T.C.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
BÜRO YÖNETİMİ EĞİTİMİ ANABİLİM DALI
E-DEVLET UYGULAMALARINDAN ADALET BAKANLIĞI ULUSAL YARGI AĞI BİLİŞİM SİSTEMİ PORTALI (UYAP)’IN ETKİNLİĞİNİ
BELİRLEMEYE YÖNELİK ANKARA BAROSU AVUKATLARI ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan Uğur BATIR
Ankara Şubat, 2013
T.C.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
BÜRO YÖNETİMİ EĞİTİMİ ANABİLİM DALI
E-DEVLET UYGULAMALARINDAN ADALET BAKANLIĞI ULUSAL YARGI AĞI BİLİŞİM SİSTEMİ PORTALI (UYAP)’IN ETKİNLİĞİNİ
BELİRLEMEYE YÖNELİK ANKARA BAROSU AVUKATLARI ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Uğur BATIR
Danışman: Prof. Dr. Burhan ÇİL
Ankara Şubat, 2013
Uğur BATIR'ın "E-Devlet Uygulamalarından Adalet Bakanlığı Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi Portalı (UYAP)'ın Etkinliğini Belirlemeye Yönelik Ankara Barosu Avukatları Üzerine Bir Alan Araştırması" başlıklı tezi 18/02/2013 tarihinde, jürimiz tarafından Büro Yönetimi Eğitimi Ana Bilim Dalı'nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.
Adı Soyadı
Başkan (Tez Danışmanı) : Prof. Dr. Burhan ÇİL
Üye
Üye
Prof. Dr. Dilaver TENGİLÎMOGLU
Ö N S Ö Z
Yüksek Lisans eğitimimin ilk gününden son gününe kadar, ders aşamasında ve tez aşamasında, her zaman tevazu ve sabırla ilgi ve desteklerini sunan, araştırma konusunun belirlenmesine ve tezin gelişimine kıymetli görüş ve önerileriyle yol gösteren, bu çalışmayı paylaşabilme şansı bulduğum için onur duyduğum Danışmanım Prof. Dr. Sayın Burhan ÇİL hocama teşekkür eder ve minnet duygularımı ifade etmek isterim.
Yine eğitim süresince her zaman maddi-manevi tüm destekleriyle ve ‘öğrenci psikolojisi’ni esas alan yaklaşımlarıyla öğrencilerinin yanında olan Büro Yönetimi Eğitimi Ana Bilim Dalı Başkanı Doç. Dr. Sayın Mehmet ARSLAN, Prof. Dr. Sayın Dilaver TENGİLİMOĞLU, Prof. Dr. Sayın Emine ORHANER ve Doç. Dr. Sayın R. Pars ŞAHBAZ ile bölümdeki tüm hocalarıma çok teşekkür ederim.
Araştırmanın anket verilerinin istatistiksel analizinde ve yorumlanmasında bilgi ve tecrübelerini fedakârca paylaşan, ayrıca eğitim süresince her konuda yardım eden Araştırma Görevlisi Sayın Furkan BAŞER hocama teşekkür ederim.
Yoğun iş gündemlerinde kıymetli vakitlerini ayırma fedakârlığında bulunarak UYAP hakkında gerek bilgi ve tecrübelerinden istifade edebilme imkânı veren, gerekse ilgi ve desteklerini esirgemeyen, Adalet Bakanlığı Bilgi İşlem Dairesi Önceki Başkanı ve Yargıtay Üyesi Hâkim Sayın Ali KAYA’ya teşekkür ederim.
Tez çalışmasının gelişimine engin görüşleri ve kaynak teminindeki yardımları ile katkı sağlayan, ilgi ve desteklerini esirgemeyip kıymetli vakitlerini hoşgörüsüyle paylaşan Adalet Bakanlığı Avrupa Birliği Genel Müdür Yardımcısı Hâkim Sayın Cengiz TANRIKULU’na teşekkür ederim.
Anketlerin uygulanmasında gösterdikleri ilgi ve yardımları için Ankara Barosu Başkanı Av. Prof. Dr. Sayın Metin FEYZİOĞLU ile Başkan Yardımcısı Av. Sayın Sema AKSOY’a; anket hazırlama sürecindeki değerli yardımları ve görüşleri için Ankara Barosu Bilişim Kurulu Başkanı Av. Sayın Nihad KARSLI’ya; adliyede zaman ayırıp anket doldurarak araştırmaya ışık tutan verilerin oluşumuna katkı sağlayan saygıdeğer avukat katılımcılara teşekkürlerimi sunmaktan mutluluk duyarım.
Ö Z E T
E-DEVLET UYGULAMALARINDAN ADALET BAKANLIĞI ULUSAL YARGI AĞI BİLİŞİM SİSTEMİ PORTALI (UYAP)'IN ETKİNLİĞİNİ
BELİRLEMEYE YÖNELİK ANKARA BAROSU AVUKATLARI ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI
BATIR, Uğur
Yüksek Lisans, Büro Yönetimi Eğitimi Ana Bilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Burhan ÇİL
Şubat-2013, 150 sayfa
Kamu hizmetlerinin sunumunda bilgisayar ve internet kullanımı sonucu yaşanan gelişmelere paralel olarak birçok ülkede elektronik devlet projeleri tasarlanmıştır. Bu projeler, pilot bölgelerden alınan sonuçların geliştirilmesiyle e-devlet uygulaması olarak yerleşik duruma getirilmiştir. Türkiye’de, e-devlet yapılanmasının e-adalet ağını Adalet Bakanlığı Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi Portalı oluşturmaktadır. 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu madde 445/I fıkrası gereğince UYAP, adalet hizmetlerinin elektronik ortamda yürütülmesi amacıyla oluşturulan bilişim sistemidir.
Sistemin paydaşları arasında yer alan avukatlar UYAP ile birçok yargı işlemini elektronik ortamda yapabilmektedir. Avukatların bazı işlemlerini UYAP aracılığıyla bürolarından yapabilmeleri bürokrasiyi ve zaman kaybını azaltmakta, ekonomiklik sağlamaktadır. Bu çalışmanın amacı; UYAP ile, bürolarında çalışmakta olan avukatların sisteme dair algılarını ve uygulamada yaşadıkları sıkıntıların neler olduğunu araştırmaktır. Bunun yanında, çıkarılacak sonuç ve öneriler ile sistemin daha etkin duruma getirilmesi için yapılması gerekenlerin belirlenmesi de amaçlanmıştır.
Çalışmanın amacını gerçekleştirmek için uygulanan anket; demografik özellikler ve bilgi teknolojileri ile UYAP hakkında sorular olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Çalışma evreninin çok kapsamlı olması nedeniyle zaman ve maliyet kısıtlılığı da gözetilerek Ankara Barosu’ndaki avukatlardan tesadüfî örneklem seçilmiştir. Anket 400 avukat ile sınırlı tutulmuştur. Anketlerden alınan sonuçlar bir takım istatistikî testlere tabii tutularak analiz edilmiş ve yorumlanmıştır.
Araştırmaya katılan avukatların UYAP ve bilgi teknolojilerini kullanmalarıyla ilgili değerlendirmelerine bakıldığında, avukatların % 86,2’si UYAP ve bilgi teknolojilerine karşı olumlu bir algıya sahip iken, % 13,8’i olumsuz bir algıya sahiptirler. Buna göre UYAP’ın oldukça yüksek bir oranda olumlu ve verimli olduğu kanaati belirtilmiştir. Araştırma kapsamında UYAP kullanımının olumsuz olma
nedenleri sorgulandığında sistemin etkin olarak çalışmadığı, zaman zaman donukluk olduğu ifade edilmiştir. Sistemin güçlü yönlerine ilişkin değerlendirmelerde ilk olarak UYAP’ın zaman kaybına uğramadan iş takibine fırsat vermesi belirtilmiştir. Aynı zamanda ekonomik ve zaman tasarrufu sağlaması; kesintisiz iletişim, bürokrasiden kurtulma, UYAP kullanımının güçlü yanları olarak ifade edilmiştir.
Yapılan istatistikî testler sonucunda araştırmaya katılan avukatların UYAP algılarının; yaş değerlerine, çalışma sürelerine, bilgisayar ortamında çalışma sürelerine göre farklılık gösterdiği tespit edilmiştir. Yaş, çalışma süresi ve bilgisayar ortamında çalışma süresi arttıkça olumsuz değerlendirmelerin olduğu görülmüştür. UYAP eğitimi alanların ve UYAP ile gün içerisinde daha fazla işlem yapanların sorulara verdiği cevap ortalamalarının daha yüksek olduğu görülmüştür.
A B S T R A C T
ANKARA BAR ASSOCIATION FIELD RESEARCH FOR ONE OF E-GOVERNMENT APPLICATIONS;
DETERMINATION OF THE EFFICIENCY OF MINISTRY OF JUSTICE NATIONAL JUDICIARY INFORMATICS SYSTEM (UYAP)
BATIR, Uğur
Graduate Degree, Department of Office Management Training, Thesis Advisor: Prof. Dr. Burhan ÇİL
February – 2013, 150 page
Electronic government projects have been designed in the provision of public services in many countries in line with the developments as a consequence of the use of computers and the internet. These projects have been optimized as permanent e-government practices, through the development of the results obtained from the pilot areas. In Turkey, the Ministry of Justice, National Judiciary Informatics System constitutes the e-justice network of e-government structuring. In accordance with clause 445/I of Code of Civil Procedures numbered 6100, UYAP is an informatics system constituted for the purpose of conducting judicial services in electronic medium.
Attorneys who stand as stakeholders of the said system are able to perform many judicial procedures electronically through UYAP. Attorneys’ carrying out some of their operations from their offices through UYAP decreases bureaucracy and waste of time, which in turn provides economic advantage. The purpose of this study is the exploration of the encountered problems by the lawyers working at their offices and their perceptions of the UYAP system. In addition to this, determination of the actions to be taken was targeted for the dynamization of the system through results and suggestions coming out.
Questionnaire that was applied to put the goal of the study into practice consists of two parts: demographic characteristics & information technologies and questions related to UYAP. Because of the large scale content of the study, considering the limitations of time and expenditure as well, random samples were chosen among lawyers in Ankara Bar Association. Survey was limited to 400 lawyers. Results obtained from the surveys were analyzed and interpreted by subjecting to some statistical tests.
When we look at the attorneys’ assessment of UYAP and use of information technologies we see that 86.2% of them has a positive view on UYAP and information
technologies whereas the remaining 13.8 % has a negative attitude towards the same. Accordingly, it becomes clear that there is a very highly common belief recognizing the usefulness and effectiveness of UYAP. Those who stated a negative opinion on use of UYAP within the scope of the survey explained their reasons pointing out the failure of the system to function effectively, and the dimness they have sometimes experienced. On the other hand, the assessments made in favor of the system first made reference to its strong abilities, that is, the fact that UYAP allows work follow up without any time loss. Among the other strengths of UYAP as revealed in the survey are its qualities of being economic and time saving, uninterrupted communication, and avoidance of bureaucracy.
As a result of the statistical tests performed, it has been found out that assessments of UYAP by the attorneys attending the foregoing survey varied by their age, working times, and working times spent by using computers. It has been seen that as the age, working time and time spent in computer work increase, the negative opinions arise. It has been also seen that average score of the answers given by those who had undergone training on UYAP and have spent more time with UYAP on a daily basis are higher.
Key words: Information and Communication Technology, E-government, E-signature, UYAP.
İÇİNDEKİLER JÜRİ ONAY SAYFASI ... i Ö N S Ö Z ... ii Ö Z E T ... iii A B S T R A C T ... v İÇİNDEKİLER ... vii TABLOLAR LİSTESİ ... ix ŞEKİLLER LİSTESİ ... xi
KISALTMALAR LİSTESİ ... xii
1. GİRİŞ ... 1 1.1. Problem Durumu... 3 1.2. Araştırmanın Amacı ... 3 1.3. Araştırmanın Önemi ... 4 1.4. Varsayımlar ... 4 1.5. Kapsam ve Sınırlılıklar ... 5 1.6. Tanımlar ... 5 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 7 2.1. E-DEVLET ... 10 2.1.1. E-Devlet Kavramı ... 11
2.1.2. E-Devletin Tarihçesi ve Aşamaları ... 14
2.1.3. E-Devlet Kavramının Hukukî Alt Yapısı ... 18
2.1.4. E-Devlet Uygulamalarının Unsurları ... 18
2.1.4.1. Devlet ... 18
2.1.4.2. Vatandaş ... 19
2.1.4.3. Şirketler ... 21
2.1.4.4. Kurumlar ... 22
2.1.4.5. Kamu Çalışanları ... 22
2.1.5. E-Devlet Uygulamalarının Amaçları ... 23
2.1.6. E-Devlet Uygulamalarının Yararları ... 24
2.1.7. Dünya’da E-Devlet Uygulamalarından Bazıları ... 25
2.1.7.1. Amerika Birleşik Devletleri ... 27
2.1.7.2. Singapur ... 28
2.1.7.3. Kanada ... 29
2.1.7.4. İngiltere... 30
2.1.7.5. Japonya ... 30
2.1.7.6. E-Avrupa ... 31
2.1.8. Türkiye’de Örnek Bazı E-Devlet Uygulamaları ... 32
2.1.8.1. Merkezi Nüfus İdaresi Sistemi Projesi (MERNİS) ... 35
2.1.8.2. Kimlik Paylaşım Sistemi Projesi (KPS) ... 38
2.1.8.3. Adres Kayıt Sistemi (AKS) ... 38
2.1.8.4. Dijital Arşiv Projesi (DAP) ... 39
2.1.8.5. Say2000i Projesi ... 40
2.1.8.6. Emniyet Bilgi Sistemi Projesi (POL-NET) ... 41
2.1.8.7. Vergi Daireleri Otomasyon Projesi (VEDOP) ... 43
2.1.8.8. Tapu ve Kadastro Bilgi Sistemi Projesi (TAKBİS) ... 44
2.1.9. E-Devlet Ve Özel Hayatın Gizliliği ... 45
2.1.10. E-Devlet Ve Bilgi Güvenliği ... 46
2.2. E-İMZA VE E-İMZA KANUNU ... 49
2.2.1. E-İmza Kavramı ... 49
2.2.3. E-İmza Kanununun Amacı ve Kapsamı ... 54
2.2.4. E-İmzanın Hukukî Sonuçları ... 54
2.2.5. E-İmzanın Uygulanması ... 55
2.2.6. E-İmzanın Uygulama Alanları ... 56
2.3. ULUSAL YARGI AĞI BİLİŞİM SİSTEMİ PORTALI (UYAP) ... 57
2.3.1. Tarihçesi ve Aşamaları ... 58
2.3.2. Sistemin İşleyişi ve Kapsamı ... 62
2.3.3. Amacı ... 64
2.3.4. Hedefi... 65
2.3.5. Faydaları ... 66
2.3.6. UYAP Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemi... 67
2.3.6.1. UYAP İç Güvenlik Sistemi ... 69
2.3.6.2. UYAP Dış Güvenlik Sistemi ... 71
2.3.7. UYAP Veri Güvenliği Hakkında Yönetmelik ... 72
2.3.8. Entegrasyon Yapısı ... 72
2.3.8.1. İç Entegrasyon ... 72
2.3.8.2. Dış Entegrasyon ... 73
2.3.9. UYAP Kapsamında E-İmza ... 75
2.3.10. UYAP Bilgi Sistemleri ... 76
2.3.10.1. Avukat Bilgi Sistemi ... 76
2.3.10.1.1 E-Dava Açma ... 80
2.3.10.1.2 E-Dosya Takibi ... 84
2.3.10.1.3 E-Duruşma Takibi ... 88
2.3.10.2. Vatandaş Bilgi Sistemi ... 90
2.3.10.3. UYAP SMS Bilgi Sistemi ... 91
2.3.10.4. Mevzuat Bilgi Bankası ... 92
2.3.10.5. Sesli-Görüntülü Kayıt ve Video Konferans Sistemi ... 93
2.3.10.6. Karar Destek (Uyarı) Sistemi ... 93
2.3.11. UYAP ve UBAP Arasında Bilgi/Belge Paylaşımı ... 94
2.3.12. UYAP’ın Yargı Sistemine Katkıları ... 95
2.3.13. UYAP’ın Başarı ve Ödül Durumu ... 97
3. YÖNTEM ... 99 3.1. Araştırmanın Modeli ... 99 3.2. Evren ve Örneklem ... 99 3.3. Verilerin Toplanması ... 100 3.4. Verilerin Analizi ... 101 4. BULGULAR VE YORUM ... 102 5. SONUÇ VE ÖNERİLER ... 119 5.1. Sonuç ... 120 5.2. Öneriler ... 122 KAYNAKÇA... 125
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: Bazı Ülkelerin E-Devlet Portalları………...………26 Tablo 2: Dünyada E-Devlet Kullanım Oranları………..27 Tablo 3: Araştırmaya Katılan Avukat Grubuna Ait Tanımlayıcı İstatistikler………...102 Tablo 4: Araştırmaya Katılan Avukatların Bilgisayar Ortamında Çalışma Süresi……103 Tablo 5: Araştırmaya Katılan Avukatların UYAP Kullanımına İlişkin Dağılım……..103 Tablo 6: Avukatların UYAP Kullanımına İlişkin Eğitim Durumu………...104 Tablo 7: Avukatların UYAP Eğitimini Nereden Aldıklarına İlişkin Dağılım………...104 Tablo 8: Avukatların Barodan Alınan Eğitimin Yeterliliğine İlişkin Görüşleri……...105 Tablo 9:Avukatların UYAP ve Bilgi Teknolojilerini Gün İçerisinde Kullanım Sıklığı105 Tablo 10: Avukatların UYAP ve Bilgi Teknolojileriyle İlgili Değerlendirmeleri……106 Tablo 11: UYAP ve Bilgi Teknolojilerine İlişkin Algı Değerlendirme Tablosu……..107 Tablo 12: Avukatların UYAP Algılarının Cinsiyete Göre Anlamlı Bir Farklılık Gösterip Göstermediğine İlişkin t Testi Sonucu………..111 Tablo 13: Avukatların UYAP Algılarının Yaşa Göre Anlamlı Bir Farklılık Gösterip Göstermediğine İlişkin Varyans Analizi Testi Sonucu……….112 Tablo 14: Avukatların UYAP Algısı İle Yaş Faktörü Arasındaki Farklılığın Kaynağına İlişkin LSD Testi Sonucu………...112 Tablo 15: Avukatların UYAP Algısının Eğitim Durumuna Göre Anlamlı Bir Farklılık Gösterip Göstermediğine İlişkin Varyans Analizi Testi Sonucu………...113 Tablo 16: Avukatların UYAP Algısının Çalışma Süresine Göre Anlamlı Bir Farklılık Gösterip Göstermediğine İlişkin Varyans Analizi Testi Sonucu………...113
Tablo 17: Avukatların UYAP Algısı İle Çalışma Süresi Arasındaki Farklılığın Kaynağına İlişkin LSD Testi Sonucu………114 Tablo 18: Avukatların UYAP Algısının Bilgisayar Ortamında Çalışma Süresine Göre Anlamlı Bir Farklılık Gösterip Göstermediğine İlişkin Varyans Analizi Testi Sonucu114 Tablo 19: Avukatların UYAP Algısı İle Bilgisayar Ortamında Çalışma Süreleri Arasındaki Farklılığın Kaynağına İlişkin LSD Testi Sonucu………115 Tablo 20: Avukatların UYAP Algısının UYAP Eğitimi Alma Durumuna Göre Anlamlı Bir Farklılık Gösterip Göstermediğine İlişkin t Testi Sonucu………...115 Tablo 21: Avukatların UYAP Algısının UYAP Kullanma Sıklığına Göre Anlamlı Bir Farklılık Gösterip Göstermediğine İlişkin Varyans Analizi Testi Sonucu………116 Tablo 22: Avukatların UYAP Algısı İle UYAP Kullanma Sıklığı Arasındaki Farklılığın Kaynağına İlişkin LSD Testi Sonucu………116 Tablo 23 Avukatların UYAP’ın Zayıf Yönlerine İlişkin Görüşleri………...117 Tablo 24: Avukatların UYAP’ın Güçlü Yönlerine İlişkin Görüşleri………117 Tablo 25: Avukatların UYAP’ın Daha Etkin Kullanılmasına Dair Önerileri…..…….118
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1: Doğumdan Ölüme Nüfus Hizmetleri……….20
Şekil 2: Geleneksel Devlet ve E-Devlet Yapılanması……….21
Şekil 3: UYAP Genel Sistem Mimarisi……….…..63
Şekil 4: UYAP Fonksiyonel Kapsamı……….63
Şekil 5: Türkiye’nin E-Adalet Sistemi İçinde UYAP………..64
Şekil 6: UYAP’ın Nihai Hedefi………...………66
Şekil 7: Uyap Entegrasyon Yapısı (İç Entegrasyon)…….………..73
Şekil 8: Uyap Entegrasyon Yapısı (Dış Entegrasyon)….………74
Şekil 9: Avukat Bilgi Sistemi Ekranı………...78
Şekil 10: Dosya Takip Ekranı………..85
Şekil 11: Dosya Bilgileri Ekranı………..86
Şekil 12: Dosyadaki Evraklar Ekranı………...…...87
Şekil 13: Duruşma Takip Giriş Ekranı………88
Şekil 14: Duruşma Takip Sorgulama Ekranı………...89
KISALTMALAR LİSTESİ A.B. : Avrupa Birliği
A.B.D. : Amerika Birleşik Devletleri BİT : Bilgi ve İletişim Teknolojileri DPT : Devlet Planlama Teşkilatı E-Devlet : Elektronik Devlet
E-İmza : Elektronik İmza E-Posta : Elektronik İleti E-Ticaret : Elektronik Ticaret KPS : Kimlik Paylaşım Sistemi
LAN : Local Area Network (Yerel Alan Ağı) MERNİS : Merkezi Nüfus İdaresi Sistemi
POLNET : Emniyet Teşkilatı Bilgi Sistemi s : Standart Sapma
TAKBİS : Tapu ve Kadastro Bilgi Sistemi TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi
TÜBİTAK : Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu UYAP : Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi Portalı
VEDOP : Vergi Daireleri Otomasyon Projesi WAN : World Area Network (Geniş Alan Ağı) WWW : World Wide Web (Dünyayı Saran Ağ) YBS : Yönetim Bilişim Sistemleri
1. GİRİŞ
Günümüzde bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişimine bağlı olarak eğitimden sağlığa, sosyal ilişkilerden devlet hizmetlerine kadar hemen her alanda büyük bir dönüşüm yaşanmaktadır. Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler bireylerin yanı sıra devletleri de etkisi altına almaktadır.
Ülkelerin sınırlarının sanal olarak ortadan kalktığı, uzakların yakın olduğu, tüm dünyanın küçük bir yerleşim yeri olarak ifade edilebildiği küreselleşme olgusuyla birlikte farklı yerlerde, bilişim sistemleri aracılığıyla elektronik ortamda aynı zaman ve mekân birliği sağlanabilmektedir. Küreselleşmenin özel sektöre yansıması daha güçlü ve ezici bir rekabete, devlete yansıması ise daha hızlı, daha etkin ve vatandaş odaklı hizmete sebep olmaktadır. Kamu hizmetlerinin bürokrasinin yoğun olduğu geleneksel yöntemlerle sunulması vatandaş odaklı anlayışı engellemekte ve etkinlik ile verimliliği düşürmektedir. Ortaya çıkan bilgi temelli yeni düzende, vatandaş ve kuruluşlar tarafından artan beklentilere daha etkin, hızlı, kaliteli cevap verebilmek ve hizmetlerde şeffaflık için devlet olarak bilişim teknolojilerinden daha fazla yararlanılması bir zorunluluk haline gelmiştir.
Bilgi ve iletişim teknolojilerinin kamu yönetimine yansıması devletlerin bu teknolojilerden yararlanmak suretiyle elektronik uygulamalara dayalı projeler oluşturmasına sebep olmuştur. E-uygulamalar kamu hizmetlerinin sunumunda geleneksel duruma bakarak daha katılımcı bir yaklaşımı benimsetmiştir.
Modern çağın bilişim sistemlerini temel alarak hantal bürokrasiye karşı hız ve etkinliği, kapalı kapılar arkasındaki yönetime karşı şeffaflığı, daha az personel ve daha az maliyetle daha çok hizmet sunumunu, vatandaş ile devleti yakınlaştırmayı hedefleyen yapı e-devlet uygulamalarıdır. E-devlet, kamu hizmetlerinin etkin ve kaliteli sunumunda bilgi ve iletişim teknolojilerinden en geniş şekilde yararlanmakta ve kamu hizmetlerine her yerden günün 24 saati erişimi açık hale getirmektedir.
Yeni teknolojilerin günlük hayata yansıması ve bireylerin yeni teknolojilere bağlı olarak hizmetlerden yararlanması sonucu büyük kolaylıklar sağlanmaktadır. Bireyler; vergi ödemelerini, nüfus, tapu kayıt vb. bilgileri öğrenmeyi, çeşitli
başvuruların gerçekleştirilmesini ilgili kurumlara gitmeden, internet aracılığıyla her yerden ve günün her saati yapabilmektedirler.
Dünya’da çeşitli ülkelerde birçok alanda uygulanmakta olan e-devlet projeleri gibi ülkemizde de bilişim çağının hedefleri doğrultusunda farklı alanlarda çok sayıda e-devlet projeleri bulunmaktadır.
Ülkemizde e-devlet uygulamalarının e-adalet kısmı, Adalet Bakanlığı tarafından gerçekleştirilen Ulusal Yargı Ağı Projesi ile başlatılmış olup, adalet hizmetlerinin elektronik ortamda da yürütülmesi amacıyla oluşturulan bir yönetim bilişim sistemidir. Elektronik ortamda, UYAP aracılığıyla ve güvenli elektronik imza kullanılmak suretiyle adliyelere gitmeden dava açılabilmekte, harç ve avans ödenebilmekte, dava dosyaları incelenebilmekte ve evrak gönderilebilmektedir. Bu şekilde yapılan işlemlerde ayrıca fizikî olarak işlem yapmaya gerek kalmamaktadır. Bu sistemde, yargı hizmetlerinin yerine getirilmesinde e-devlet uygulamaları doğrultusunda bilgi ve iletişim teknolojilerinden azami seviyede yararlanılmaktadır. E-adalet (UYAP), yargı sisteminde bürokrasiyi ve zaman, emek, maliyet gibi unsurları en alt seviyelere indirgemekte ve mümkün olan en yüksek pratikliği ve tasarrufu sağlamakta, usûl ekonomisinin gerçekleştirilmesine hizmet etmektedir. Yargı hizmetlerinin sunumunda UYAP’ı kullanan Adalet Bakanlığı personelinin yanı sıra, UYAP’ı kullanarak sistemden yararlanan paydaşlar arasında; avukatlar, kurumlar, bilirkişiler, vatandaşlar da bulunmaktadır.
Bu çerçevede; yalnızca Türkiye’de değil, evrensel kriterlerin esas alındığı ve benzer e-uygulamalarla kıyaslandığı uluslararası alanda da e-devlet uygulamaları içinde başarılı bulunan ve artık pilot uygulamaların yapıldığı dar çevrede kalmayıp bir ‘proje’ olmaktan çıkarak Türkiye’nin her yerine erişip geniş kapsamlı (wan) bir sisteme dönüşen ve Bakanlık resmi internet sitesinde Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi Portalı olarak ifade edilen UYAP’ın, avukat portalı açısından değerlendirilmesi, tezin odak noktasını oluşturmaktadır.
Çalışma 5 bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde araştırma tanıtılmış, ikinci bölümde e-devlet, e-imza ve UYAP ile ilgili kavramsal çerçeve sunulmuştur. Üçüncü bölüm araştırmanın yöntemini içermekte ve bulgular ile yorum ise dördüncü bölümde yer almaktadır. Son bölümde ise araştırmaya dair sonuç ve öneriler bulunmaktadır.
1.1. Problem Durumu
Bu çalışmada, e-devlet uygulamalarından olan Adalet Bakanlığı Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi Portalı (UYAP)’ın, avukatlar üzerindeki etkisi incelenecektir. UYAP’ın personel, vatandaş, kurumlar gibi paydaşlarından biri olan avukat kullanıcıların UYAP’a ilişkin algıları ne yöndedir? sorusu araştırmanın temel problemini oluşturmaktadır. Bu yönde, bürolarda kullanılan ve yönetim bilişim sistemlerinden biri olan UYAP’a ilişkin olarak avukatların kullanım düzeylerinin hangi seviyede olduğu; meslekî çalışma süresine, işlerini bilgisayar ortamında yapma yılına, bilgi teknolojileri eğitimi alıp almama durumuna veya gün içerisinde UYAP’ı kullanma süresine göre algılarının farklılık gösterip göstermediği hususları da araştırmada alt problemler olarak yer almıştır.
Hipotezler
H1: Cinsiyet ile UYAP algısı arasında anlamlı bir farklılık vardır.
H2: Yaş Değeri ile UYAP algısı arasında anlamlı bir farklılık vardır.
H3: Eğitim Durumu ile UYAP algısı arasında anlamlı bir farklılık vardır.
H4: Çalışma Süresi ile UYAP algısı arasında anlamlı bir farklılık vardır.
H5: Bilgisayar Ortamında çalışma süresi ile UYAP algısı arasında anlamlı bir
farklılık vardır.
H6: UYAP eğitimi alma durumu ile UYAP algısı arasında anlamlı bir farklılık
vardır.
H7: UYAP yazılımını kullanma sıklığı ile UYAP algısı arasında anlamlı bir
farklılık vardır.
1.2. Araştırmanın Amacı
Günümüzde hızla gelişmekte olan bilgi teknolojileri, bilgiye erişimi mekân ve zaman kısıtlaması olmaksızın kullanıcıların hizmetine sunmakta ve işlemlerin hızlı bir şekilde yapılabilmesine imkân tanımaktadır. Bu yönde Türkiye’de büyük bir gelişme ve kullanım alanı gösteren e-devlet uygulamalarından birisi olan Adalet Bakanlığı Ulusal
Yargı Ağı Bilişim Sistemi Portalı, e-devlet projesinin yargı ağını oluşturmaktadır. UYAP ile gerek Adalet Bakanlığı personeli, gerek vatandaşlar ve gerekse de avukatlar birçok işlemlerini elektronik ortamda yapabilmekte ve verimlilik sağlanmaktadır. Özellikle avukatların bazı işlemlerini UYAP üzerinden bürolarından yapabilmeleri bürokrasiyi ve kırtasiyeciliği ve buna bağlı olarak da zaman kaybını azaltmakta, maliyetlerde ekonomiklik sağlamaktadır.
Tezin amacı; e-devlet uygulamalarının e-yargı ayağını oluşturan UYAP ile birlikte avukatların bu projeden ne şekilde faydalandıklarını, uygulamada yaşadıkları sıkıntılarının neler olduğunu ve eskiye göre daha pratik ve faydalı olup olmadığını araştırmak ve avukatlar üzerindeki etkilerinin neler olduğunu belirlemektir.
1.3. Araştırmanın Önemi
E-devlet uygulamaları, devletin sunmuş olduğu hizmetlerden yararlananlara hizmetlerin elektronik ortamda sunulmasıdır. Zaman ve mekân sınırlamasını ortadan kaldıran ve hizmete kesintisiz erişimi sağlayan e-devlet uygulamaları ile zamandan ve ekonomik bakımdan tasarruf sağlanmaktadır.
E-devlet uygulamalarından UYAP ile birlikte, bürolarında çalışmakta olan avukatların bilgi teknolojilerini kullanmasıyla elde ettiği faydaların neler olduğunun ortaya çıkarılması istenmektedir. Bunun yanında, araştırmayla birlikte avukatların UYAP’tan faydalanma düzeylerinin belirlenmesi, çıkarılacak sonuç ve öneriler ile sistemin daha etkili duruma getirilmesi için yapılması gerekenlerin belirlenmesi amaçlanmaktadır.
1.4. Varsayımlar
Bu araştırmanın temelinde aşağıdaki varsayımlar yer almaktadır:
- Anket sorularının yapılacak araştırmanın amacını gerçekleştirmede geçerli, güvenilir ve yeterli olduğu,
- Veri kaynağı olarak kullanılan anket formlarının doğru ve tarafsız olarak cevaplandırıldığı,
- Seçilen örneklem grubunun araştırmaya veri sağlamada ve evreni temsil etmede yeterli sayıda olduğu varsayılmıştır.
1.5. Kapsam ve Sınırlılıklar
Bu araştırmanın temelinde aşağıdaki sınırlılıklar yer almaktadır:
- Araştırmanın amacını gerçekleştirmeye yönelik anket uygulaması Ankara Barosu’na kayıtlı avukatlar ile sınırlı tutulacaktır.
- Araştırma alanı, evrenin büyüklüğü nedeniyle maliyet ve zaman yetersizliği gözetilerek seçilecek örneklem sayısı ve örneklemin belirttiği görüşleriyle sınırlıdır.
1.6. Tanımlar
Bilgi İşlem (Bilişim): Verilerin bilgi haline gelmesini sağlayan işlemler dizisine, ‘bilgi işlem’ veya ‘bilişim’ denir. Buna göre bilgi işlem sistemi, bir örgütteki bilgilerin toplanması, saklanması, gerekli formlara kavuşturmak için işlenmesi ve karar süreçlerinde kullanmak maksadıyla, ilgili yerlere sunulmasını sağlayan sistemdir (Tengilimoğlu, Tutar; 2009:228).
Yönetim Bilgi Sistemi: Örgütlerin bilgi işleme ve kullanımındaki verimliliğini ve etkinliğini artırmayı amaçlayan sistematik bir yaklaşımdır. Yönetim Bilgi Sistemleri, örgüt içi ve örgüt dışı çevrelerden aldığı verileri derleyip işleyerek bilgi haline getirdikten sonra, yöneticilere sunan ve istedikleri bilgiyi üretmeleri için gerekli araçları sağlayan bir sistemdir. Yönetim Bilgi Sistemleri, bir örgütteki işleyiş, yönetim, analiz ve karar verme fonksiyonlarının desteklenmesi amacıyla bilgi üreten, bilgi teknolojilerinin kullanımına dayalı, bütünleşik bir insan makina sistemidir (Tengilimoğlu, Tutar; 2009:227).
E-Devlet: Türkiye Bilişim Şurâsı’nın raporunda (2002); “Devletin vatandaşlara karşı yerine getirmekle yükümlü olduğu görev ve hizmetler ile vatandaşların devlete karşı olan görev ve hizmetlerinin karşılıklı olarak elektronik iletişim ve işlem ortamlarında kesintisiz ve güvenli olarak yürütülmesidir” ifadesiyle tanımlanmıştır.
UYAP: E-devlet sisteminin bir gereği ve bir bölümü olmak üzere, “e-adalet” sisteminin kurulmasında Adalet Bakanlığı merkez teşkilatı ile birlikte taşra teşkilatı,
tüm mahkemeler, cumhuriyet başsavcılıkları, icra daireleri, yan bilgi kuruluşları olan, adli tıp, nüfus müdürlükleri, emniyet ve diğer ilgili kurum ve kuruluşlarla elektronik ortamda bağlantı kurulması amacıyla Türkiye geneli için oluşturulmuş bir e-devlet projesidir (www.uyap.gov.tr).
E-Devlet Kapısı: T.C. Başbakanlık tarafından 07/08/2009 tarihinde yayımlanan “E-Devlet ve Bilgi Toplumu Kanun Tasarısı Taslağı”nın 2 nci maddesi (i) fıkrasında; ‘Kullanıcılara, kamu kurum ve kuruluşlarına e-devlet hizmetlerinin tek erişim noktasından sunulmasını sağlayan bilgi sistemi’ni ifade eder olarak tanımlanmıştır.
Portal: Çok sayıda ve çeşitli içeriği bir arada bulunduran internet sitelerine giriş için kullanılan terim.
2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Tez çalışması hakkında, kavramsal ve kuramsal yapı sunulmadan önce ilgili ve benzer araştırmalardan kısaca bahsetmek gerekmektedir. E-devlet uygulamaları kapsamında yapılan araştırmalar, yurt içinde ve yurt dışında çok sayıda ve yol gösterici niteliktedir. Bu alandaki araştırmalar konunun güncel ve geniş bir alanda olması nedeniyle değişik açılardan ele alınarak işlenmiştir. E-devlet uygulamaları ve UYAP ile ilgili yapılan çalışmalardan bazıları aşağıdaki gibi özetlenebilir.
Yaramış (2005), çalışmasında; kamu kurum ve kuruluşlarında çalışanların e-devlet uygulamalarına ilişkin görüşlerinin belirlenmesini amaçlamıştır. Araştırma, uygulanan bir anket aracılığıyla Nevşehir’de gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın sonucunda, çalışanların e-devlet konusundaki görüşlerini etkileyen faktörler ortaya çıkarılmıştır. Bu faktörler; eğitim düzeyi, gelir düzeyi, evde bilgisayar-internet bağlantısı olma durumu, bilgisayar ve interneti kullanmayı bilme durumu, çalıştığı kurumda bilgisayar-internet bağlantısı bulunma durumu ve bilgisayar-internet kullanma süresi olarak bulunmuştur.
Yıldırım (2007), çalışmasında; kamu kurumlarında görev yapan bilgi işlem yöneticilerinin e-devlet uygulamalarından Merkezi Nüfus İdaresi Sistemi (MERNİS) Projesi kapsamında yer alan (Kimlik Paylaşım Sistemi) KPS hakkındaki izlenimlerin neler olduğunu tespit etmeyi ve bu sistemden beklentileri öğrenmeyi amaçlamıştır. Araştırma anket yöntemiyle Konya’da yapılmıştır.
Aysin (2007) tarafından yapılan çalışmanın amacı, kurumların elektronik kuruma geçmek için takip edebilecekleri süreçleri gösteren bir model belirlenmesi ve Milli Eğitim Bakanlığı e-devlet uygulamalarının öğretmenler tarafından değerlendirilmesidir. Araştırmada verilerin toplanması anket yöntemiyle gerçekleştirilmiştir. Anket verilerinin incelenmesi sonucunda, e-kuruma geçişte kullanıcı ihtiyaç ve taleplerinin mutlaka göz önünde bulundurulması, e-dönüşümün yararlarına kullanıcıların inanmaları, kullanıcıların mutlaka e-kurum hizmetleri hakkında bilgilendirilmeleri ve e-hizmetleri kullanabilmeleri için gerekli donanım ve eğitimlere sahip olmaları gerektiği tespit edilmiştir.
Çiçek (2008) araştırmasında, e-devlet uygulamalarının kamu hizmetlerinin etkin olarak sunumundaki etkisini ortaya çıkarmayı amaçlamıştır. Araştırma kavramsal olarak ele alınıp incelenmiştir. E-devlet uygulamalarından beklenen yararların oluşması için kullanıcılara bu konuda güçlü bir eğitim verilmesi gerektiği belirtilmiştir.
Kılıç (2009) tarafından gerçekleştirilen çalışmada, avukatların bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanma durumları ile e-öğrenmeye yönelik görüşlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. E-devlet kavramının unsurlarından olan e-öğrenme konusu ele alınmıştır. Avukatların e-öğrenme çalışmalarına yönelik tutumlarının bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanma kabiliyet ve alışkanlıklarının ölçülmesi amacıyla düzenlenen çevrimiçi anket e-posta ile gönderilmiş ve bu şekilde avukatların görüşlerine başvurulmuştur. Analiz bulgularına göre, avukatların e-öğrenme konusunda yeterli bilgiye sahip olmadıkları, e-öğrenme ile verilecek bir meslek içi eğitime katılmayı olumlu karşıladıkları gibi sonuçlara ulaşılmıştır.
Yardım (2006) tarafından gerçekleştirilen çalışmada, elektronik imza kavramı tüm ayrıntılarıyla ele alınmıştır. Yargılama işlemlerinin elektronik ortamda yürütülmesi bakımından elektronik imza ve bu kavram ile yakından ilişkili olan UYAP incelenmiş ve değerlendirilmiştir. E-devlet ve yargı hizmetlerinde bilgi teknolojilerinin kullanılması hakkında çok aydınlatıcı ve yol gösterici örnek bir çalışma olarak yarar sağlamıştır.
Oğlakçıoğlu (2008) tarafından gerçekleştirilen çalışmada, yargı düzeninde gerçekleşen elektronik gelişmeler kapsamında, mahkemeler ve yargılamaya katılan taraflar arasında adlî bağlayıcılığı bulunan elektronik adlî iletişim kavramı tüm ayrıntılarıyla incelenmiştir. Elektronik ortam yolu ile dava açılabilmesi için yapılması gerekli düzenlemeler, bu konuda mevzuatında önemli değişiklikler yapmış olan Alman Hukuku örneklenerek değerlendirilmiştir. Bu çalışma da, e-devlet ve yargı hizmetlerinde bilgi teknolojilerinin kullanılması gibi güncel içerikleri bakımından çok aydınlatıcı ve yol gösterici örnek bir çalışma olarak yararlanma imkânı sağlamıştır.
Özker (2010) tarafından yapılan çalışmada, UYAP ile birlikte Adalet Bakanlığı çalışanlarının bu projeden ne şekilde faydalandıkları, uygulamada yaşadıkları sıkıntılar, çalışanlar üzerindeki etkilerinin neler olduğu gibi hususlar araştırılarak Ankara, İstanbul ve İzmir’de bulunan adliyelerde çalışanlardan toplam 400 katılımcıya uygulanan anket
ile sonuçlar belirlenmiştir. Yapılan istatistiki inceleme sonucunda; UYAP’ın performansı arttırıcı bir etkiye sahip olduğu, zaman kaybını önleyici bir etkisinin olduğu, işlerin daha basit tekniklerle yapılmasını sağladığı görülmüştür. Katılımcıların eğitim düzeyi arttıkça UYAP’a ilişkin algılarının da arttığının görüldüğü belirtilmiştir.
Kuzu (2011) tarafından yapılan çalışmada, Türk Yargı Sistemi ve UYAP hakkında bilgi verilerek, sistem kullanıcılarıyla yapılan anket ile mevcut kullanıcıların düşünceleri, sistemin eksiklikleri ve geliştirilmesi gereken kısımlarının tespiti amaçlanmıştır. Yargı işlemlerinin eskiye göre daha çok hızlandığı belirtilmiştir. Sistemi en yoğun kullanan, avukat, hâkim ve adliye çalışanları arasında yapılan ankette UYAP hakkında kısmî bilgiye sahip oldukları sonucuna varıldığı ve eğitim çalışmalarının yoğunlaştırılmasının gerektiği, sistemdeki yavaşlığın giderilmesinin gerektiği ve sistemin gelişiminin sağlanması gibi bir takım sonuçlar çıkarılmıştır.
Araştırma konusu ile ilgili olarak yapılan literatür taraması sonucu oluşturulan bu bölümde; e-devletin tanımı, tarihçesi, aşamaları, hukukî dayanağı, unsurları, amaç ve yararları, dünyada ve ülkemizde uygulanmakta olan bazı e-devlet projeleri, e-devlet ve özel hayatın gizliliği ile bilgi güvenliği açıklanmış, e-imza kavramı ve uygulaması ile 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu’na değinilmiş olup e-devletin e-adalet yapısını oluşturan UYAP; e-dava, e-dosya inceleme ve e-takip gibi elektronik yargı işlemleri hakkında genel bilgilere yer verilmeye çalışılmıştır.
2.1. E-DEVLET
İnsanoğlunun yaşamış olduğu; tarım, yazı, sanayi gibi çeşitli devrimlerden sonra 20. Yüzyılın sonları ve 21. Yüzyılın başından itibaren insan yaşamını yeni bir devrim şekillendirmeye başlamıştır ki bu, bilgi ve bilişim devrimidir.
Günümüzde insanlık bilgi ve iletişim teknolojilerinin hızlı değişimi ile önceki dönemlere göre (tarım ve sanayi toplumları) büyük bir değişim, değişimin ötesinde bir dönüşüm sürecindedir. Yeni toplum, bilgi etrafında örgütlenmiş durumdadır. Sanayi toplumunda ön planda olan “maddi ürünlerin üretimi” yerine, bilgi toplumunda bilgi teknolojileri kullanımı sonucunda “bilgi üretimi” önem kazanmaktadır (Öğüt, 2003: 31).
Bilgi kuvvettir sözünden hareketle günümüzde gelişmiş ülkelerin ellerinde bulundurdukları en önemli güç bilgidir. Gelişmiş ülkelerin, gelişmekte olan veya gelişmemiş ülkelere sattıkları en pahalı ve en etkili unsur bilgi ya da bilgi ve teknoloji kullanılarak elde edilen ürünlerdir. Bilgiyi üreten, kullanılabilir duruma getiren ve ihraç eden kişi ya da devletler zengin ve dolayısıyla da gücü elinde bulunduranlardır.
Yeni teknolojilerin sunduğu imkânlar arasında en pratik ve etkili olan internet günlük yaşamda her alanda yerini almış durumdadır. İnternet ile dünyanın herhangi bir yerindeki insanlar birbirleriyle zaman ve mekân engeli olmaksızın aynı anda iletişim kurabilmektedir. İnternetin kamu yönetimine, kamu hizmetlerinin sunumuna yansıması sonucu geliştirilen projelerle birlikte e-devlet kavramı meydana gelmiştir.
20. Yüzyılın son dönemlerinde bilgi teknolojileri alanında kayda değer ilerlemeler sağlanmıştır. Bu dönüşümün kamu yönetimi üzerine de yansımaları olmuş ve elektronik devlet modeline geçiş çalışmaları başlamıştır. 1981 yılında Singapur, 1985 yılında ABD, 90’lı yılların ortasında İngiltere ve Kanada e-devlet projelerini
uygulamaya koymuşlardır. E-devlet çalışmaları 90’lı yıllarda hızlanmıştır (Erkul, 2004:6).
Ülkemizde de bilgi toplumu olma yolunda atılan adımlarla son yıllarda önemli e-devlet projeleri oluşturulmuştur. Türkiye genelinde uygulamaya konulan projelerden bazılarında çok etkili ve yararlı sonuçlar elde edilmiş ve bu projeler dünya genelinde önemli sayılabilecek örnek projeler arasında yerini almıştır. Bu projeler, Türkiye’nin e-devlet projelerinden diğerlerine de öncülük etmiş ve birçok yeni projenin tasarlanmasına kaynak teşkil etmiştir. Bu örnek projelerin önde gelenleri arasında Adalet Bakanlığı Ulusal Yargı Ağı Projesi (UYAP) yer almaktadır. Bu durum, gerek yurt çapında ve gerekse dünya çapında alınan çok sayıda ve değişik kategorideki ödüllerle ispatlanmaktadır.
2.1.1. E-Devlet Kavramı
Dünya, günümüzde bilgi ve iletişim teknolojilerinin hızlı ve sürekli gelişimi sonucu eğitimden ticarete, yönetimden savaş stratejilerine kadar her alanda büyük bir değişim sürecindedir. Yeni toplum düzeni, bilgi temelinde ve buna bağlı olarak da teknoloji ve bilişim etrafında örgütlenerek sürekli bir değişim ve dolayısıyla da gelişim içindedir. Özel sektörde ve kamu sektöründe bilişimin temel alındığı yeniliklerin yaşandığı görülmektedir.
Klasik devlet anlayışında hükümet tarafından verilen çeşitli hizmetlerde, vatandaşlar çok fazla bürokrasi işlemiyle karşı karşıya kalmaktadır. Basit prosedürler, çalışanlar için uygulanması karmaşık yapılar haline gelmekte ve bunun bir sonucu olarak, işlerin yürütülebilmesi için çok fazla sayıda personel ve memur işe alınmaktadır. Ayrıca basit işlemler için sayısız formlar ve imzalar gerekebilmekte, bazı durumlarda işlemler aylarca sürmekte ve zaman kaybına yol açmaktadır (Yıldırır ve Karakurt, 2004:1).
Çalışanlar artık kâğıt parçaları yerine byte’larla çalışmakta; veri tabanı, dosya dolaplarının yerini almaktadır. (Bennet: 1998: 92).
Çağımızda yaşanan bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmelere bağlı olarak kamu hizmetlerini; daha hızlı, etkin ve verimli sunabilmek ve hizmetten yararlananlara karşı daha duyarlı ve zaman, mekân bakımından da daha esnek hale getirmek için
devletler de bilgi ve iletişim teknolojilerini daha fazla kullanmaya başlamış ve e-devlet kavramı ortaya çıkmıştır.
Elektronik devlet kavramının kısaltması olarak kullanılan e-devlet kavramı; bir tarafta kamu hizmetini sunan devlet ile diğer tarafı oluşturan ve kamusal görevini veya işlemini yerine getiren vatandaş, işletme, çalışan veya devletin başka kurumu arasında, işlemlerin karşılıklı olarak bilgi ve iletişim teknolojileri aracılığıyla elektronik ortamda gerçekleştirilmesini sağlayan interaktif sürece dayalı bir bilişim sistemidir. Böylelikle; etkinlik, verimlilik, hız, katılım ve şeffaflık gibi faktörler artarken zaman ve maliyet tasarrufu sağlanmaktadır.
E-devlet kavramının, literatürde çok sayıda ve değişik biçimlerde tanımları yapılmakta olup, genel itibarıyla ve öz olarak yukarıdaki açıklamaları içeren bir tanıma sahiptir.
E-devlet kavramı, Türkiye Bilişim Şurâsı’nın raporunda (2002); “Devletin vatandaşlara karşı yerine getirmekle yükümlü olduğu görev ve hizmetler ile vatandaşların devlete karşı olan görev ve hizmetlerinin karşılıklı olarak elektronik iletişim ve işlem ortamlarında kesintisiz ve güvenli olarak yürütülmesidir” ifadesiyle tanımlanmıştır.
E-devlet, kamu kurum ve kuruluşları, vatandaşlar ve ticari kurumlar arasındaki bilgi, hizmet ve mal alışverişlerinde teknolojinin kullanılmasıyla ortaya çıkan hız, performans ve verimlilik artışının yanı sıra maliyetlerin azalmasının en üst düzeyde sağlanmasının amaçlandığı bir devlet modelidir (Parlak ve Sobacı, 2005: 226).
Devletle vatandaş arasındaki ilişkilerin dijital tabana taşınması, e-devlet kavramının sadece bir yönüdür. E-devletle birlikte asıl ortaya çıkan kamusal faaliyetlerin şeffaflaştırılması, vatandaşların ülke yönetimine daha aktif ve etkileşimli katılabilmesidir (Gökbunar ve Baştan, 2004: 47).
‘Geleceğin devleti’ olarak da tanımlanan ‘elektronik devlet’; temel olarak kamunun hizmet verdiği alanlarda bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanılması yoluyla daha şeffaf, vatandaşa daha yakın, daha ucuz ve daha iyi çalışan bir idari yapı olarak tanımlanabilir. Bu kavrama eşdeğer olarak ‘sanal devlet’ kavramı da kullanılmaktadır (İnce, 2001: 21).
Kamuya ait bilgilere ulaşılmasında ve vatandaşlara, işletmelere, kurum çalışanlarına, diğer birim ve kuruluşlara kamu hizmetlerinin sunulmasında teknolojinin ve özellikle de web tabanlı internet uygulamalarının kullanılması e-devlet olarak adlandırılmaktadır (Stowers, 2001: 7).
Küreselleşme ile birlikte geleneksel kamu hizmeti sunum şekilleri değişmiş, devletler küresel rekabette kendi pozisyonlarını güçlendirmek ve devam ettirmek için hizmet sunumlarının da artık modernleştirilmesi gerekliliğinin farkına varmışlardır. Özellikle 1990’ların sonundaki teknolojik devrim, internet üzerinden hizmet sunmanın mümkün olmasıyla devletin fonksiyonlarında hızlı ve büyük bir dönüşüme neden olmuştur. “E-devlet” olarak adlandırılan yönetsel modelin giderek daha çok devlet ve uluslararası kuruluş nezdinde kabul görmesine ve kamu yönetimlerinin yeniden yapılandırılması arayışlarında baskın seçenek olarak ortaya çıkmasına neden olan bu yeni imkânlar genel hatlarıyla şöyle özetlenebilir (Uçkan, 2003: 43):
- Kamu yönetimlerinin, BİT’nin kullanımıyla daha etkili ve verimli bir işleyişe kavuşturulması,
- Kamu hizmetlerinin yaygınlaştırılması, vatandaşların kamu yönetim birimlerine doğrudan ve etkin erişiminin kolaylaştırılması,
- Vatandaşların kamu organizasyonunun denetim, eleştiri ve iyileştirme sürecine doğrudan katılımına olanak sağlanması,
- Yerel tıkanıklıkların ve/veya merkezi uygulamaların yerel sonuçlarının değerlendirilmesi sürecinde, vatandaşların “yerinden” ve “dolaysız” katkı ve katılımlarının sağlanması, bölgesel kalkınma hedefleri doğrultusunda, yerel kaynak ve imkânların, ulusal ve uluslararası ekonomiyi entegrasyonunda; pazar işleyişinin şeffaflık ve yüksek performansta gerçekleşmesinde hızlı, dolaysız bir bilgi-katılım koordinasyon seçeneğinin oluşması.
Devlet organizasyonu içinde yürütülen teknolojik ve örgütsel dönüşüm sürecine “geleceğin devleti” olarak da tanımlanan e-devlet (sanal devlet, sayısal-dijital devlet) yapılanması denilmektedir. E-devlet, hükümet içerisinde, hükümet ile yerel düzeylerdeki kuruluşlar, vatandaşlar ve işletmeler arasındaki bilgi alışverişinde, işlemlerde verimlilik, etkinlik, şeffaflık ve hesap verebilirlik sağlamak; vatandaşları
bilgiye erişim ve kullanım yoluyla yetkilendirmek için BİT’nin kullanılmasıdır (Gökbunar ve Yanıkkaya, 2004: 147).
E-devlet yapısı içinde, vatandaşların kamu kurumları ile birebir karşı karşıya gelmesi söz konusu olmamaktadır. Bunun yerine, kamu bilgi otoyolu olarak ifade edilen bilgi iletişim omurgası üzerinden kamu bilgi sistemine ulaşılmakta ve bu sistemin yönlendirilmesi ile talep edilen kamu hizmetine erişilmektedir. Böylece, vatandaşın (ya da kamu hizmetini talep eden herhangi bir tüzel kişinin) bir kamu hizmetine ulaşması için ilgili kamu kurumuna doğrudan erişmesi gerekmemekte, aracı durumdaki kamu bilgi sistemi, kullanıcıyı yönlendirmekte ve gerekli kamu hizmetinin sağlanmasını temin etmektedir. Dolayısıyla, elektronik devlet geleneksel devlete rakip değil, fakat geleneksel devlet modeli içinde kamunun vermesi gereken hizmetlerin sunuluş şeklini değiştiren bir alt yapılar bütünü olarak değerlendirilebilir (İnce, 2001: 24).
T.C. Başbakanlık tarafından 07/08/2009 tarihinde yayımlanan ‘E-Devlet ve Bilgi Toplumu Kanun Tasarısı Taslağı’nın 2 nci maddesi (h) fıkrasında da e-devlet kavramı tanımlanmıştır. Buna göre, e-devlet: “Bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanarak; devletin iş ve işlemlerinin kolaylaştırılmasını, kamu hizmetlerinin sunulmasını ve bireyler ile tüzel kişilerin kamu yönetimine etkin katılımının sağlanmasını”, (ı) fıkrasında ise e-devlet hizmeti: “Bilgi ve iletişim teknolojilerinin sağladığı imkânlar kullanılarak kamu hizmetlerinin hızlı, etkili ve verimli hale getirilmesini ve/veya sunulmasını sağlayan hizmeti ifade eder.” olarak tanımlanmıştır.
2.1.2. E-Devletin Tarihçesi ve Aşamaları
Geleneksel usullerle çalışan (bürokratik) devlet kurumları giderek üzerlerindeki yükü taşımakta zorlanır hale gelmektedir. Görevlerin ve sunulan hizmetlerin yürütülmesi için gerekli olan kâğıda dayalı işler, hem birim işlem süresini uzatmakta hem de maliyetleri ve dolayısıyla kamu cari harcamalarını artırmaktadır (İnce, 2001:11).
Gelişen bilgi ve iletişim teknolojileri, giderek ekonomik ve sosyal hayatın vazgeçilmez bir parçası olmakta, devletin bu gelişmeye ayak uydurması da bir zorunluluk haline gelmektedir. Karar alma sürecinin basitleştirilmesi ve kısaltılması ihtiyacı, modern toplumsal yaşamın bir gereği olmuştur. Bireyler, gelişen teknolojilerin
de sayesinde devlete karşı daha talepkâr olmaktadırlar. Ağ teknolojisi ve çoklu medya (multimedya) araçları, bilgiye erişim ve bilginin paylaşımı konularında sınır tanımaz hale gelmiştir. Çağdaş bireyler, kendilerine hizmet veren kurumların daha aktif, daha hızlı, daha açık, daha doğru ve daha az maliyetle çalışmalarını istemekte ve beklemektedir (İnce, 2001:11-12).
E-devlet uygulamaları incelendiğinde, e-devletin belirli aşamalardan geçerek bugünkü durumuna geldiğini görmekteyiz. E-devletin bugünkü konumuna gelmesindeki ilk aşama e-devlet projesinin oluşturulduğu kurumun bir internet adresinin kurulması olmuştur. Devlet kurumları, kurumsal bilgilerini web sayfalarını hazırlatmak suretiyle dışarıdan erişime açık hale getirmiştir. İkinci aşama, kurumdan bilgi almak isteyen kullanıcıların kurumun web sayfası aracılığıyla veritabanına ulaşabilmesiyle arama yapabilmesi veya iletişim kurabilmesidir. Üçüncü aşamada ise, kurumlar tarafından geliştirilen uygun yazılımlarla, kullanıcıların bilgilerini girerek güvenli bilgilere erişimi ve işlem yapabilmesi oluşturulmuştur. Son aşama olarak da, mevzuat dâhilinde kurumların ellerindeki bilgi ve belgeleri diğer kişi veya kurumlarla paylaşması ve uygulamaya sunmasıdır.
E-devlet projesi uygulamaya konulmadan önce, belirlenen strateji hedefleri ve projenin kapsamı doğrultusunda bir pilot uygulama gerçekleştirilmelidir. Pilot uygulamadan alınan sonuçların analiziyle birlikte varsa eksikliklerin giderilmesi sağlanmalıdır. Çalışanların proje hakkında bilgilendirilmesi ve eğitiminin gerçekleştirilmesiyle uygulamaya geçilmelidir. Bilgilendirme veya eğitim faaliyetlerinin projenin tüm paydaşlarına sunulması proje uygulanmasını daha etkin ve verimli hale getirecektir.
E-devlete giden yolda bugüne kadar kaydedilen aşamaları şu şekilde özetlemek mümkündür (Leigh ve Atkinson, 2001:6-7; Akt.: Gül, 2002:5).
Aşama 1: İnternetin Bilgi Paylaşımı Amacıyla Kullanılması (1993-1998)
Kamu kurumlarına ait web siteleri, internetin ilk ortaya çıkışından 1990’lı yılların sonuna kadar tamamen kullanıcılara bilgi sunulması amacına hizmet etmiştir. Bu aşamada, vatandaşlara herhangi bir interaktif hizmet sunulması söz konusu
olmamıştır. Esas olarak, günümüzde de kamu web sitelerinin en önemli fonksiyonlarından birisi kullanıcılara bilgi sağlanmasıdır.
Aşama 2: Online Olarak İşlem Yapılması Ve Hizmet Sunulması
Kamu web siteleri 1990’lı yılların sonundan itibaren bilgi sağlayıcı modelden işlemsel modele doğru geçiş yapmaya başlamışlardır. İlk olarak bu, bir takım formların internetten indirilmesi (download) ve daha sonra da doldurularak ilgili birime posta ile gönderilmesi şeklinde olmuştur. Ancak devletler, artan bir şekilde vatandaşların işlemlerini online olarak tamamlayacakları bir sisteme doğru yol almaktadırlar.
Örnek olarak, en gelişmiş kamu internet sitelerinden birisine sahip olan Washington eyaletinde web kullanıcıları, gelir ve kurumlar vergilerini (dijital doğrulama teknolojilerini kullanarak) ödeyebilmekte; iş, işsizlik sigortası veya okul başvurusu yapabilmekte; doğum, ölüm, boşanma belgeleri isteyebilmekte; sabıka kaydı elde edebilmektedirler.
Eğer devlet bu ikinci aşamayı tamamlamış ve daha büyük ve daha kapsamlı işlemleri online olarak yapabilecek durumda ise, internet kullanıcılarının kimliklerini online olarak ispatlayabilecekleri bir ortamın, örnek olarak, kanuni bağlayıcılığı olan elektronik imzanın mevcut olması gerekir.
Aşama 3: Web Sitelerinin Bütünleşmesi (2001-?)
Vatandaşların kuyrukta bekleyip, netice itibarıyla ilgili birime bir form teslim etmelerini gerektiren hemen her işlemin web aracılığıyla daha etkin ve daha ucuz bir şekilde yerine getirilmesi mümkündür. Öte yandan, bazı hizmetlerin internet aracı kılınarak yürütülmesi sonucu açığa çıkacak personel ile de devletin, yüz yüze yapılmaya devam edilecek işlemleri daha kaliteli bir şekilde sunması mümkün olacaktır. Bu suretle, devlet örgütü aşamalı olarak küçülürken, sunulan hizmetlerin sayısı ve kalitesi muhafaza edilebilecek, hatta daha da artırılabilecektir.
Ancak, web teknolojisine geçilmekle birlikte devletlerin organizasyon yapısı halen büyük ölçüde vatandaşların ihtiyaçları değil, politik ve bürokratik gereklilikler tarafından tayin edilmeye devam edilmektedir. Buna bağlı olarak da kamu kurumları
web siteleri, çoğunlukla kurumlar itibariyle ayrı ayrı düzenlenmekte ve kurumların sadece kendi ürettikleri bilgilere ulaşılabilecek kanallar (link) sunulmaktadır.
Buna göre, e-devletten elde edilecek en belirgin fayda, e-devlet uygulamalarıyla birlikte tüm devletin yeniden yapılandırılmasıdır. Devletin yeniden yapılandırılabilmesi için de kamu web tasarımı, kamu kurum ve kuruluşlarının mevcut idari yapısı değil, vatandaşların ihtiyaç duyduğu bilgi ve işlemler esas alınarak gerçekleştirilmelidir. Başka bir deyişle, e-devlet müşteri odaklı olmalıdır.
Müşteri odaklı e-devlet, kamu kurumları itibariyle ayrı ayrı tasarlanmış web siteleri ve bilgisayar sistemlerinden vatandaşların ihtiyaçlarına odaklanmış tek bir siteye geçişi gerektirir. Bunu gerçekleştirmek ise, devletin sadece aynı hukuki statüye sahip organları arasında değil, aynı zamanda devletin değişik katmanları (merkezi-mahalli) arasında ve bunlarla da özel sektör arasında işbirliği yapılmasını gerektirir. Zira, çoğu durumda vatandaşı ilgilendiren husus (merkezi ve mahalli idare olarak) kiminle muhatap olduğu değil, probleminin çözülmesi veya elde edeceği yardımdır. (Leigh ve Atkinson, 2001:6-7; Akt.: Gül, 2002:5).
Internet aracılığıyla kamu hizmetlerini sunmakta olan devlet tarafından artık bu aşamada, hizmetten yararlanmak isteyenlerin ilgili hizmetin hangi web sitesinde bulunduğunu araştırmasına gerek kalmaksızın tüm hizmetlere erişimin tek portal üzerinden sağlanması imkânı oluşturulmalıdır. Başka bir ifadeyle, kamu web siteleri aracılığıyla verilen hizmetler kullanıcılara bir bütün halinde ve sistematik biçimde tek elden sunulmalıdır. Örneğin e-devlet uygulamalarıyla ulaşılan çok çeşitli hizmetlerden bazıları olan; sigorta hizmet bilgilerini, trafik cezası puanını, kimlik numarasını veya vergi borcunu öğrenmek isteyen vatandaşın ilgili hizmetin hangi kurum tarafından sunulduğunu ve o kurumun web adresinin de ne olduğunu ayrıca bilmesine ya da araştırmasına gerek kalmamalıdır. Ülkemizde e-devlet kapısı portalının, bütüncül ve işler şekilde tek portal olarak sistematik yapısı sayesinde, sunulan hizmetlere ilgili kurum veya web adresi bazında ayrıca bir araştırmaya gerek kalmaksızın erişilebilmektedir.
2.1.3. E-Devlet Kavramının Hukukî Alt Yapısı
T.C. Başbakanlık tarafından 07/08/2009 tarihinde yayımlanan ‘E-Devlet ve Bilgi Toplumu Kanun Tasarısı Taslağı’nda, ülkemizdeki e-devlet yapılanmasına yönelik açıklamalar yer almıştır. Bu kapsamda, e-devlet hizmetlerinin yürütülmesine ilişkin usûl ve esasların belirlenmesi, bilgi toplumuna dönüşüm sürecinin planlanması ve koordine edilmesi için kurulan Bilgi Toplumu Ajansının teşkilat yapısı, görevleri ve yetkileri düzenlenmiştir. E-devlet kapısının işletilmesine ve hizmetlerin sunulmasına dair hukukî alt yapı oluşturulmuştur. 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu’nun hukuken tanınması ve uygulanmasında etkinliğin artırılması da e-devlet yapılanmasının işlerliğini artırmıştır. Elektronik imza ile yapılan işlemlerin elle atılan imza ile hukuken aynı geçerliliğe ve sonuca sahip olması e-devlet uygulamalarının gelişiminde önemli bir yere sahiptir. 2005 yılında yürürlüğe giren Elektronik İmza Kanunu’ndan sonra, ülkemizde Kamu sertifika otoritesi 2006 yılında TUBİTAK bünyesinde UEKAE enstitüsüne bağlı olarak kurulmuştur. Böylelikle, kamu görevlileri, e-devlet uygulamalarında kullandıkları elektronik imzayı buradan temin etmeye başlamıştır. Bu yöndeki hukukî çalışmalardan biri de bilgi güvenliği ile ilgili yasal düzenlemelerdir. Bilgi güvenliği ve kişisel verilerin gizliliğinin ihlali suçunda verilen cezaların oranları da artırılmıştır.
2.1.4. E-Devlet Uygulamalarının Unsurları
Devlet, vatandaş, şirketler, kurumlar ve kamu çalışanları e-devletin unsurlarını oluşturmaktadır (Kırçova, 2004: 79). Bu unsurların içeriklerinin neler olduğu aşağıda açıklanmaya çalışılmıştır.
2.1.4.1. Devlet
E-devlet uygulamalarının esasını devletin kendisi oluşturmaktadır. Devlet, e-devlet uygulamalarındaki diğer bileşenlerin kaynağıdır. E-e-devlet uygulamalarına devletin varlığıyla ve kullanıcılarına sunacağı projeyle başlanmaktadır.
E-devlet dönüşümü, devlet'in vatandaş odaklı yapıya kavuşarak topyekün dönüşmesini ifade etmektedir. Ancak unutulmamalıdır ki bu dönüşümün en önemli lokomotifi Devlet’in kendisi olacaktır (Aydın, 2003: 27).
Devletin birimleri, kurumları ve vatandaşlarıyla doğrudan ilişkili olarak yürüttüğü hizmetlerle ilgili olarak tüm işlevlerinin ağ üzerine taşındığı durum "e-devlet" kavramının devlet ayağını oluşturmaktadır. Gerek ürettiği hizmetler, gerekse bu esnada kullandığı girdiler bakımından devlet organizasyonu bilinen en büyük ve kapsamlı organizasyondur. Bu organizasyonun sağlıklı işleyebilmesi gerekli altyapı ve üstyapı unsurlarının bir araya gelmesiyle mümkün olacaktır. Halen dünya pazarlarında hangi ekonomik sistemi uygularsa uygulasın en büyük alıcı devlettir. Vatandaşlara sunulan kamu hizmetlerinin gerçekleşmesinde kullanılan çok sayıda ürün ve hizmet devlet tarafından çeşitli kurum ve kuruluşlardan satın alınmaktadır. Gerek bu girdilerin satın alınması gerekse de hizmet üretiminde kullanılması sırasında gerçekleştirilen çok sayıda işlem bulunmaktadır. Bu noktada etkinlik ve verimlilik sorunu ortaya çıkmaktadır. Kâr amacı gütmeyen en büyük organizasyon olan devletin bilgi teknolojilerinin sunduğu çeşitli imkânlardan yararlanarak ağ ortamına taşınması temelde etkinlik ve verimlilik sorununa büyük ölçüde çözüm olmaktadır (Kırçova, 2004: 79).
2.1.4.2. Vatandaş
Devlet-vatandaş arasında iletişimin temelinde devletin vatandaşı için var olduğu gerçeği yatmaktadır. Bunlar arasında etkileşim doğuracak iletişim kanalları ne kadar açık olursa, o kadar vatandaşın refahı, mutluluğu, huzuru ve güveni sağlanır. Bunlar arasındaki iletişimsizlik en başta devletin vatandaşına, vatandaşın da devletine olan güvenini yok eder. Güvensizlik ise ülkede demokrasi ve insan haklarının gelişmesini ve yeşermesini önler. Bu bağlamda, yalnızca devletin vatandaşına değil, vatandaşın da devletine kolay erişebilmesi ve etkileşim, iletişim ve paylaşım içinde olması oldukça önelidir. Günümüze kadar bu ikili arasındaki iletişim ve etkileşim ağırlıklı olarak yazışma, posta, yüz yüze görüşme, telefon ve faks gibi iletişim araçlarına dayalı olarak örgütlenmiş ve uygulanagelmiştir (Bensghir, 2000: 49).
Geleneksel devlet organizasyonlarının temel sorunlarından birisi vatandaş ve devlet etkileşiminin yaratılmasında karşılaşılan güçlüklerdir. Devlet organizasyonu genelde tek yönlü olarak düzenlenmekte ve yukarıdan aşağıya bir hiyerarşik yapı arz etmektedir. Bu durumda vatandaşların yönetime ve yönetim süreçlerine katılımı ve ortaya çıkan bilginin paylaşımı konusunda sorunlar yaşanmaktadır. Oysa ağ ortamında iletişim iki yönlü olduğundan hemen her konuda devlet-vatandaş ve devlet-kurumlar işbirliği tesis etmek son derece kolay olmaktadır. Bu etkileşimle kamu hizmetlerinin
sürekli iyileştirilmesi, geliştirilmesi ve vatandaş memnuniyetinin sağlanması geleneksel devlet organizasyonuna göre karşılaştırılmayacak biçimde hızlı ve kolay bir biçimde sağlanabilmektedir. Vatandaş-devlet etkileşiminin artması aynı zamanda devlete olan güveni arttırmakta, vatandaş-devlet ilişkilerini geliştirmektedir (Kırçova, 2004: 80).
Doğumla birlikte başlayan süreçte; nüfus kimlik kartının çıkartılması, pasaport, vergi ödemeleri, elektrik, su, doğalgaz harcamalarının internetten izlenmesi, ehliyet, trafik bilgi ve cezaları, çeşitli izin ve belgelerin çıkartılması, resmi kurumlara başvurular ve iş takipleri, evlilik, boşanma, askerlik, emlak alımı, emeklilik, sosyal güvenlik, sigorta, eğitim, sağlık, adalet, e-seçim, e-sayım, e-demokrasi, iletişim, yerel yönetimlerle etkileşimler, hava durumu ve meteoroloji bilgileri, döviz kurları, resmi gazete, istatistiksel bilgilere ulaşma gibi tüm alanlarda etkileşim sağlanmaktadır. Ölüm sonrası süreçse, cenaze işlemleri, ölüm ilan ve kayıtları, veraset, miras, tapu gibi hukuki işlemler ile tamamlanmaktadır (Erdal, 2004: 3).
Şekil 1: Doğumdan Ölüme Nüfus Hizmetleri
Kaynak: Eroğlu, 2006:99, www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der62m5.pdf, Erişim Tarihi: 30/10/2012
Yukarıdaki şekilde görüldüğü üzere doğumdan ölüme kadar hayatımızın hemen her aşamasında kamu kurumlarıyla işlem yapılmaktadır. Geleneksel yöntemde yapılan iş ve işlemler daha çok yüz yüze iletişime dayalı iken, bilgi ve iletişim teknolojilerinin getirmiş olduğu yenilikler sonrasında e-devlet kapsamında internet vb. imkânlarla işlemler yapılabilmektedir.
E-devlet dönüşümü, devletin hizmetlerini sunarken vatandaşların istek, beklenti ve ihtiyaçlarını gözeten, vatandaş odaklı bir yapıya, vatandaşıyla birlikte topyekün dönüşümü olarak tanımlanmaktadır. Yeniden yapılanma olarak da adlandırılan bu
dönüşümle, devlet "hizmet talep eden vatandaş" zihniyetinden "hizmet sunulan vatandaş" felsefesine yönelir (Baykal, 2003: 10).
E-devlet dönüşümünde hizmeti alacak vatandaşların da (e-vatandaşa) dönüşümü söz konusudur. Zira yeni yapıda sunulacak hizmetleri talep edecek birilerinin olması, dönüşümün etkinliği açısından şarttır. Vatandaşların dönüşümü yoğun, yaygın ve yaşam boyu öğrenme faaliyeti gerektirmektedir (Baykal, 2003: 10).
Şekil 2: Geleneksel Devlet ve E-Devlet Yapılanmasında “Vatandaş, Kurumlar ve Bilgi Sitemleri” Arasındaki Etkileşim
Kaynak: Türkiye Bilişim Şurası E-Devlet Çalışma Grubu Sonuç Raporu, Ankara, 10-12 Mayıs 2002, s.4.
Yukarıdaki şekilde görüldüğü üzere geleneksel devlet anlayışında fizikî yöntemler daha çok ağırlıkta iken e-devletin temel alındığı modern ve yenilikçi devlet anlayışında ise bilgi sistemlerinden yararlanılmaktadır.
E-hizmet dışında vatandaşın kendisine sunulan elektronik hizmetleri kullanmasıyla başlayan e-katılım, vatandaşın sorumlulukları kapsamında devlet yönetiminde söz sahibi olma, görüşlerini elektronik ortamda ifade etme, oy verme gibi toplumsal katılımı artırıcı gelişmeleri de beraberinde getirecektir (Arifoğlu, 2004: 105).
Ülkemizde de uygulamaya konulan e-devlet projelerinin bu hızla ve katılımla devam etmesi durumunda, oy verme işlemlerinin bile elektronik ortamda gerçekleştirilmesinin yakın bir gelecekte mümkün olabileceği düşünülmektedir.
2.1.4.3. Şirketler
Bir ülkenin ekonomik yapısında en önemli unsurlar şirketlerdir. Şirketler devlet organizasyonuna göre yenilikleri daha kolay benimseyen ve uygulayan birimlerdir. Bu anlamda gerek dünyada gerekse de Türkiye’de e-ticaret projeleriyle birlikte şirketlerin
gösterdiği gelişme ilgi çekicidir. Ağ organizasyonundan ağ ekonomisine geçişte şirketlerin yarattığı ivme ağın diğer unsurlarına göre çok daha önemlidir. Önceleri askeri amaçlı bir proje olarak ortaya çıkan internet, akademik kuruluşların katılımıyla büyümüş ancak ticari kuruluşların katılmasından sonra bugün ulaştığı noktalara gelmiştir. Halen dünyada milyonlarca web sitesi ve milyonlarca internet kullanıcısı varsa bu büyük ölçüde ticari internet sayesinde gerçekleşmiştir (Kırçova, 2004: 79).
İşletmeler; ticaret odası, vergi dairesi gibi yerlere başvurularını internet ortamında yaparak formlara erişim, ticaret siciline kayıt, gerekli izin ve onayların alınması, e-beyanname gibi işlemleri yerine getirebilmektedir. Günlük faaliyetlerin sürdürülmesinde gerekli olan, elektrik-su-doğalgaz harcamalarının izlenmesi, bankacılık ve finans işlemleri, ithalat-ihracat-gümrük düzenlemeleri, çalışanların sigorta bilgilerinin takibi gibi faaliyetler e-devlet kavramıyla iç içe bulunmaktadır. Bir işletmenin kapanışı, iflası veya devri halinde de yine ilgili yerlere gerekli form ve başvurular internet ortamında sunulabilmektedir.
2.1.4.4. Kurumlar
Gerek şirketlerin gerekse de vatandaşların yer aldığı ağ ortamının diğer bir tamamlayıcısı da kurumlardır. Kurumlar e-devlet yapılanması içerisinde e-kurum olarak kendilerini gösterirler. Kurumlar hem iş yaşamında hem de günlük yaşamda sıkça başvurulan çeşitli kurumların da ağ ortamına taşınması söz konusudur. Belediyeler, dernekler, vakıflar, sivil toplum örgütleri, üniversiteler, diğer öğretim kurumları, noterler ve benzeri kurumlar da e-devlet organizasyonunu tamamlamak üzere ağ ortamında yer almaktadır. Hemen her gün çeşitli nedenlerle bu tür kurumlara birçok kere başvuran vatandaşların talep ettikleri hizmetleri rahat bir şekilde alabilmeleri için bu kurumların da ağ ortamında bulunması zorunludur. Bu kapsamda belediyelerin çeşitli belediye hizmetlerini ağ ortamında sundukları, vergi ödeme, borç sorma, bilgi alma gibi işlevlerle donatılmış internet sitelerini kullandıkları görülmektedir (Kırçova, 2003: 22).
2.1.4.5. Kamu Çalışanları
E-devlet modeli oluşumunda devlet hizmetini vatandaşa sunan kamu çalışanları da önemli bir konumdadır. Hizmet sunumunda teknolojinin daha fazla kullanılması
insan unsurunun daha az kullanılmasına yol açsa da insansız bir e-devlet uygulaması mümkün değildir. Birçok hizmetin üretilmesi esnasında insan yine en önemi unsur olarak yer alacaktır. Devlet hizmetlerinin vatandaşa, şirketlere ve diğer kurumlara etkin ve verimli bir şekilde iletilmesi ile ilgili olarak üzerinde en fazla durulan konulardan birisi kamu kesiminde çalışanların sayısı ve niteliğidir. Kamu çalışanlarının sayısının fazla olmasının devlet hizmetlerinin etkin bir şekilde sunulmasına katkısı yoktur. Bu noktada bilgi teknolojilerine hâkim, ağ teknolojisi üzerinde çalışma yeteneğine sahip nitelikli kadrolara olan gereksinim ortadadır (Kırçova, 2004: 79). Ancak mevcut personelden de beklenen nitelikli çalışmalar için personelin eğitimine gereken önem verilmeli, hizmetiçi eğitimlerle ve diğer uygulamalarla personelin yeni projelere uyumunun gerçekleştirilmesi sağlanmalıdır.
2.1.5. E-Devlet Uygulamalarının Amaçları
Türkiye Bilişim Şurâsı’nın e-devlet çalışma grubu raporunda (2002) ifade edildiği üzere; küreselleşmenin hızla ilerlediği ve ekonomik anlamda sınırların ortadan kalktığı bir dünyada, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişmeler, Türkiye ile diğer gelişmiş ülkeler arasındaki açığı artırmaktadır. Türkiye’nin bu açığı kapatabilmesi ve bilgi toplumuna ulaşabilmesi için devletin, gelişmiş teknolojiyi kullanması ve yeni bir yapılanmaya gitmesi gerekmektedir. Bu yapılanma modeli e-devlet olarak belirtilmektedir. E-devlet; kamu kurum/kuruluşları, vatandaşlar ve ticari kurumlar arasındaki bilgi, hizmet ve mal alışverişlerinde bilgi teknolojilerinin kullanılarak performans ve verimlilik artışını hedefleyen devlet modeli olarak tanımlanmaktadır.
Söz konusu rapora göre, e-devlet ile amaçlananlar ise şunlardır: - Devletin şeffaflaşması,
- Devletin hızlı ve etkin bir şekilde işleyişinin sağlanması, - Her düzeyde, vatandaşın yönetime katılımının sağlanması,
- Kurumlar arası bilgi alışverişinin sağlanarak iş ve veri yinelenmesinin önlenmesi,
- Kamunun hizmet verdiği vatandaşların yaşamlarının kolaylaştırılması,
- Karar vericilerin bilgiye dayalı karar verme süreçlerinin geliştirilmesi ve hızlandırılması.
