18 http://www.millifolklor.com
ALGI HA ALIKLA I
IK A
I
K
E A
IMA I:
E
K
A
(C
ID-19)
E *
Reflection of Epidemics on Turkish Minstrel Poetry: The Case of Novel Corona-virus (COVID-19)
Dr. Öğr. Üyesi Ömer SARAÇ** ÖZ
Salg n ha al kla n ba a ekonomi olmak e e opl m ha a n genellikle o al, i a al, k l el, e i im b. alanla da ol m ola ak daha fa la e kiledi i g lmek edi . D nemin a la na g e de le ne icile i de b alg n ha al kla nlemek amac la e i li edbi le alm la d . lk ola ak A al k 2019'da in Halk C mh i e i'nin W han eh inde o a a kan e b adan m d n a ehdi ede bi kon ma gelen eni ip ko ona i (COVID-19), h l bi bi imde a lmak ad . B d m n bi on c ola ak D n a Sa l k g (DS ) 11 Ma 2020 a ihinde b ha al pandemi (k e el alg n) ilan e mi i . D n an n hemen hemen b n
lkele inde g len b i e ka l la a a o ak al mala ap lmak a e bi ak m edbi le al nmak ad . Bu t den k e el alg nla n a l m n n nlenme inde lkele in ek ba la na alacakla edbi le in e e li ola-ma aca , k e el bi b nl k i e i inde ha eke edilme i ge ek i i e kilile a af ndan dile ge i ilmek edi . B n nla bi lik e opl mla n kendi i dinamikle inin ha eke e ge i ilme i de - o al, i a al, din , k l el b.- b k e el alg n n nlenme i/kon ol al na al nma nok a nda e kili olabilece i a ik d . B lge el, e el a da k e el ola ak o a a kabilen de i kenle ha al kla n a lma nda a da nlenme inde nemli l de ol almak ad . Halk n ac la n , p oblemle ini, e in le ini, e gile ini, ko k la n , co k la n he de i de dile ge i me i g e addeden e bi anlamda onla n c le i kon m nda olan kla , o a a kan b eni i e ka ka kalmam ; me c d m e b d m n o a a ko d a la ii le inde dile ge i mi le di . B al mam da kla n o al med a he apla nda e e i li pla fo mla da a nlam old kla ii le inde i n o a a k la bi lik e b d m n opl m a af ndan na l alg land n ele al bi imle ine e b kon daki g le ini ifade edi ekille ine de inilmi i . B lelikle kla n opl m hangi nde manip le e ikle i e b kon da na l bi o al o ml l k lendikle i kendi ifadele inden ola k la ak anla lma a al lm . kla n k e el alg n ecinde ii le inde genel ola ak oka a kma a a , ko ona i f -a l-a , m-ane i de e le e k-a km-a, i n ekonomik e o al ha a a e ki i, k al mek nla n bo kal-ma , o al med a pa la mla , emi lik k alla na kal-ma, e i im e ime a a e ilme i, a l k al anla na
g , e de kalma a , i n k ka na na i em, Do T ki an'a ap lan l m, d n a lide le ine epki gibi pek ok kon da ii le ledi i e b lelikle halk n d g la na e c man old kla ifade edilebili . A ca b k e el alg n ka nda gelene in eklili inin de am e i ilebilme i i in m pa da la n e ine d en g e i e ine ge i di i e pi edilmi i . ellikle o al med a a a la ndan i ifade edile ek gelene e ai pek ok unsurun - k fa l , k a ma , hik e e ma al anla ma b.- i le ici/dinle icile le b l lma gelene in canl bi bi imde d ld n n en nemli g e ge i ola ak de e lendi ilebili . nceki lla da g len alg n ha al kla ka nda kla n halk ababe inden a a lan lma kon ndaki g le ine ka n g n m kla n n mode n p an ana a ko mala old k a dikka ekicidi e b n bi ihni e de i ik-li i ola ak de e lendi mek ge eki .
Anahtar Kelimeler
Yeni ip ko ona i (COVID -19), alg n, k ii i, anal o am, opl m al ihni e . ABSTRACT
Mankind has struggled with many diseases throughout history and this struggle still continues today. It can be seen that epidemics generally have more negative effects on social life in social, political, cultural and educational areas, especially the economy. State administrators have also taken various measures to prevent such epidemic diseases according to the conditions of the period. Novel Coronavirus (COVID-19), which first appea ed in W han ci of People Rep blic of China in Decembe 2019 and began o h ea en he hole o ld from here, is spreading very quickly. As a result of this situation, World Health Organization (WHO) declared this disease as pandemic (global epidemic) on March 11, 2020. Nations are collaborating against this disease * Geli a ihi: 11 Haziran 2020 - Kabul tarihi: 10 E l l 2020
Sa a , me . Salg n Ha al kla n k Ta T k ii ine Yan ma : Yeni Tip Ko ona i (Co d-19) ne i M F 127 (G 2020): 18-34
** Ondokuz Ma ni e i e i, Fen Edebi a Fak l e i, T k Dili e Edebi a B l m , Sam n/T ki e, omer.sarac@omu.edu.tr, ORCID: 0000-0001-8005-7370.
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
which is seen in almost all countries of the world and they are taking some precautions. It is stated by the authorities that the measures taken alone by countries cannot be enough to prevent such global epidemics and that nations should act as a global hole. In addi ion, i i clea ha ocie ie ac i a ing hei in e nal d namic social, political, religious, cultural, etc.- can be effective at the point of preventing/taking under control this global epidemic. Variables that may occur regionally, locally or globally have a significant role in the spread or prevention of diseases. Minstrels, who have undertaken the duty to express the pain, problems, happiness, love, fears and enthusiasm of the people in every period and who have thus become their spokesperson in a sense, were not indifferent to this novel virus and they expressed the existing situation and the conditions brought about by this condition in their poems. This study discusses how minstrels addressed and expressed their views about how the society perceived the situation with the emergence of the virus in the poems in their social media accounts and various platforms. In this way, the study aims to understand in which direction minstrels manipu-late the society and what kind of social responsibility they undertake on the issue. It can be stated that during the global epidemic, minstrels created poems on many issues such as curfew, coronavirus opportunists, oppos-ing spiritual values, the effects of the virus on economic and social life, holy places beoppos-ing empty, social media posts, abiding by the rules of cleaning, taking a break from education, praising healthcare workers, call to stay at home, reproach to the source of the virus, persecution to East Turkistan, and reaction to world leaders and thus interpreted the feelings of the people. In addition, it was found that all the stakeholders fulfilled their duty in the continuation of tradition in the face of this global epidemic. Bringing many elements of the tradition minstrel act, minstrel call-and-response, telling stories and fairy tales, etc.- to the viewers/listeners especially by making use of social media can be evaluated as the most important indicator that the tradition is continued in the liveliest way. Despite the views of minstrels on making use of folk medicine in the face of epidemic di ea e in p e io cen ie , i i q i e ema kable ha oda minstrels stand in favour of modern medicine and this should be considered as a change of mentality.
Key Words
Novel coronavirus (COVID-19), epidemic, minstrel poetry, virtual environment, social mentality. Giri
Sana la halk n g -k la , e i e engi old gibi, pek ok kon da da opl ma a e le ol g e ici ki ile di . Sana la pek ok ke halka ce a e a lad kla , i on ka and d kla e p oblemle ka nda na l da an lma ge ek i ini g e dik-le i gibi e i li opl m al geli medik-le i nceden hi ede ek b n dildik-lendi mi dik-le e opl m manip le e mi le di . B nedenledi ki, d n a e indeki bi ok opl m al ha eke e ejim de i iklikle i ile edebi a e ana a a nda k bi ili ki kon olm . T k opl m nda i e ge mi en g n m e halk en i i e imle enle , g lemle enle , o n-la na ka m ne ile i nanla , bi ne i halk n c l n apanla ; e i li ba -lamla da ad na o an, kam, bak /bah , k, halk ai i, j a , ak n, c , ka . denilen
ana iple olm .
n ano l a ih ahne ine k g nden b g ne kada pek ok do al afe e alg n ha al kla la m cadele e mi i . B afe e ha al kla n bi k m belli opl m/ opl l kla ilgilendirirken bir k m da m l la de inden e kilemi i . B felake le ne
ice-inde ba opl mla n ok ol p gi i i, ba la n n i e b k ka pla e di i bilinen bi ge ek i .
Veba/Ta n alg n a ih el e i e i inde in anl n ba e mek e o land e on binle ce ki inin ha a n ka be me ine neden olan ha al kla dan belki de en nemli i ol-m . 17 e 19. lla a a nda g len b ha al k n lla halk n n amad bi alg n olm (Pan ac 1997: 4). Veban n old k a ehlikeli bi ha al k old ; a -ke le , g ebele , e ile e -ke anla la bi lik e fa kl e le e old k a h l bi ekilde
la ifade edilmek edi . Fa oqhi de fa kl bi bak a la beli ilen lla da e-ban n a lma n engelle en en nemli fak n din old g n dile ge i i (1998: 213-214) O manl De le i d neminde de e i li alg n ha al kla a anm , kla da b kon ii le inde i lemi le di . ( demi 2011: 431) Halk a a nda lenen
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
20 http://www.millifolklor.com
" a n/da n/da n k n" eklinde dillendi ilen bedd a ha al n ciddi e ini d nme nok a nda dikka e de e di . 19. l n nemli ai le inden olan Dadalo l eban n op-l ma e ki ini d l k e dile ge i i :
Ak am nama g g e old a hac la bi bi ine d old Bal kl de e'de o d old T old baba o l n bilmedi Dada (G kem 2006: 89)
G n m de in anl k b k bi alg n ha al kla (COVID-19) daha ka ka a kal-m . 2019 l nda in Halk C mh i e i'nin W han ken inde o a a k p 2020 l n n hemen ba ndan i iba en ok h l bi bi imde ne de e m d n a a a lan i
-nden D n a Sa l k g (DS ) b d m "pandemi" (k e el alg n) ilan e mi i . B k e el alg nla mille le in ek ba la na de il o akla a ha eke e me i o nl l DS a af ndan beli ilmi i . Bah e kon i opl mla n a am ekille ini de i i -mekle kalmam de im e inde e m in anla e le ine hap e mi i . "E de Kal", "Ha-a E e S "Ha-a " "E de H"Ha-a "Ha-a V"Ha-a " bi iminde log"Ha-an h line ge i ilen nlendi mele o-n c pek ok io-n ao-n amao-n o-n o-n b k bi b l m n e de ge i me e ba lam . B d -m in ano l n n al kanl k h line ge i -mi old pek ok kon /da an /ola /ol-g eniden de e lendi me i gibi bi on o a a ka m .
T m d n ada old gibi T ki e'de de ko ona i alg n ile ilgili ola ak e kililer ha al n a lma n nlemek amac la bi ak m edbi le alm la d . E i im e ime a a e ilme i, d la n n d d lma , ibade hanele in ge ici e le kapa l-ma , e i li i e le inin faali e le inin d d lma , kam ek e el ek de e -nek al ma n emine ge ilme i, e den al ma n emini e ik, ehi gi i k la n n d d lma e a a a gi i e k la n n kon oll ola ak a lanma b edbi le den ba la d . Al nan edbi le e nelik ola ak opl m n b k alla a ma ge ek i i e -kilile ce ekli ha la lan bi kon olm . T m b nla n bi on c ola ak opl m ha a nda ba de i im e d n mle a anm .
Kadim T k k l n n en nemli em ilcile i kon m nda olan, o an-bak gelene-inin g n m deki en de e li em ilcile i a lan e elinde a , dilinde k l a -c l apan kla , gelene i he a a a a ma a al an in an ha inele idi . inde a-ad opl m n ac la n , e in le ini, ko k la n b. dile ge i en kla , a anan bu k e el alg n ka nda ine opl m n c le i olma g e le ini en i i ekilde e ine ge i mek edi le . B a ada geli en eknoloji e de i en opl m ap na pa alel ola ak kl k gelene inin ic a ba lam n n ne ede e l k l o am ndan elek onik k l o am na ak a ld n ifade e mek e a a a d . n e ne in a g nla ma la bi lik e pek ok n o al med a k llana ak ana n ic a e i ini le ebili i . So al a am n ne ede e a ga i d e e indi i alg n g nle inde kla n o al med a he apla ndan apm old kla canl a nla da gelene in bi ok n n -a ma, lebde me , a lama vb.- ic a e ikle ini le ebili i . B lece e le inde kalan in anla , kla n o al med a he apla n ciddi o anda akip ede ek k l el do mla n gide ebilmi le di .
T m d n a eni ip ko ona i (COVID-19) alg n ile m cadele ede ken opl m n e i olan kla da b k e el d m ka nda e i kalmam la d . Topl m a -mak, mill bi lik e be abe li i peki i mek, b o g nle in hep bi lik e a laca n nde
opl ma mo al e mek gibi pek ok kon ii le ine an an kla a n amanda a-p lan anl la da ele i mek en ge i d mam la d .
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
B al mada g n m kla n n o al med a he apla nda - ellikle facebook-yeni tip ko ona i (COVID19) ile ilgili pa la kla ii le incelenmi e e i li de e -lendi mele de b l n lm . B ii le in bi k m kla n o al med a he apla nda e alan ii le den ol ken bi k m da ap m a e ine me aj ola ak a af m a g nde ilen ii le den ol mak ad . Ele al nan ii le in b k o nl , 1 Ma -31
2020 a ihle i a a nda kla n o al med a he apla nda a nlam old kla ii -leridir.
1. Â ıkların Koronavirüsle İlgili iirlerinde İ lediği Konular
kla eni ip ko ona i , ii le inde ekilde adland m la d : ko ona, ko-one, co ko-one, co ona, ko ona i , i , ille , m ibe , k an, bela, ampi .
1.1. Sosyal Konular 1.1.1. Sokağa Çıkma Yasağı
Ko ona i edbi le i kap am nda alg n n a lma n engellemek amac la i -le i Bakanl n n Genelge i -le 20 a al e 65 a bi e le in oka a kma a-aklanm . B d m k S k Emino l 'n n k Cemal Di an ile ap a mada
ekilde dile ge i ilmi i :
K la m d ma old bi ne eli eda Vi a e lemi o be pa a geda
E e e a e ed ab b a dede
Soka a ak e ledi ol ndan i k Ce a D a
Salg n ha al n nlenme i/kon ol al na al nma amac la i le i Bakanl lle da e i Genel M d l a af ndan 10 Ni an 2020 a ihinde a nlanan 89380865-153 a l genelge ile 30 B k ehi e Zong ldak' a 48 aa e le "Soka a kma Ya a " ilan edilmi i . Ya ak ba lamadan hemen nce ba in anla n ih i a la n gide mek amac la oka a k kla g lm . k S k Emino l , ma ke e bakkalla da
a-anan kalabal /i diham e nlem al nma n a a daki d l k e le ifade ede : Bi millah de bi ba dak a d
B ab ede b e a a d
a g de a d
Dedi g kanla M l man T k m ?
S E
1.1.2. Evde Kalma Çağrısı
in'in W han ken inde o a a kan e k a ede m d n a a a lan eni tip ko ona i nedeni le 1 Ma 2020 a ihi i iba i le 234.501 ki i ha a n ka be mi i . Vi n b la in an a i e 3.325.976 olm . (h p :// .cnn k.com/co ona-virusu-habe le i, E i im a ihi: 1 Ma 2020) Ko ona i le ilgili ap lan bilim el al -mala la i n ok kola bi ekilde b la , b nedenle i enmenin en e kili o-l n n in ano-la n bi bi i o-le oo-lan ema n ke mek oo-ld beli ilmi i . B n n bi on c ola ak ellikle 65 a e 20 a al bi e le i in e de kalma a la ap lm .
k G kan , i en ko nmak e i n a lma h n a al mak i in e de kalman n ge ekli old n beli e ek b ekilde de am edili e k a ede b ille en k labile-ce imi i ifade ede :
B na g e b le di o a d u Ya amak i e en e inde Na l ol a bi g n n
K n de in ka mam ak n
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
22 http://www.millifolklor.com
E de kalma a i n a l m n engellemek amac la Sa l k Bakanl a a-f ndan k k inelenmi i . B e e Di ane le i Ba kanl 'n n camile de cemaa le nama k l nma n k lama e ibade le in e de e ine ge i ilme ini a i e e me i bu d m n bi on c d . O an Po a o l , in anla n o n bak mda kalma ndan a -k la a-k e de -kalma n n daha i i olaca n dile ge i i . i olmad halde bo bo ge en ki ile i de ele i en o an, aile ile aman ge i menin b e e en i i ol old nu ifade eder:
Yo n bak mla da a mak an i e S k l da "E inde kal" daha g el Di ane in fe a na k lak e Nama n e inde k l daha g el Ni be i bo lm bi pa a gibi Elle i bo kalm f ka a gibi Dola ma d a da a a a gibi Han m n n an nda kal daha g el
O a P a
"E inde kal e g eldi " edifli ii inde belli bi e in anla n bi bi inden ak kalmala ge ek i ini dile ge i en k M el Sinan, b ille en k lman n e g el g nle in e de kalma on c nda ge ekle ece ini ifade ede :
A al kl o al m Umutla a al m B beladan k lal m E inde kal e g eldi
M e S a
1.1.3. Sosyal Hayata Olumsuz Etkisi
D n an n hemen hemen m lkele inde g len ko ona i ehdidine ka pek ok l bi ak m edbi alm /almak ad . B ba lamda T ki e'de de halk n a l n ko mak e i n a l m h n a al mak amac la o al, k l el, i a al b. bi ok alanda ha a k la an edbi le al nm . D n, ni an, nne , a ke lama gibi opl m al e kinlikle in ap lma a aklanm ; kam da e el ek de e nek al ma a da e den al ma modelle inin g lanma i enmi i . B d m ola an ak nda p giden ha a i in bi de i im e d n m ba la m . B lece e de ge i ilen a-man n e i bi ha li a m . k Ya a Demi o l , b de i im e d n m a a -daki d l k e le dile ge i i : F a a g n do m b g nle E e e d e e e d e G de e d e Ne kada de i ik de in i Ya a De
1.1.4. Koronavirüs Korkusuyla İnsanların Birbirinden Uzakla ması
D n a Sa l k g apm old a klamala da i n in andan in ana ema ol la h l bi ekilde ge i ini ifade e mi i . T k e kilile de b nde be ana la e dik en on a bi e le in bi bi le inden akla a a a o al me afenin gi di i g
-lm . Zeki Akal n "Ko ona" adl ii inde b kon ele al . Mi afi pe e bi op-l m oop-lan T k miop-lop-le i i in b d m ga ip enecek bi kon d . Akal n, a n e in i inde
a a an in anla n bile bi bi ine akla mak an ka nd n le le ifade ede : Akal n m nedi bi imle de din
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
En e gili ailemden a d n E le i iki e b ld n ko ona Ze A a
lam'a g e in anla ahi e e d n ada i lemi old kla i i a da k amelle i i in he aba ekilecek i . K an'da mah e g n ile ilgili pek ok a e a d : Allah' n, onla hep bi den opla aca , on a da melekle e, "B nla m i e ibade edi o la d ?" di ece i g n bi ha la!" (Sebe, 34/40) Bi de bi e, "Nama do do k l n e Allah'a ka gelmek en ak n n" di e em ol nd . O, h nda oplanaca n Allah' (En'am, 6/72) ( n anla ld k en on a ek a di ilmele i i in) S 'a f lecek. e b , ehdidin ge ek-le ece i g nd . He ke be abe inde bi e k edici, bi de ahi lik edici (meek-lek) iek-le geli . (K f, 50/20-21) Mah e g n n n deh e inden in anla n en ak nla ndan bile ka aca b lm . Ko ona i nedeni le in anla n bi bi inden ka a ca na akla ma n
mail Da demi , mah e in bi p o a ola ak de e lendirmektedir: Ba m da e e ken ecelin f na
A e d m ine e anmadan pi i o E imden e lad ndan ka a olm ana K ame kopm gibi mah e i a o
a Da de
1.2. Siyasal Konular
1.2.1. Koronavirüs Biyolojik Silah mı?
Topl mla a ad kla k n l amanla da b n n e i li nedenle i olabilece ini d -n le . B d m ba en a a c n n bi ga ab ola ak, ba en de in an ka nakl olma ih imali de e lendi ili . kla , -he ne kada bilim in anla b i n bi olojik bir si-lah olmad n ifade e ele de- a anan b alg n n bi ak m lkele in planlam old kla bi k g old n ekilde dile ge i i le :
K e el planla k e el o n Ko ona i hik e emmi B nla oban olm lem de ko n Ko ona al ap bi gaye emmi O a a
Bilim in anla n n pek o , apm old al mala da o a a kan eni i n in an eli le e ilmedi ini ifade e mi le di . Ancak k T ab de pk O an hla gibi
i n labo a a da e ilmi bi olojik bi ilah old n d nmek edi : Biyolojik mi in kim a al m n
el bi i ke mi k m al m n Eski bir hik e bi ma al m n Kitaplara konu oldun korone
Te e T ab
G ld e e pek ok k b i n belli bi ak m e le de e ildi i kon -nda hemfiki di . B i n na l a laca na kada al mala n ap ld n ifade eden k O an, m b a ananla n nceden planland n a a daki d l k e e-kilde ifade eder:
Me e e le ipa i i al nm Gidecek e beli lenmi bilinmi Te g hla da e ilmi al nm A o la eni pazar yer ona
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
24 http://www.millifolklor.com
1.2.2. Dünya Liderlerine Tepki
Ta ih bo nca pek ok medeni e e e ahipli i apm olan O a Do 'da, pe ol n b l nma ne ice inde b d m k e el bi bo ka anm e b b lgenin kade i ade a petrolle ekilleni olm . ellikle pe ol a akla n n b ada olma e pe ole ba l ol lan poli ikala on c b lgede g a e kan ek ik olmam . Pe ol i in kan d kmek en ekinme en m geci de le le i ele i en k E demli, e gi e ine ko k , hak a bi pa la m e ine empe ali mi, adale e ine adale i li i e i e i ini d n-d ABD i kapal e mek edi . D n a e i alan i ka nda b de le /le /in
a ad ac i le dile ge i mek edi :
Pe a a da ba e e e
a a b a d e e
S b e e e
Ne de ini ; hadi enin g elim E de
O an Obal i e " i ki Geldin Ko ona" adl ii inde di e kla n ak ine ko ona i-n ol ml e kile ii-ni g e ek b d ma fa kl bi o m ge i mi i : a e d G e e e de Pa a e de e i ki geldin Ko ona E e e g d d af e a d d G , ca b d d i ki geldin Ko ona O a Oba
1.2.3. Doğu Türkistan ile İli kilendirme
n anl k a ihi bo nca d n an n bi ok b lge inde e i li l m e o k mla a-anm . D n a a ihinde ka a bi leke ola ak e ini alan "S p Ka liam ", "E meni Z lm " b nla dan ba la d . B l mle fa kl mille le a af ndan g n m de de de am e i ilmek edi . Do T ki an ola ak da bilinen in Halk C mh i e i'nin U g B lge i'nde U g T kle inin a ad l m m d n a a af ndan i lenmek edi . B b lgede a a an halk n dil, din e k l le ini a amala n engelle en in Halk C m-h i e i'nin a l amac U g T kle inden b lge i a nd mak e b adaki T k a l n
ona e di mek i . Ta ihi e jeopoli ik neme ahip olan Do T ki an'da a a an halk, e i li l m, ba k e idde le indi ilme e al lmak ad .
Vi n o a a k e on a nda inlile in a ad k n l eci dile ge i en mail Da demi , b d m in'in U g T kle ine ap lm n bi ka l ola ak de e lendi mek edi .
Bi a e d d n a a ak o a a a a Ecel ipini bo n ma ak o a a a a Bana de me en lan hep bin a a n dedik Do T ki an' n ah k o a a a a
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
1.3. Toplumsal Konular
1.3.1. Koronavirüs Fırsatçıları/Çıkarcıları/Vurguncuları
Topl m n belli ke imle i a anan do al fe a da alg n ha al k amanla nda bi -lik e a ad in anla a a d m e mek e ine b d m f a a e i mek i emek edi le . B d m no mal amanla dakinin ak ine bi ak m mal e nle in fa kl fi a la a a l-ma na/f a l k ap ll-ma na neden oll-mak ad . T abi, a a a ald m d l nde b d m le ifade ede :
Be a ma kele i e ge i din
F a a de e ge d
S pe de le le i di e ge i din Bu kuvveti nerden buldun korone
Te e T ab
lhami A a da b le i o bi d nemde ko ona i f a la n e den e e a-ak ap kla n "al a-akl k" ola a-ak be imle :
Bi afa a i le bi a a a B le g nde in an olma d a B e a b de a A de a a a K a f a b e a a a a A a
1.3.2. Koronavirüs Kar ısındaki Âcizlik
Hemen hemen m d n ada g len eni ip ko ona i ka nda opl mla n a-e i kald kla n dila-e ga-e i a-en k E b , eknoloji e ilahlanma a na gi en de le -le in b i ka ndaki ac ini yle dile getirir:
S e g c de a a a a
Ancak ma l mla a g c e enle
Ne a de d a a afa a a
A pa Ame ika an'a bak n
E b
1.3.3. Kutsal Değerlere Kar ı Çıkanlar
E an, M l manla ibade e a mak amac la o nl kla mina eden ok nan da e le i ola ak an mlanabili . E an T k mille i a af ndan a an e ba ak gibi k al a lan de e le in ba nda geli . E an ok n ken de lenip opa lanma e ana g e ilen sayg n n bi ifade idi .
Ko ona i n T ki e'de g lme i ile bi lik e a anda la n din e mane i d -g la n -g lendi mek amac la Di ane le i Ba kanl 'n n nc l nde m aki camile de a e an ndan on a d a edilme e ba lanm . k K l N i e Ali Bo da , ba la lan b eni g lama a ka kan/ l k alan ki ile i ciddi bi bi imde ele i -mektedir:
De le imi m cadele ede ken Va n o n m a f ede ken Ezanlar okunup dua ederken
Z a a a d a a a
K N
Hava civa sanki onda ahiret Bi o an k nda a m aha e Dine ald ma anki maha e
E a a a d a a a
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
26 http://www.millifolklor.com
1.3.4. Hurafeler
H afe, man k al emeli olma an elakki e g lamala , din ad na ile i p b l inan e da an la ifade eden bi e imdi . H afele , dinin a l nda olma p dine
on-adan gi mi , dini bilgile e kaidele a a na ka m bo inan la d (TDK 2005: 904, Do an 1996: 502). nek, h afe i le an mla : Ko k , a e i lik e a m gibi psikolojik nedenle le beli en, gelece i bilmek i e i le ba a lan e ben e likle i, i i-lik a da k l n n beli ile i ola ak de e lendi en; bilimin e ge e li bi dinin edde -i -i, b-i ak m do a k e le in a l n kab l eden, k ak an k a a ge en anl e bo inanmala d . (1971: 42).
Si a e , ekonomi, a l k, bilim gibi pek ok alanda ka m a kan h afele , o al bi ak a ola ak de e lendi ilebili . kla a n en ciddi o n ola ak kab l edilen
ko-ona i ka nda halk an bi ak m in anla n b i n ilac ola ak -bilimsel olarak kan lanmam olma na a men- e i li bi kile in i i geldi ini ifade e mele ini h afe ola ak d nmek edi le .
Co ona i e a e mi a Pe gambe imi i g m de g a Diyor ki sumak at bir bardak suya
H afe e b d a a a
A B da
O man N an de o al med ada dola an e ko ona i e i i geldi i iddia edilen e i li bi kile in bi e h afe old n dile ge i mek edi :
N an ' e l m gi in di o la Milyon can alacak duyun diyorlar
K a ca d a
a e a d e e
O a N a 1.3.5. Öz Ele tiri
Ko ona i n ilk g ld andan k e el alg n ilan edilme i e on a nda a a-nanla a kada ge en aman diliminde bi ok bi e in dinin ge ekle ini am ola ak e ine ge i ememek en ka nakl bi i m ha ebe e gi dikle i g lmek edi . Zeki Akal n, in an-l k i in bi a ni ean-li inde oan-ld n d nd b i le bi lik e kendi ele i i ini
apmak ad . He ke in, dini kendi a a na g e a lad n d nen Akal n, b d -m i-m ihan/ce a ola ak de e lendi -mek edi . la-m dininin a aklad kla fiille in Ba-' a ene ek me gibi g e ilme inin kab l edileme old n n al n i e :
H ile nama k lam o Ha a an bi le e alam o
m ihan ce a m bilemi o
Ya Rab b mille e en a d m e le Ze A a
k Mahm I k da kon a fa kl bi bak a la akla a ak ka la lan b eni d m n in an eli le do an n ah ip edilme i on c nda o a a k n d n . n an-la n apm old kan-la ha aan-la n on c n opl m oan-la ak he ke in ek i ini dile ge i ir:
Dok nma n abia a Hep bi lik e ap k ha a Ya d m edin m mille e Un ma n ko ona
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
1.3.6. Haddi A ma/Hak Yolundan Sapma
A l k, g n m de mode n d n an n en b k p oblemle inden bi i idi . Belli lle in a lma a da n la n o lanma ola ak da de e llendi illebillecek olan b ka -am, a n in an i in belki de on nok ad . G n m in an n n bi ok kon da a a ka n / ma d n le en K l N i, ko ona i n Allah a af ndan in anl a bi a old kanaa indedi . D no l i e Hak ol ndan apanla n i a af ndan ce-aland lma ge ek i ini dile ge i i :
n ano l ok ma d Ko ona bi a d Kul azmasa bela gelmez Ko ona bi a d
K N
Hak ol ndan apanla Mala m lke apanla He e e am apanla
ab k e i al ko ona
G e D
ellikle S i e'de a anan in anl k d am n dile ge i en k Mahc b , in ano l -n -n b d ma gelme inin emel nedenini haddi a mak a g . Kendi halk n g e o -layan Suriye h k me ini de ele i en k, b g le a nda oc kla n a ad aje-dinin de b a ananla n bi on c old n ifade ede :
K l haddini a ba ba l k e i Z lme i halk na bombala a Sabi oc k ana ik e e i Zalim lkele i en ba Ya Rab
Ma c b
1.3.7. Kutsal Mekânların/Mabetlerin Bo Kalması
Yeni ip ko ona i n a lma h n a al mak amac la de le e kilile i a af n-dan bi ak m edbi le al nd n daha nce ifade e mi ik. B edbi le den bi i i de Di a-ne le i Ba kanl nca camile de C ma nama da d hil olmak e e aki nama la n n cemaa le k l nma n n ge ici e le k lanma d . B n n on c ola ak camile den adece nama aki le inde e an ok n olm e camile cemaa i kalm . A ca pek ok lkenin d la n ge ici e le a k a alma ne ice inde m e i a e le i de ap lma d ma gelmi i . A a daki d l kle de kla , k al mek nla n kapal olma ndan d d kla endi e i ok a k bi bi imde dile ge i mek edi le :
Camile mabe le bo ne a k C mala k l nma ba m e ik Ke eminle ih an e le bol k Ga ip g ebala g lene kada
E e G a
A ak i i apm o la komile Limanla a ekili o gemile C ma g n kapal d camile Cemaa i nama k ld d n i
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
28 http://www.millifolklor.com
1.3.8. Sosyal Medya Payla ımları
Mobil eknolojile in geli me i on c g nl k ha a m a bi ok med a n gi -mi i . Bilgi e ilme inin an a pa la lma na da olanak a la an b med a n la bi ok in an i in ca ibe me ke i haline gelmi i . So al med a k llan c la genel olarak facebook, i e , in ag am gibi e i li o al med a a a la n k llanmak ad .
Ko ona i ehdidinin kendini g e me e ba lad amanla da ba o al med a k llan c la n n b kon ile alakal pa la mla ap kla g lm . B pa la mla be enme ip " a ma" old n d nen k Kap an , d m n ahame inin fa k nda olma an b ki ile e k a e ekilde e leni :
Kimse ilgilenmez vahim durumla okla n n de di a l k mla Facebook' a a ma apan o mla Ol olma i ka allahi
Ka a
1.3.9. Eğitim Öğretime Ara Verilmesi
Ko ona i ehdidine ka al nan edbi le den bi i de he kademedeki e i im faali-e lfaali-e infaali-e 16 Ma 2020 a ihi i iba i lfaali-e gfaali-e ici e a a e ilme idi . Ancak b e e Mill E i im Bakanl na ba l e mi e el ok lla ile ba ni e i ele 23 Ma 2020 tari-hinden i iba en ak an e i ime ge mi e b lece e i imin ke in i e amama ama -lanm . E i imin fa kl bi bo a a nma n dile ge i en k Ya a Demi o l , i
nden in anla n al lm n d na k n ekilde ifade ede : Okullar tatilde hocalar evde
Med adan de al ap an de de Senin maharetin yok koca devde Hi kim e e ok minne in i
Ya a De
1.3.10. Cehalet
Ko ona i alg n n n in anl k i in ok ciddi bi d m old he ke a af ndan bilinmek edi . l mc l bi ha al k olma n n an nda in anla da b ak ko k a bi al ma kon d . T m b nla n an nda ba ki ile in b i ka ndaki m ama da an la n cehale ola ak de e lendi en k S k Emino l , Ek em k ile
ger-ekle i di i a mada b ki ile i ele i mek edi : En b k ha al k bana o ala
Ko k m cehale co ona de il l m me dahi fe man e ele Ko k m cehale co ona de il
S E
Vi n e ki ini g e me e ba lad g nden i iba en e kilile a af ndan ba n-lemle al nm e k alla kon lm . Kalabal k o amla dan ak d lma , o al me afe e lma , oka a kma a a b nlemle den ba la d . l mc l bi e ki e sahip olan b i nem eme ip k alla hi e a an b cahil ce a e li ki ile i ele i en
k, b iple in ine de bildi ini ok aca n dile ge i i : Cahilin cesuru dinlemez kural
e e be b ak, i e hap e al Onda ge ek ok , ha a ma al Ko k m cehale co ona de il
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
1.3.11. Yaratıcıdan Yardım İsteme
n ano l do a ge e i m k l d ma d anda a a c na n p ondan a -d m -dile e ek ac ini g e mi ol . Topl m n pek ok bi e i gibi kla da o a a kan b i en k lman n ol n n a a c ndan af dilemek e ondan a d m i emekle a labilece ini d nmek edi . Zeki Akal n ko ona i en k lman n ol n n Allah' n
a d m la ge ekle ece inin al n i e : Ke emle ke emi e ahla ah
Ya Rab bu e e e a d e e
Sen in koca m lk n ek padi ah
Ya Rab b e e e a d e e Sa a a a a ad a K a a ad a B b be ada a a Ya Rab b mille e en a d m e le Ze A a
1.4.Sağlıkla İlgili Konular 1.4.1. Sağlık Çalı anlarına Övgü
Vi n ilk o a a k andan i iba en ba a D n a Sa l k g olmak e e a l k alan nda al anla b k bi m cadele ne i e mi le di . Sa l k pe oneli i
-n b la ma i ki-ne ka e i li edbi le alm , b -n -n a-n -nda i e akalanan ha ala-n eda i i i iala-n de caala-nla ba la al m la d . B d ma ka kalma an kla da onla a e i li ifadele le e ekk e me i ihmal e memi le di :
K N ' ba ac b e
Sa a ; fe , e
T ki e'de a ka ken l mle H ndan kendini ld enle a
K N
O an Po a o l , ko ona i b la m ha ala n eda ile i e na nda kendile ine i n b la p ha a n ka beden a l k al anla n ehi olarak nitelendirmektedir. Yap kla a ife i a an a nma la e de e g mek e, b da onla a Allah' n a -d mc olma n emenni e mek e-di . O an, gece g n-d al an b ki ile e minne a l n
le dile ge i mek edi : Ne g nd le i ne gece i Ne dinlenme ne e lence i
e d a ce Doktorlara selam olsun
Sa a e a
O a A e P a
1.4.2. Temizlik Kurallarına Riayet
Salg n ha al kla dan ko nman n en emel n la ndan bi i i de emi lik k allana ia e e mek i . B k alla n ha fi en e ine ge i ilme i pek ok ha al n daha ba -lamadan nleminin al nma anlam na gelmek edi . Ba a Sa l k Bakanl olmak e e kon n n man bi ok e kili ko ona i n g lme e ba lad andan i iba en ki i el temizlik ku alla na dikka e menin ne kada nemli old n g lam la d . "Ko o-na i Alaca n Tedbi le den Daha G l De ildi " logan la Sa l k Bakanl a a-f ndan a nlanan 14 k al, opl m emi lik k alla na ia e e me e da e e mek edi .
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
30 http://www.millifolklor.com
lami e 'in de on de ece nem e di i emi lik k alla , kla n ii le inde e ini alm . Ko ona i n b la ma i kini e a lma h n a al mak amac la emi li in e emi olman n nemini dile ge i en kla , al nacak edbi le le i en kola ca k -t labilece imi i ifade ede le :
Sak n kim e e dok nma S dan ab ndan ak nma Bi g n l al hi ekinme E de kal bac l k e de Ma c b ki ab n bi kolon a El ka do a do a F a e me ko ona a E inde kal e g eldi
M e S a
1.4.3. Maske Kullanımı
Ko ona i n T ki e'de ilk g ld amanla da ma ke k llan m n n adece a l k al anla i in ge ekli old Ko ona i Bilim K l a af ndan beli ilmi i. Ancak aka a n n a ile bi lik e kapal alanla ba a olmak e e oka a kanla n da ma ke akma ne ilmi i . Hem i n b la c e ki inden ko nmak hem de di e in anla a b la mamak i in nemli bi ka a old n ifade edebili i .
k Ra im Gen , i n h l bi ekilde a lma ndan on a he ke in maske kul-land n ifade e i i d l nde ma ke i bi a ma a ben e mek edi . D n an n he e inde in anla n o nl ola ak ma ke k llan m n " a mak akmak" ola ak de e len-dirmektedir:
Ha a olan mel l mah n bak o Fe a figanla ek ak or
ol k oc k he ke ma ke ak o D n a a a ma ald d n i
Ra Ge
1.4.4. A ı Çalı maları
Yeni ip ko ona i n o a a k la bi lik e b ha al n eda i inde k llan mak e e pek ok lkenin bilim in anla a af ndan a b lma al mala da ba la l-m . K e el alg n n kon ol al na al nabilme indeki en nemli n la dan bi i olan a n n b l nma m d n a i in bi k l ni eli indedi .
Vi n 10 Ma 2020 a ihinde T ki e'de de g lme i le bi lik e a l e o al med ada bi ak m bi ki a da g da maddele inin i e ka i i geldi ine dai ba iddi-ala o a a a lm . B iddiala e i b lan Hakk ene , a a daki d l k e o n n a n n b l nma ile a labilece ini dile ge i i . A l nda b d m g n m kla n n h afele den i ade mode n bb n ge eklilikle ini o a a ko mala bak m ndan on
de-ece nemlidi :
K l Hakk de b n d d mak la m i niha e e a d mak la m Mik ob mik oba k d mak la m Sanmam ki a e i lo d N an
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
1.5. Ekonomi ile İlgili Konular
1.5.1. Koronavirüsün Ekonomiye Etkisi
So al, i a al, k l el b. pek ok alanda e ki i g len eni ip ko ona i n e kiledi i alanla dan bi i de ekonomidi . Vi n o a a k ilk andan i iba en k e el anlamda old k a e kili olm . Ekonominin hemen hemen he alan n do dan a da dola l ola ak e ki i al na alan i , pek ok i alan nda faali e le in a alma na a da d ma na neden olm . Do al ola ak d n a genelinde pek ok in an i i kalm . Zeki Akal n, i nedeni le pek ok i le mede i le in d d n ekilde ifade ede :
Um eci i en la da a d n
Fab a a e e e ba d
Cami cemaa i ne e g d n U anmad n m l old n ko ona
Ze A a
T m d n an n i nedeni le b k bi d g nl a gi di ini, i ile in i le ini ka -be i ini ifade eden Demi o l , ekonomik anlamda ok b k bi a a n o a a k n beli i . Vi n e ki ini 1945 l nda Japon a'n n Hi o ima e Naga aki ehi le ine a lan a om bomba la ka la an k, b n n bombadan daha g l old n d n :
Demi o l d n a ba fel old
e e c e e d d O d a a a b d A omdan g l m k d e in i Ya a De 1.6. Diğer Konular 1.6.1. Kıyamet Alâmeti
D n a d eninin ona e ip b n in anla n di ile ek mah e de oplanmala na k a-me ad e ili . K 'an- Ke im'de k aa-me ile ilgili bi ok a e a d . K aa-me g n n n
akla n habe e en ba b k e k k alame le a d . B nla amamland a-man k ame kopacak (Pala 1999: 244).
kl k gelene inin em ilcile i olan kla , k ame i genellikle " hi aman" ola ak de e lendi mi le di . k E b , on amanla da o a a kan b ko ona i ille inin k ame alame i olabilece ini, b n n if e inin de K an da old n de e lendi mek e-dir: E bi e o ak b ndan anla m ? Bi i k p b ille i nle mi K a e a a e b a f e K 'a 'a ba E b
1.6.2. Virüsün Çıkı Kaynağına Sitem
Yeni tip ko ona i n d n ada ilk g ld e in Halk C mh i e i'nin W han eh i olm . T m d n a a b adan a ld ifade edilen W han'da halk n be lenme bi iminin b d ma ebep old d nce i k a amanda he ke a af ndan bilini ol-m . lk ola ak bi ha andan in ana, o adan da di e le ine b la iddia edilen i -n a l b -nede-nle m d -n a a a ld beli ilmi i . Halk -n c kon m nda olan
kla da b d ma ka kalmam e W han'da halk n be lenme bi imini k a a e mi lerdir:
Vi i in a o la a e i Dok o la ap o i i a e i
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
32 http://www.millifolklor.com
Z a a a a d a a a
A B da
lam dinine g e e inin enme i helal olma an ha anla i en ki ile i k S k Emino l , ok a bi bi imde ele i mek edi :
B d n a a h kme me e kalk nca name le
Ya a a ed e e e
Z lme g le ini md d n adaki de le le D m o ada fi nenin felinden i k
S E
Ko ona i n a lma na ebep olan ki ile i e bi imde ele i en bi ba ka k i e Fe man 'di . Ya a a i en inlile in b alg nda en k d ma d me ini i e en
k, in anl b d ma d enle in ah e e de ce aland lma dilemek edi :
Yara a ba ed e
Y lan gibi ok da g ko ona Cehennem ak ol n he eni
cab na bak da g ko ona
Fe a
k G kan " a e e " edifli ii inde di e kla gibi inlile in be lenme ekline ele i ide b l nmak ad . Vi n planl bi o n olabilece ine de dikka eken G kan , b o m l n a ih ki apla nda e ini alaca n dile ge i mek edi :
Ye e a a a a a Yedikle i bi i e de a a a Bi g n a ih k kenini a a a e b a e d a e e E e G a 1.6.3. Koronavirüse Sitem
T m d n a e ki i al na alan eni ip ko ona i , opl mla n ba na bela olm -. n ano l n b k bi endi e e ko k a e k eden b i , ba a A a k a olmak e e A pa e Ame ika'da da ciddi o anda a lma g e mi i . B d m n bi o-n c ola ak pek ok ki i fi ik el e h al o-ndeo-n e kileo-nmi i :
Ala ma ge i ko koca d n a
a a a d e
Te edd de d a l kl b n e
Ba a be a ge d e
Te e T b
k K l N i, " a eni alim ko ona" edifli ii inden ald m bi d l k e kan emici vampire ben e mek edi . O, b d n a pek ok in an i in ekilme hale ge i enle e i n b la ma n e onla n da ben e ac la a amala n dilemek edi :
Tipin benzettim vampire Ad n ba a e e gi e Allah senin belan vere Vay seni zalim korona
K N
T ki e'de ilk ke 10 Ma 2020 a ihinde g len ko ona i n b la ma i ki -nden o ki i e i-nden kama hale gelmi i . B d m ba a al ma ha a olmak e e a am n pek ok alan n de inden e kilemi i . Vi n ak be i ile ilgili beli i lik e gelecek ka g opl m n genelinde g len endi e i a mak ad . Zeki Akal n, i
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
Deme elle imi kam o m Kim demi ma kemi akam o m Seki g nd e den kam o m
B b a a a d a
Ze A a
Ko ona i n a lma h n a al mak e o al i ola on a lamak amac la in-anla n bi bi i le olan ema n n ke ilme i e kilile ce a i e edilmi i . B kon ile ilgili ola ak pek ok edbi de al nm . El e le ema n old k a a g n g ld gelenek el T k opl m ap i in b d m kab llenmek old k a o d . Y lla ca a n
a a ba ko an in anla n bi bi inden ka ma n ad ga an k Ra im Gen , a anan b opl m al de i im e d n m kab llenememek edi :
A mda kalmad di imden ettin He e le kapand i imden e in
Ya a a d e de e
E e ba a a d d
Ra Ge
Sonuç
kl k gelene i binle ce ld T k co af a nda h k m m e b adan da Anadol ' a gele ek a l n de am e i mi i . T k k l n n a a ld e le de k-l k/o ank-l k gek-lene i de d lm . O anla n pi i ola ak kab l edilen Dede Ko -k ' an g n m kla na kada b gelenek de inlik ka ana ak de am e mi i . kl k gelene inin ic a ba lam e kla n e i me a la g n m de fa kl bi bo ka an-ma a ba lam . S l k l o am ndan elek onik k l o am na e i ilen kl k ge-lene i, g n m de m canl l ile de am e mek edi .
kla , ok nl ki ile di . Sana , k l el i i, ha ip, kanaa nde i gibi pek ok n b l nan b ki ile a n amanda opl m n c / em ilci i kon m ndad . Halk i in nek model kon m nda olan kla , opl m n ac n , e incini, de dini b. le-dikle i ii le le dile ge i en ki ile di . De i en e geli en opl m ap na pa alel ola ak
kla da b de i im e d n mden e kilenmi le di . Ge mi e kl k gelene inin ic a o am n n genelde kla kah ehane i old bilinmek edi . Ancak kla n gelenek el ic a o amla n n an nda on lla da eknolojik geli melere paralel olarak sanal ortam-la da k lortam-land kortam-la n e ana ortam-la n b ada ic a e ikle ini le ebili i . G n m de a-a a-an pek ok n o al med a he apla ndan kl k gelene inin m nle ini b o amla da d d n dile ge i mek anl olma .
So al, i a al e k l el anlamda opl ma n e en e on do a nlendi -me e ga e eden kla , ilk ola ak 2019 l nda in Halk C mh i e i'nin W han eh-inde o a a k p o adan m d n a a a lan eni ip ko ona i (COVID-19) hak-k nda hak-kendi o al med a he apla e inden - o nl hak-kla faceboohak-k- ii le leme e
e halk a ma g e le ini e ini ge i me e ba lam la d . kla ledikle i ii le de bi ne i opl m n alg na bak pence ele i i a e ede ek ko ona i n hem neden hem de on la e inde d m e genel ola ak kon la a de inmi le di : Soka a kma a a , a l k al anla na g , ko ona i ka nda in anl n ac i, k al mek nla-n k lanma , i n ekonomi e e ki i, haddi a ma, o al med a pa la mla , hura-fele , o al ha a a ol m e ki i, Do T ki an'a ap lan l m, d n a lide le ine epki, g menle e ap lan e i e , e i im e ime a a e ilme i, emi lik k alla na
Mi F k , 2020, Y 32, Ci 16, Sa 127
34 http://www.millifolklor.com
1. Yeni ip ko ona i , a ih e a anan di e alg n ha al kla kada ehlikeli bi alg n d m ndad .
2. kla n hemen he kon da opl m al ola la a d a l olmala gelene in bi e ah d . G n m kla da eni ip ko ona i en ko nma kon nda halk bilgilendi me e/bilin lendi me e al m la d .
3. nceki lla da a a an kla n alg n ha al kla a bak ile g n m k-la n n bak a k-la bi bi inden fa kl d . G n m kk-la ko ona i le m ca-delede halk ababe inden i ade mode n bb n imk nla ndan a a lanman n daha do olaca g ndedi le . A l nda b d m onla n a ad kla a a
e bilim el geli mele e a ak d abilme ellikle inin bi g e ge idi . kla n opl m ilgilendi en nemli kon e me elele hakk nda ii le ledik-le i, halk an kop k a amad kla gibi halk n o ak o nla na d a kalmad kla e onla n d g la na e c man old kla ifade edilebili .
KAYNAKÇA
Do an, Mehme . B T e S , 11. Ba k , Anka a: Ya nc l k,1996.
Faroqhi, Suraiya. O a K e G de Ya a , O a a 'da Y c Y a, anb l: Ta ih Vakf Y Ya nla , 1998.
G kem, mail. Ye B g e I da / Dada / B e , anb l: E Ya nla ,2006.
https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf E i im a ihi: 4 Ma 2020.
https://www.cnnturk.com/corona-virusu-haberleri, E i im a ihi: 1 Ma 2020.
nek, Seda Ve i . E S , Anka a: Anka a ni e i e i Dil-Tarih-Co af a Fak l e i Ya nla , 1971.
demi , Cafe . Ta T de O a T Ha a , anb l: Ki abe i Ya nla , 2011.
Pala, kende . A ed D a S , anb l: ken Ya nla , 1999.
Panzac, Daniel. O a a a da Veba, anb l: Ta ih Vakf Y Ya nla , 1997.
em eddin Sami. K - T , anb l: Ende n Ki abe i, 1989. TDK. T e S 10. Ba k , Anka a: T k Dil K m Ya nla , 2005.
