Atatürk ve sinema

Marmara llet$im Dergisi, Sayt:7, Temmuz 1994

ATATURK

ve

SiNEMA

Yard.Dog.Dr.

Esra

BiRYILDIZ

MARMARA

ihTiVSNSiTESi

iletigim FakUlresi

Mustafa Kemal

Atattirk,

askeri bagansrnrn, siyasal zafeflerinin

ya-nrnda sanaun da dnemini bilen ve bunu her firsatta ortaya koyan bir liderdir.

Biiyiik

Ata'run sanat, kiilttir, uygarhk alanmda sOyledili ve bu alanla-ra

verdi[i

dnemi ortaya koyan pekgok sdzii

vardr.

Mustafa Kemal sanatlann en genci en yenisi olan sinema konusundaki dtqiincelerini gu bigimde dile

ge-tirmigtir;

"Sinema Oyle

bir

kegiftir

ki birgiin

gelecek, barutun,

elektiri[in

ve

kltalann kegfinden qok diinya medeniyetlerinin veghesini

defigtirece[i

gd-riilecektir. Sinema, diinyarun en uzak kOqelerinde oturan insanlann

birbirle-rini

sevmelerini, tanrmalannr temin edecektir. Sinema insanlar arasrndaki gbriiq, diiqtniiq farklannr silecek, insanhk idealinin tahakkukuna en

biiytik

yardrmr yapacaktr. Sinemaya layrk olduu!"u ehemmiyeti vermeliyiz".

27 Kasrm 1989

tarihli

Cumhuriyet Gazetesinde,

Tiirk

Sinemasmrn

onemli gegiq dOnemi yonetmenlerinden olan Faruk Keng ile yaprlan

sOyleqi-de, Keng'in

Atatiirk'e

bir

nedenle meknrp gOtiirmesi ve ardrndan da

Ata-tiirk'iin

Keng'i galrrtmasr ile

ilgili

anrsr qoyle anlatrlmaktadr; "Atattirk o za-manlar Dolmabahge'de. Beni yolladrlar. Bire siire sonra beni gafrrttr, kim

ol-dulumu

sordu. Babam Selanikte Merkez Komutanhgr yapmrqtr, onu oradan tanryormuq. Ne iq

yaptrfrmr

sordu.

Okulu

bitirdim, film

tahsiline

Alman-ya'ya gidiyorum dedim. Bak gok giizel birgey dedi. Bizim Tiirkiye'mizde her brangtan miitehassrsa ihtiyacrmrz var. Tahsilini

bitirip

ddniince bana Avrupa

frlmcili[i

ile

Tiirk

filmcili[i

hakkrnda giizel bir rapor hanrla, Peki dedim, eli-ni dpiip grktrm. Ddndiigiimde raporu hazrladrm. Fakat biraz sonra kaybettik

onu".

Bir ulusu askeri dehasr ile kurtaran, kuran aynr zamanda sanata en az

bunlar kadar deler veren bu

biiytik

liderin 0liimiinden sonra iiziilerek

belirt-mek gerekir ki, kendi ulusunun, yaratuEl devletin sinemasl, onu gok uzun

ytl-lar tema oytl-larak ahp, dramatik

bir

oluqumda incelememigtir. Ata'yt beyazper-deye aksettirememiqtir.

Halbuki

biiyiik lider,

1932

y1nda

gevrilen ve

istiklal

Savaqr iistiine

yaprlmrg en

iyi

birkag filmden

biri

olma

dzellilini

hala koruyan Muhsin

Er-tu!rul'un "Bir Millet

uyanryor" adh hlminde siyah bir perde oniinde kamera 6niine grkarak

iilke

ve diinya sorunlan iistiine bir konuqma yaparak bu filmde

rol alml$tr.

Atatiirk'iin

sinamaya

verdili

cinemi belirten bir baqka olay da qudur; Fuat Uzkrnay tn Kurtuluq Savagr yrllaflnda yaptrgr "Zafet Y

ollutnda" isimli

belge

frlmi

1930'lar da tekrar ele ahnmrqtr.

Atiiturk

1934'de bu

filmi

izlemiq ancak tatmin

olmaynca

galtqanlann

siirdiiriilmesini

istemigti. Kurulan

ko-misyon uzkrnay'rn 3

boliimliik filmini

2

yrl

gahgarak 12 boliime gtkarmtgtt.

Ata bu srralarda

hlmin

durumunu sorup,

frlmin

kendine ait sahneleri

qo!u-nun hareketsiz olmast nedeniyle tamamlanamadtlrnr

olrenmesi

iizerine,

"Ben hayattayrm.

Milli

Mtcadeleye ait

biiyiin

ewakrm, krltctm, gizmem hali hazrdamevcut olduluna gore

gapfdrlrnzda

bana diiqen vazifeyi yapmadtm mr? B6yle bir

teklif

kargrsrnda kalsam memnuniyetle kabul eder,

bil

afiist

gi

bi filmde

rol

alr,

hatralan canlandrnm.

Bu

milli

bir vazifedir. Qiinkii

Tiirk

Gengligine bu miicadelenin nasil kazamldrlrnr ispat etmek"hatrda

brakmak

ancak bu

hlmle miimkiin olacaktr"

demigtir.

Bu konugmanm hemen ardtndan Ata'ntn

salhfr

bozulmuq ve

"istik-lal"

(Zafer Yollannda) adh

film

onun

istedi[i

gibi

olamamtqtr.

Sinemanm gticiine, belgesel

nitelipine

bu denli gok inanan Ata'ntn devrimleri,

kiqili!i,

sinema aracrltlr ile uzun yrllar kitlelere ulag11nlamamtg aynr zamanda da argivlere de yeterli belgeler kalamaml$tr'

Ulkemizde

Atiitiirk

ile

ilgili

olarak yaprlan

ltlmler

ya kurgu ile elde edilen belgesel frimler ya da Kurutuluq Savaqtnr konu edinen

oyktilii

fltlmler-dir.

BELGESELLER

I-

"istiklal"

(Zafer

Yollannda)

adh

frlmi

Fuat

Uzlcnay

yapmqtn'

II-

"TiirkiYe'nin Kalbi Ankara"

Cumhuriyet'in 10. yrh nedeniyle Kurutulug Savaqr belgelerinin ye-niden kurgulanarak

biiyiik

bir

fiim

yaprlmas gabasrna girigilmiq ve bu alanda qok yOnlii

iki

Sovyet yonermeni olan Sergey Yutkegiv ve Lev Oskarovig

ile

Regat Nuri Giintekin,

Fiket

Adil

gibi yazarlann da yer aldrlr bir kurulla

igbir-lili

yaprlarak bu

film

hazrrlanmrqrrr.

III-

"Tiirk

inkrtabrnda

Terakki Hamleleri"

Sovyet belge ve derleme hlm uzmanr

Esta

Shaup ile

Tiirk

yOnetmeni Necati Qakug 3 yrl birlikte gahqarak bu

filmi

ortaya koymuglardr.

Film

Tiirk

Dewimlerine

toplu bir bakrg ve yorum getiriyordu.

Film

gu anda kayrptrr.

fV-"Atatiirk

Sevgisi"

Miinir

Hayri Egeli, tarihgi

yazu

Cemal Kurayrn grkardrlr

Millet

Der-gisinin desteli

ile

1954'de bu belge

frlmini yapml$[r.

V-

1960

yhnda

Sabahattin Tulgar, 1964 yrhnda Hiisniye Ateq geqitli belgeleri

bir

uaya toplayarak

Atatiirk

tistiine belgesel frlmler olugturmuglar-drr.

VI-

"Atatiirk"

1966 yrhnda Ordu

Film

Merkezi

Miidiirii

Albay Nusret Eraslan

tara-findar yaprlan bu filmde Atattirk'tin ozel hayatrna, Latife Hanrm'la

evlililine

ait b azr, sahneler bulunmaktadrr.

VII-

"Atatiirk

ve

Tiirk

Kadrm"

Ydnetmen

Behliil

Dal,

Tiirk

Kadrnlar Dernegi adrna bu belgeseli

ha-zrlaml$tr.

VIT[' "4131ii"L"

12 Eyliil'den sonra iqbayna gelen yOnetimin bu konunun iizerine

titiz-likle elilmesi

sonucunda Belgika'hlar rarafrndan Ata'nm

dofumunun

100.

yfddniimii

nedeniyle 52 dakikahk

bir

frlm yaprlmrgrr. Belgika'h ydnermen

Morc Mopty

ilk

kez

Atatiirk'ii bir

oyuncuya

rol

vererek beyazperdeye

aktar-mgtr.

Boylelikle bir tabu yrklmlsrrr. Bu

film

belgesellerden, fotolraflardan,

az da olsa harita, qemalardan ve dramatik-belgesel

tihiindeki

bbliimlerden

IX- "Atatiirk

ve

Dolmabahqe"

Tiirkiye

Turing Kurumu taraftndan gerqeklegtirilmiq

bir

filmdir.

X-

"Atatiirk

ve

Sanat"

Mimar

Sinan Universitesi sinema Televizyon Enstittisti

dlrencileri

ile Halit

Refi!

tarafrndan gergekleqtirilmigtir.

Bu

filmlerin

drqrnda yabanct devlet arqivlerinde de

Atatiirk ile

ilgili

filmler

bulunmaktadfi. Amerika'hlar 1959 yrhnda "inanrlmaz

Tiirk

The Inc-redible Turc"

isimli bir

film

yapmtqlardtr.

OYTtNI-I

FiLMLER

Belgeseller drqrnda,

0ykiilii

fi lmlere baktrlrmrzda Kurnrlug Savaqmm geqitli biqimlerde ele ahndrlr

filmleri

gdrmekteyiz. Ancak Kurutuluq Savaqt-nr qOyle ya da bdyle ele alan Oykiilti

filmlerin Tiirk

Sinemast iginde sayt

ola-rak fazlaca yer

tutmadrlt

gdriilmektedir.

Bu

filmlerin

en

iinemlileri

:

I-

Ategten G0mlek -Muhsin

Ertufru]

(1923)

II-

Ankara Postast -Muhsin ErtuErul (1928-1929)

III-

Bir

Millet

Uyanryor -Muhsin

Ertufrul

(1932)

IV-

Vurun Kahpeye -

Liitfi

Omer

Akad

(1949)

V-

Fato-Ya

istiklal

Ya

Oltim-

Turgut

Demira!

(1951-1952) Televizyonun yaytn hayatrna girmesiyle

birlikte

az da olsa Kurtuluq

Savaqmm ekrana yansrdrlrnr gOriiyoruz. Televizyon igin yaptlmrq olan

Kur-tulug Savagr ile

ilgili

filmler

ise gunlardr:

I-

Sultanhisar Destanr-Qetin Karamanbey

III-

Uq istanbul-Feyzi Tuna

IV-

Yorgun Savaggr-Halit

Refi!

V-

Kiigtk A!a- Ytcel

eakmakh

1981'de Belgika'hlann

yaptllr filmi

bir

kenara koyarsak iilkemizde

1922'den 1987'ye dek gewilen 60'rn iisttindeki

Oykilii filmlerin

rtim Ozelligi

hig birinde

Atatiirk'iin

gOsterilmemesidir. Kurtulug Savagmr canlandracak

bir

frlmde

bizzatrol

yapmayl dneren ve yapan bu algak gOniillii ga[dag lider, iiziilerek belirtmek gerekir

ki

iilkesinin sinemasmda daima canlandrrrlmak-tan kagrnilmrg, g0sterilemez gibi

bir

tabu haline d0nii$tiiriilmUqtiir.

Qeqitli zamanlarda

tinlii

yaprmcrlar Ata'yr canlandnmak istemiq,

Ata-tiirk ile

ilgili

projeler

yaprlmrg ancak

bunlarln

sonu gelmemigtir.

yul

Brynner,

Doullas

Fairbanks Jr., Ahmet

Mekin

bu role uygun kigiler olarak

iizerinde konugulmuq ancak

bir

sonuca vanlamamrqtrr.

Atatiirk

daha Once de

belirttilimiz

gibi bir

tek Belgika'hlar rarafindan

bir

oyuncuya

rol

verilerek

canlandrilmrgtr.

Bunun drqrnda higkimse Ata'yr perdeye ya da ekrana yan-sttma cesaretini gosterememiqtir.

1987 'de

Ziya

Oztan "Ategten

Giinler"

adh televizyon dizisinde Ata-tUrk'ii Devlet Tiyatrosu Sanatgrlanndan

Metin

Belgin tarafrndan

canlandr-ma cesaretini gdstermiqtir.

Ardrndan 1991'de televizyonda gOsterilen "Samsun'a lJzanan

Yol-ilk

Adrm"

adh ydnermenli[ini

Behliil

Dal rn

yaptrlr

dizide

Ariiriirk'ii

Lemi

Bil-gin

canlandrmt$tr.

1 99 1'de qekimine baglanan "Metamorfoz"un

ydnetmenli[ini

Feyzi

Tuna yapmrg Mahir Giingiray ise Ata'yr canlandrmrgtr. Bu

ksa

canlandnl-malardan sonra, son olarak 1993 yrknda gekimleri tamamlanan ve 1994

yt-hnda gdsterime giren

"Kurtuluq"

_adh

ydnetmenlilini

Ziya Ozhn'rn yapugl

televizyon dizisinde Rutkay Aziz, Mustafa Kemal

Atatiirk'ii

gergek anlamda

tiim

film

boyunca

bir

kahraman olarak

canlandrmrgtr.

Uzun yrllar

bir

tabu

gibi

canlandrnlmaktan korkulan, kagrnrlan

Ata-tflrk

ba$anh Orneklerle televizyon dizilerinde canlandrilmaya baglanmrqtrr.

Dileriz

tiim diinyaya seslenecek,

Biiyiik

Ata'yr tiim diinya vatandaglanna ta-nrtacak

bir

sinema

filmi

de

gekilir

ve baganh olur.

KAYNAKqA

Miimtaz Ankan, "Behliil

Dal'la R0portaj" Cumhuriyet Televizyon

F,ki,11

Mayrs 1991, s.6.

Atilla

Dorsay, Sinema ve

_Qafrmrz-

I,

Istanbul,

Hil

Yayrnlan,1984.

Atilla

Dorsay

"Tiii

Perdeden

Atatiirk",

Cumhuriyet, 21 Hazttan 1991.

Metin

Erksan,

Atatiirk Filmi,

istanbul,

Hil

Yayrnlan, 1989.

Turhan Giirkan, "Sinemamzda Kurtuluq Savagt", Cumhuriyet, 30

Alustos

1989.

Alpay Kabacah,

"Birgok

Yrldrz Yarattt", Cumhuriyet, 27 Kasrm 1989' Bican Silan "Beyazperde'de

Atatiirk

Kavgast",

Hiiniyet,

4-7 Temmuz 1997.

Erman $ener,

Kurtuluq

Savag ve

Sinemamtz, istanbul,

Dizi

Yayrnlan,