ okundu~u gibi, 1575 tarihinde 47 olan bennak say~s~~ 38; 11 olan mücerred say~s~~ da 6 olarak okunmu~tur. Ayr~ca, bahsedilen ta-rihte mahallede "çift" _{olarak kay~ tl~~ nüfus bulunmamas~na ra~men fazladan 5 çift de nüfus ilave} edilmi~tir. ~mam Mehmed Bâhir mahallesinin 1540'ta 8,5 olan çift nüfusu 18; 2 olan mücerred

nüfusu da 3 olarak verilmi~tir. Dergah _{mahallesinin ise ayn~~ tarihte 385 olan nefer say~s~~ 358} ola-rak okunmu~tur80.

Nasara (Nasara Kala) _{mahallesinin 1540 tarihindeki nefer say~s~~ 291 olmas~na ra~men} ya-zar taraf~ndan 22 nefer; 1575'te 279 olan nefer say~s~~ da 23 nefer olarak okunmu~tur. Nasara Kerkük!' _{mahallesinin 1540 tarihinde 22 olan nefer say~s~~ 23 olarak;} Yahuda (Yahudiyan) mahal-lesinin 1575'te 145 olan nefer say~s~~ da 154 olarak de~erlendirilmi~tir. Ayr~ca, 1540 tarihli tahrir defterindeki Yal~uda mahallesi ile ilgili kay~tlardan faydalan~lmarru~ur al.

~sa Dede mahallesinin 1523'te 8 olan hâne say~s~~ 15 olarak verilmi~tir. Lasuni mahallesinin 1575 tarihinde 41 olan bennak say~s~~ 14 olarak okunmu~tur82.

Mahallelerden hemen sonra Musul'a Ait Mezraalar ba~l~~~~ alt~nda Musul'un mezrealar~~ hakk~nda çok sathi bilgi verilmi~tir. Hiçbir mezreamn ismi verilmedi~i gibi, y~llar itibariyle say~ -lar~~ ve gelirleri de de~erlendirilmemi~tir. Halbuki, tahrir defterlerinde mezrealar ile ilgikayr~ n-t~l~~ kay~tlar mevcuttur. Tahrirlere göre Musul sanca~~ndaki mezrealar~n say~s~~ 1523'te 94; 1540'ta 199; 1558'de 348 ve 1575'te ise 353'tür. Yine y~llar itibariyle bu mezrealarda elde edilen toplam gelir, 1523 tarihinde 143561 akça, 1540 tarihinde 215798 akça, 1558 tarihinde 485400 akça ve 1575 tarihinde 559153 akçad~r 83.

XW. Yüzy~lda Musul Eyaleti kitab~ n~n 119-134 sayfalar~~ aras~ nda Bu ~ehirdeki An~tlar ve Evkaf~, Medreseler, Hama~nlar ve Darphane _{ba~l~~~~ alt~nda Musul ve Kerkük'ün evkaf~~ ile baz~~} dini ve sosyal eserleri hakk~nda bilgi verilmeye çal~~~lm~~ur.

Burada verilen bilgiler de metotsuz, kan~~k ve eksik oldu~u gibi, tahrir defterlerinden fay-dalamlarak verilen rakamlar da yer yer yanl~~t~r.

Evkaf gelirleri içerisinde yer alan ve tahrir defterlerinde _{"~câre-i han, 1 bat~", "~care-i han, 2} Mb", "~care-i hah, 3 bat~", "~care-i dekaldn, 6 bab", vs. ~eklindeki kay~tlar, 1 kap~l~~ han kiras~, 2 kap~l~~ han kiras~, 3 kap~l~~ hân kiras~, 6 kap~l~~ dükkan olarak de~erlendirilmi~tir. Halbuki, bu ka-y~tlar hân veya dükkanlar~n kaç kap~l~~ oldu~unu de~il, kaç adet oldu~unu göstermektedir.

Nebi Yunus _{vakf~n~ n 1523 tarihindeki gelir toplam~~ 16186 akçad~r. Yazar bunu 26186 akça} diye vermi~tir. Vakf~n 1540'taki gelir toplam~~ 30964 akça iken 25270 akça olarak, 1575 tarihin-deki toplam geliri de 53010 akça iken 29222 olarak verilmi~tir".

79

TTD. 660 _{s 39-41. N Bayatl~,} age., s. 115.

81 TTD. 195 s 26-27 29-31. 7TD., 660, s. 42; N. Bayatl~, age., s. 115-116. TTD., 195, s. 28, 32-34; 1TD., 660,s. _{48, 50-51; N. Bayatl~,} age., s. 116. 82

ITD. 998 s 72- TTD. 660 _{s 41. N Bayatl~,} age., s. 117.

Mezrealar~n isimleri ve daha ayr~nt~l~~ bilgi için bkz. A. Gündüz, agt, s. 271-272, 427-440. A. Gündüz, agt., s. 382-383; N. Bayatl~, age., s. 119.

K~TAP TANITMA 401

Nureddin ~ehid Câmii vakfuun baz~~ gelir kalemleri kaydedilmi~~ olmakla birlikte, 1523,

1540 ve 1575 tarihlerindeki gelir toplamlan verilmemi~tir. Ayr~ca, Kasr-~~ Cedid, Kasr-~~ Kadim - killerinde tahrir defterlerinde okunan kay~tlar da yanh~ur. Zira, yazar~n Kasr diye okudu~u kay~t

Kayseriyye (kapal~~ çar~~) 'o:lir 85.

Zeyd b. imar n Ali'nin ayn~~ adla mescit, tin-be ve mezar~~ bulunmaktad~r. Yazar, Zeyd b. Ali

Mezar~~ ba~l~~~~ alt~nda, yanl~~l~kla Zaviyenin evkaf gelirlerini vermi~tir. Zeyd b. Ali Mescit ve

Zavi-yesine ise de~inmemi~tir. ~mârn Yahya b. Kas~m Mezar~~ ba~h~~~ alt~nda verilen bilgiler ima'm Yahya b. Kas~m Zaviyesi'ne ait bilgilerdir. ~mârn Yahya b. Kas~m Türbesi vak~f gelirleri ise veril-memi~tir. 86.

~n~â~' n ~emseddin Cem~rds b. Imam Muhammed Zaviyesi'nin 1540 ve 1575 tarihlerindeki gelirleri verilmemi~tir. Cemaleddin Vezir Mescidi Valcfi 'n~n 1575 tarihindeki geliri 258 akça ola-rak verilmi~tir. Bu bilgi yanl~~~ olup, do~rusu 2580 akçad~r. Ayr~ca, yazar~n vakf~n gelir kayna~~~ olarak verdi~i 8 kap~l~~ dükkan kayd~~ da yanl~~~ olup, tahrir defterinde "Delca'k in, bâb 6, fi

sene:258Cf' ~eklinde verilen bilgidir 87. _{Yazar, burdaki "bâb:6" kayd~m yanl~~l~kla 8 okudu~u gibi,}

bunu da 8 kap~l~~ dükkan sa~um~ur. Halbuki "delc.i/cin bâb:6" kayd~, 6 kap~h dükkan de~il, 6 adet dükkan manas~ndad~r.

l'~nâm Ömer b. imân~~ Hasan Zaviyesi yazar taraf~ndan ~mam "'Umar b. i~nân~~ H~lsayn"

~ek-linde okunmu~tur. Zaviyenin evkaf~~ Dây~kendi köyündeki 1 çiftlik zemini ile Bâvcine köyü gelir-lerinden ibaret olup, 1523'te 2600, 1540'ta ise 2250 akçad~r. Yazar~n bah.se konu zaviyenin,gelir-leri hakk~nda verdi~i bilgi ise ~öyledir; "h.932 (1523) y~l~nda buran~n evka6, varidat~~ 300b

akça-hk bir dükkan ve vâridat~~ 250 alwelik bir çiftlik kaydolunmu~tur" ~eklindedir. 88.

Sultan Abdullah b. Hz. ~omer'in ayn~~ adla zaviye ve mezar~~ bulunmaktad~r. Mezar evkaf~~

için Musul boyahanesi gelirlerinden günlük hesabiyie (fi yevm) 2,5 akça ayr~lm~~t~r. Zaviye evkaf~~ için ise Sultan Abdullah köyü gelirleri ayr~lm~st~r. Yazar, Sultan Abdullah in~â~n 'Umar Mezan ba~l~~~~ alt~nda yanl~~l~kla Sultan Abdullah Zaviyesi evkaf gelirlerini vermi~~ olup, mezar evkaf ge-lirlerini g6rmemi~tir89.

~ah-i Zenân Mescidi ba~h~n alt~nda verilen bilgiler, Hz. Hüseyin'in zevcesi olan ~âh Zenâ-n'a ait olmay~p, Hâa ~ahkulu Mescidne ait bilgilerdir. Ayr~ca, ~ah Zenân'~n mescidi de~il, me-zar~~ bulunmakta ve bu mezar~n evkaf geliri Musul boyahanesinden ayr~lan 720 akçadan ibaret-tir90.

Ma'~uk mescidi, "Mansur Mescidi" ~eklinde okunmu~, 1523 ve 1540 tarihli tahrir

defterle-rindeki bilgilerden faydalan~hnanu~ur. 1575 tarihli tahrir deftedefterle-rindeki kay~tlar ise yanl~~~ okun-mu~tur. Zira, 1575'te ad~~ geçen mescidin evkafina 4 dükkan aynlm~~t~r. Bunlardan l'nin 1/3 hissesi vakfedil~ni~, l'i de harabedir. Toplam gelir tutar~~ ise 1020 akçadan ibarettir. Yazar mesci-din evkaf geliri hakk~nda ~unlar~~ yazm~~t~r; "III. Murad devrinde (1575) evkaf~~ 2 kap~l~~ dalcân

ve vandau 180 akeelik bir ba~ka dükkan idi"91.

85

A. Günduz- agt, s. 365-366; N. Bayad~, age., s. 120. A. Gündüz, agt., s. 367, 375-377; N. Bayatl~, age., s. 120-121.

8'7

TTD. 660 ,s. 264. N Bayatl~, age., s. 121-122.

TTD. 998 s 85. T7D. 195 s 146. N Bayatl~, age., s. 122.

90A. Gündüz, agt., s. 374, 378; N. Bayath, age., s. 122.

TTD., 660, s. 260, 262; N. Bayad~, age., s. 122.

91

TTD., 998, s.88; TTD., 660, s. 262; N. Bayatl~, age., s. 122.

402

~eyh Ömer Arabi Mescidi, "~eyh 'Umar El-Huza1" olarak kaydedilmi~tir. Mescidin gelir

kaynaklar~~ yanl~~~ verilmi~tir. 2 dükkan~n 600 akçal~k geliri "iki kap~l~~ dükkan geliri" olarak kay-dedildi~i gibi, 60 akçalik 1 hân kiras~~ da 6 akça olarak gösterilmi~tir. Ayr~ca, hâs~l toplam~~ da alinmam~~ur92.

Hn Ahmed Acemi Mescidi'nin evkaf gelirleri içerisinde yer alan 3 hân kiras~~ "üç kapih kan" olarak okunmu~, bu hânlann kira miktar~~ gösterilmedi~i gibi, toplam mescit geliri de ve-rilmemi~tir. Ha'a Ömer Mescidi "Hâcl 'Umar El-Mevla" ~eklinde okunmu~tur. Tahrir defterle-rinde "El-Mevla" diye bir kay~ t yoktur. Yazar, tahrir defterindeki "der mahalle-i..." kayd~m "El-Mevla" olarak okumu~tur. Mescidin evkaf~~ içerisinde 4 dükkan geliri bulunmakta olup, bunlar-dan 2'sinin 1/3 hissesi mescit için ayr~lm~~ur. Toplam hâs~lau ise 540 akçabunlar-dan ibarettir. Bahse konu çal~~man~n yazar~~ ise bu mescidin ev~tafi için ~u bilgileri vermi~tir; "... vakf~n varidau se-nede 360 akçelik 2 dükkan idii" .

~eyh Mehmed Belkisi Mescidi'nin evkaf geliri; 240 akçalik 1 dükkan ile 120 akçalik 3 hârun

icanndan ibaret olup, toplam 360 akçad~r. Yazar 240 akça geliri olan dükkan~~ "... 540 akçelik 1 kap~l~~ bir dükkan" ~eklinde okumu~tur. Hac~~ ~sa Dede Zaviyesi'nin 1540 ve 1575 tarihlerindeld evkaf geliri 500 akçadan ibarettir. Yazar, 1540 tarihindeki evkaf gelirini do~ru kaydetmesine kar-~~n, 1575 tarihi için verdi~i bilgi Hac~~ ~sa Dede vakf~na ait olmay~p, Hac~~ ~sa Han~ma.* Mescidi' ne aittir".

Hoca ~ah Mahmud Gü~en Mescidi, "Hac~~ Muhammed Ku~un Mescidi"; Hoca Hasan To-n~n Mescidi, "Hac~~ Hasan Bordun Mescidi" olarak okunmu~~ ve mescidin y~ll~k 180 akça olan ev-kaf geliri ise 18 akça olarak verilmi~tir. Hâa Kemaleddin Mescidi, "Hac~~ Kas~m~iddin"; Haydar Mescidi, "Biyârd" ve Hâa Kas~m 'Attar Mescidi de "Kas~m EPAtard" ~eklinde okunmu~tur".

"El-Gayyk - Mescidi" ba~li~~~ alt~nda verilen bilgiler, 1523 tarihli tahrir defterinde kayd~~ olan Kaymazi Camii' ne ait bilgilerdir. Gerek tahrir defterlerinde gerekse di~er belgelerde "EI-Gay• yâr" ad~nda bir mescit ismi geçmemektedir. Yazar, 1523 tarihli tahrirde kay~ tl~~ olan Kaymazi Caniii'ni yanl~~l~kla "El-Gayyâr Mescidi" ~eklinde okumu~tur.

Hac~~ Receb Mescidi'nin evkaf gelirleri; 2 diikkândan 240 akça ve 1 hân kiras~ndan 60 akça olmak üzere toplam 300 akçad~r. Ayr~ca, mescidin yan~nda bulunan bir parça zemin de vakf~n gelirleri içerisindedir. Ancak, herhangi bir geliri yoktur. Yazar~n Hac~~ Receb Mescidi' nin evkafi için verdi~i bilgi ~öyledir; "senede 240 akçe olan 2 kap~l~~ bir hân ve vâridat~~ 300 akçelik 1 lut'a yerden ibarettir"97.

Ebul-Vla Mescidi yazar taraf~ndan "Ahmed b. Hamze Mescidi olarak okunmu~tur. Yazar, 1540 y~l~~ evkaf gelirlerini hiç vermedi~i gibi, 1575 y~l~~ için verdi~i bilgiler de yanli~t~r. ~öyle ki, mescidin 1575 tarihindeki evkaf geliri; 2 dükkan~n y~ll~k (fi sene) 900 akça, 1 hân'~n y~ll~k 48 akça olmak üzere toplam 948 akçad~r. Mescid'in yan~ nda bulunan bir zemin de evkaf gelirleri aras~ndad~r. Ancak herhangi bir geliri olmay~p, hali ve harabedir. Yazar~n 1575 y~l~~ evkaf geliri

92

Mukayese ediniz; A. Gündüz, agt., 5.368; N. Bayath,age., s. 123.

93

Mukayese ediniz; A Gündüz, agt., s.369; N. Bayad~,age., s. 123; 7TD., 660, s. 263.

94 T7'D., 195, s. 144; 17'D., 660, s. 264, 269; N. Bayatl~, age., s. 123-124. 95 TTD., 660, s. 264-266; N. Bayatl~, age., s. 124-125. 96 TTD., 998, s. 88; N. Bayatl~, age., s. 126. 97

K~TAP TANITMA 403 için verdi~i bilgi aynen ~öyledir: "senede 600 akçelik 2 kap~l~~ 1 dükkan, ayr~ca senede 84 akçelik

1 kap~l~~ hân" 98.

~eyh Mehmed b. Celal Mescidi, "~eyh Muhammed E1-Hella7"; ~eyh Muhammed Sinir

Mes-cidi , "~eyh Muhammed Bidâr" ~eklinde okunmu~tur. MesMes-cidin evkaf~~ aras~nda 7 dükkan, 1

ha-mam ve 1 han bulunmaktad~r. Bu diikkâ~llardan 3'nün 308 akça, 2'sinin (1/4 hisse) 204 akça, l'nin (1/2 hisse) 60 akçalik geliri mevcutken, l'i ise hali ve harabedir. Hac~~ Mehmed

Hamam~-= 180 akçalik ve 1 harl kirasm~n 36 akçal~k geliri ile beraber y~ll~k gelir toplam~~ 788 akçad~r.

Yazar bu mescidin evkaf gelirlerini de yanl~~~ vermi~tir; "varidau senede 308 akçelik 3 kap~l~~

dük-kanlar vafidat~~ senede 180 akçelik hal~lar~], varidau 180 akçelik 1 kap~l~~ ddlcicân, varidau senede 24 akçelik ba~ka bir dükkan ve senede 60 akçelik yar~m dükkan ican" 99.

Ferih~âd Bey Mescidi, "Ferahzad Bey" diye oku nmu~tur. Ayr~ca mescidin evkaf gelirleri

yanl~~~ ve eksik de~erlendirilmi~tir. Ferih~âd Bey Mescidf nin evkaf gelir toplam~~ 2520 akçadan ibarettir. Bu gelirin 720 akças~~ 2 dükkândan, 1800 akças~~ ise say~s~~ tahrir defterlerinde verilme-yen düldcânlardan sa~lamyordu. Yazar~n bu konuda verdi~i bilgi; "mescid evkafi, varidau senede

720 akçelik 2 kap~l~~ diiklcân ve 180 akçelik muhtelif dükkanlar" ~eklindedir

"Musul'un An~tlar] ve Evicafi" ba~l~~~~ alt~nda verilen bilgiler bu ~ekildedir. Di~er yandan,

MusuPdaki vak~flar içerisinde en fazla gelir tahsis edileni Harameyn vakf~~ oldu~u halde, nedense yazar Harameyn vakf~na hiç de~inmemi~tir. Harameyn vakf~na 3 köyün, 1 mezrea'n~n ve 2 ce-maatin gelirleri ile ~mâdiye ve Akra'da mukataa gelirleri valtf edilmi~tir. 1523-1540 tarihli tahrir defterlerinde "Valcf-~~ Hz. Muhammedd1-Mustafa", 1558-1575 tarihli tahrirlerde ise "Valcf-~~

Ha-rameyni»erifeyn" ~eklinde kaydedilmi~tir.

Tarihler itibariyle vakf~n gelir toplam~~ ~öyledir; 1523'te 21389 akça; 1540'ta 43950 akça; 1558'de 63030 akça ve 1575'te 73808 akça m°.

Medreseler ba~l~~~~ alt~nda verilen bilgilerde de eksik ve yanl~~l~klar bulunmaktad~r.

Tahrir defterlerindeki kay~tlara nazaran Musul'da 2 medrese mevcuttur. Bunlar; ~eyh

d'I-Beled ve Hoca Kas~m medreseleridir.

~eyhül-Beled medresesi sadece 1523 tarihli tahrir defterinde kay~tl~~ olup, di~er tahrirlerde kayd~~ yoktur. Medresenin evkaf~~ 1 çiftlik zemininden ibarettir. Ancak herhangi bir gelir ayd~~ yoktur~o2.

Hoca Kas~m Medresesi ise elimizdeki 4 tahrirde de karthd~r. Medresenin 1558 tarihinde

harab olmas~~ üzerine yerine ~at nehri kenar~nda yenisi in~a olunup, ismi Do~an Bey Medresesi olarak de~i~mi~tir m3. Hoca Kas~m (1558'den sonra Do~an Bey) medresesinin evkaf geliri Musul boyahanesinden ayr~lan hisse olup, 1523'te 25 akça, 1540, 1558 ve 1575 tarihlerinde de 30'ar ak-çadu. 104.

98

TTD., 195, s. 145; TTD., 660, s. 266; N. Bayatl~, age.. s. 126. 93

TTD., 660, s. 267; N. Bayath, age., s. 127.

loo _{TTD., 308, s. 191; 1TD., 660, s. 268; N. Bayath, age., s. 127.}

~o~~ TTD., 998, s. 89; 17'D., 195, s. 147; TTD., 308, s. 178; TTD., 660, s. 228-236.

102

TTD., 998, s. 90. 103 _{TTD., 308,}

s. 183. "Medrese-i mezkur harab olub, ana bedel ~at kenar~nda boyaharie

mahsuldnden medrese-i cedid binâ olnub, haliya Medrese-i Do~an dimelcle marufdur". 104

KITAP TANITMA

XVI. Ifizydda Musul Eyaleti adh kitab~n yazar~~ ise Musurdaki medreseler hakk~nda ~u

bil-giyi vermektedir; "H.932'de (m.1523) Musul'da 2 medrese mevcuttu. _{~eyhill-Beled ve ...ffic~~}

Kas~m Medresesi bulunuyordu... H. 1008 (m.1599)'da bu medrese varl~~~n~~ koruyordu. III.

Mu-rad devrinde (1575) Musul'da bir medrese mevcut olup, ismi Tu_{~ra'i medresesi idi. Medrese} Musul'un kuzeyinde ve Dicle nehrine na'z~r idi. Buraya Kas~m b. Yahya da denir. Medresenin ya-p~lmas~~ için Bedreddin Lü 'ki emir vermi~t~"105.

Yazar~n verdi~i bu bilgi büyük hatalar ihtiva etmektedir. Birincisi; tahrir kay~ tlar~nda veri-len medrese ismi "Hac~~ Kas~m" ~eklinde de~il, "Hoca Kas~m" ~eklinde kaydedilmi~tir. ~kincisi; H. 1008 (m. 1599)'da bu medrese varl~~~n~~ koruyordu denilmi~, hemen akabinde III. Murad dev-rinde (1575) 1 medrese mevcut olup, ismi Tu~ra'i medresesi idi bilgisi verilmi~tir. Hoca Kas~m

Medresesi 1599'da varl~~~n~~ koruyorsa 1575'te de kay~tlara geçmesi gerekiyordu. Halbuki, bu

medrese 1558 tarihinden sonra Do~an Bey Medresesi ismini alm~~t~r. Üçüncüsü; 1575'te 1 med-rese mevcut olup, ismi Tu~ra'i Medmed-resesi idi ~eklinde verilen bilgi tamamen yanl~~t~r. Çünkü, 1575 tarihli tahrirde "Medrese-i Do~an" olarak kaydedilen bilgiyi yazar yanl~~l~kla "Tu~ra'i

Med-resesi" ~eklinde okumu~tur. Dördüncü büyük hata ise; "1575'te 1 medrese mevcut olup, ismi Tu~ra Medresesidir... medresenin yap~lmas~~ için Bedreddin Lülii emir vermi~ti" ~eklindeki bilgidir. Burada da büyük bir kronolojik hata yap_~lm~~t~r.

"Hamamlar" ba~l~~~~ alt~nda verilen bilgilerde yanl~~l~k ve eksiklikler mevcuttur. Mesela, Melik Mehmed Ha'n ve Kad~~ Darullah hamam~~ "Melik Ahmad Har~~ ve Kad~~ Daraya" ~eklinde okundu~u gibi, Hamam-~~ Yunus'un y~ll~k vergi geliri 2520 akça oldu~u halde, yanl~~l~kla 2920 akça olarak okunmu~tur. Ayr~ca, Hamam-~~ Yunus, "Hamam-~~ Yunus veya Ba'bül-Cedid" diye okunmu~tur ki, tahrir defterlerinde "Bâbti'l-Cedid" kayd_{~~ yoktur. Hamam-~~ Cedid 'in y~lhk vergi} geliri padi~ah hass~~ (Hass-~~ ~ahi) olarak ayr~lm~~~ olmakla beraber, yazar taraf_{~ndan mirliva hass~~} olarak verilmi~tir. Yine, bu hamam~n kayd~~ 1575 tarihli tahrirde bulunmas~na ra~men yazar tara-f~ndan görülmemi~tir °°6.

"Dalphaneler" ba~l~~~~ alt~nda verilen bilgiler kar~~~kt~r. Musul'da darphânenin kesin olarak

hangi tarihte yap~ld~~~~ konusunda ~imdilik, elimizde bir belge mevcut de~ildir. Ancak, ilk kez 1558 tarihli tahrirde darphâne kayd~na rastlamaktay~z. Yazar; "1552 y~l~nda Musul kad~n

Mev-Iâna Abdiilkerim b. Nas~r'~n kayd~na göre III. Murad devrinde darbhane va-ridat~~ 55000 akça

olmu~tu" cilmlesi ile kronolojik bir hata yapm_{~~t~r. Zira, III. Murad'~ n hükümdarl~k dönemi}

1574-1595'tir. Kald~~ ki, faydaland~~~~ tahrir defterinin (660 no'lu defter) düzenlenme tarihi de 1575'tir".

Musul Kalesi ba~l~~~~ alt~nda verilen bilgiler de eksik, yanh~~ ve kar~~~kl~klarla doludur. Ta-rihi süreç içerisinde Musul'un de~i~ik bölgelerinde üç kale yap~lm~~t~r. Bunlar; Bat~~ veya Ab~ni kalesi, Ba~tabya kalesi ve ~ç kale'dir. Yazar, bu kaleleri ay~rt edemedi~i için, mevcut bilgileri bir-birine kar~~t~rm~~t~r".

134-140. sayfalar "Musul ve Kerkük'ün Has, Zeamet ve Timarlar_{~" na ayr~lm~~ur. 998} (1523), 195 (1540) ve 660 (1575) no'lu tahrirlerden faydalamlarak has, zeamet ve timarlar hak-

107

N. Bayatl~, age., s. 130-131. 108 .

Sai_{d Deveci, "Kal'atii 7-Musul fi Muhteliful 'Usur", AJournal of Archaeology in Iraq,}

SUMER, X, Ba~dad, 1959, s. 94-111; A. Gündüz, agt, s. 82-91; N. Bayatl~ , age., s. 130-131. 105

N. Bayatl~, age., s. 130. 106