Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

--...!:.A.!<U!<.··':..iTuti!!r~kiC!;ya!!!t2:A~r.!!Jast!!tI!!.Jrm!!!!!.!al!!l!an~E<!!n:!!sti!.!.·tn!!!s!!!O.,!,D~e!.lrgi.!iis!!..i ....S!aayJ.L!...!1~3....!Ei!!.rz.&.lu~r~um~1~99'-d9~

--...,;;-195-MEVLIT VE TURK EDEBiYATINDA MEVLiT TURt) Semra ALYILMAZ'"

'limize Arap!,:a'dan giren ve en fazla kullamlan yabancl kokenli elimelerden biri olma azelligit~lyanmevlit kelimesi i!,:in sozll1klere, kaynak eserlere baklldlgmda geneIde bir birine benzer anlamlandrrmalar ve a!,:Iklamalarlakar~lla~lhr:

mevlid ( a. i. veladet'den. c: mevalid). 1. Insanm dogdugu yer. 2. Dogma,

diinyaya gelme. 3. Dogulan zaman. 4. Hz. Muhammed'in dogumunu anlatan manzum eser. (En yaygm olam : Silleyman <;elebi'nin yazdlgl eserdir )1.

mevlid (i. A. "veHidet"den masdar) (c. mevalid). 1. Dogma, veIadet. 2. Bir

zatm dogdugu zaman, dogu~:Mevlid-i Peygamber. 3. Peygamberimizin dogumunun

mernabesi ( bu iki mana ile halk dilinde: mevhlt). 4. Dogulan yer, veIadet yeri, Osm. maskat-l re's2.

mevlit ( ar. mevhld, yeni dogmu~'tan). 1. Hz. Muhammed'in ya~amml ve

erdemlerini anlatan manzum yaplt, 5zellikle de Siileyman <;elebi'nin yaplh. 2. Bu yapltm okundugu dinsel taren3.

mevlit, -di : is. Ar. mevlid 1. esk. Dogma, dogum. 2. Dogum yeri, insanm dogdugu yer. 3. Hz. Muhammed'in dogumunu, hayatml anlatan mesnevl. 4. Sl1leyman <;elebi'nin 15. yUzyll ba~mda yazdlgl "Vesilerunnecat" adli mesnevl. 5. Bu mesnevi'nin okundugu din! tOren4.

mevlid: A.

i.

zaman. 4. Hz. Muhammed'in dogumu 5. Hz. Mubammed'in dogum menkIbesi ve hayatl He ilgili eser. 6. Siileyman <;elebi'nin bu konudakime~hur ve yaygm eseri5.

mevlid (mevlld) a. i. Arap ve Tiirk edebiyatlarmda Hz. Muhammed'in

dogumuba~ta olmak tizere, hayah, mucizeleri, gazalarl, ahIakl vefah ve hilyesini ovgii ile anIatan eser6.

'" Atatiirk Universitesi Klizlm Karabekir Egitim FakGltesi Ttlrkr;:e Egitimi Boliimii. 1 Ferit Devellioglu, Osmanhca - Tiirkr;:e Ansiklopedik Lfigat. Ankara 1984, s.760. 2 Hayat Btlyiik Tiirk Sozliigti, istanbul, s. 853.

3 Biiytlk Larousse Stizltik ve Ansiklopedisi, c. 16, istanbul 1994, s. 8086. 4 Tiirkr;:e Stizltik, Ankara 1998, c.

n,

--",S,-,y....I""'lm,.,a...z"-:M=ev.!.!l~il-"v",,-e...T~Ur~k,-O:E~d!.!<.e~bi~ya!!!b""n""d"-a .!:;M~e.:Jvl"",il~T~U,,-,rU,,--

---=-196-mevlid... Kelimenin ashArap~a'drr;v I d (dogurmak) kllkUnden tilremi~tir. FasihArap~a'da ba~hca ~uanlamlara gelir :

1. Mimli mastar olarak "dogmak", "dogurmak" anlamlarmlta~lr.

2. Zaman ismidir. Milad kelimesi isli Aleyhissellim'm dogum zamanml belirttigi gibi, Mevlid kelimesi de Muhammed Aleyhisselam'm dogum zamamm belirtir.

3. Yer ismidir. Mevlidll'- Neb! (Peygamber'in mevlidi) denince Hz.

Peygamber'in dogum yeri olan Mekke'deki ev kastedilir. 4. Hz. Peygamber'in dogumunu anma bayramldrr7.

mevlit, mevliit ... 1- Peygamber Muhammed'in dogdugu gece olup kamer aylarmdan rebiyiilevvelin on ikisine rastlar....; 2- Peygamber Muhammed'in

dogumunu anlatanko~uk eser; 3- Bu ko~ugun okunmaslyle yapllan dinsel toren8.

mevlid(A.) ...1.Arap~a bir kimsenin dogdu~uzarnana mevlid denmektedir. Hz. Peygamber'in isllim dinindeki yeri ve onemi goz onUne almdlgmda kelime,

O'nun dogdugu zamanai~aretetmek Uzere has (ozel) isim olarak kullamlmaktadrr.

2. Meklin, yer ismi olarak kullamlmakta ve MevlidU'n- Neb! mukabili, Hz. Muhammed'in dogdugu yer manasma gelmektedir. Hz. Peygamber'in dogdugu eve

MevlidU'n- Nebl, denmektedir... 3. Herhangi bir kimsenin ozellikle Hz.

Peygamber'in dogumunu ifade eder. 4. Bir kimsenin dogumu mUnasebetiyle yapllan

merasim. Hz. Peygamber'in diinyaya geli~i bir ferahhk, kurtulu~ ve mujde

oldugundan, dogumu da bir bayram olarak telakki edilmekte ve bu miinasebetle

kutlanmaktadrr. 5. Hz. Muhammed'in dunyaya geli~ini ve 0 andaki hadiseleri,

vakalan anlatan menkabe. 6. Mevlid merasimlerinde~e~itliikramlarm yapl1masl ve

bu torenlerin yaygmla~tlTllmasl neticesinde kelime zamanla ziyafet ve bayram

manaSlm dakazanml~trr9.

Yukarlda dikkatlere sunulan tammlamalar vea~lklamalardandaanla~llacagl

uzere "mevlit" kavram i~areti,dilimizde onceleri, Arap~a'daoldugu gibi " dogma, dogu~", "dllnyaya gelinen zaman", "dtinyaya gelinen yer" kavramlarmlkar~llamak i~in kullamlml~;daha sonralarl ise, llzel bir kullanlm kazanarak Hz. Peygamber'in "diinyaya geli~ini", "dogdugu zamanl","dogdugu yeri", hayatml, mucizelerini, gazalarml, ahlakml, vefatml yd. yonlerini konu alan eserleri (ozellikle de SUleyman C;elebi'nin "VesiletU'n- NecatJ"ru) veya bu eserlerin okundugu torenleri ifade eden / kar~llayanbir kavrami~areti olmu~tur.

6iskender Pala, Ansiklopedik Divan~iiriSozlUgu eilt I-II, , Ankara 1990, s. 339. 7 Edebiyat Ansiklopedisi, istanbul 1991, s. 206, Milliyet yay.

8 Prof. Dr. Pars Tuglaci, Okyanus AnsiklopedikTilrk~eSozlilk, c. 4, istanbul 1995, s. 1930. 9 TUrk Dili veEdebiyatl Ansiklopedisi DeyimlerIisimlerIEserlerITerimler, e. 6, istanbul,

---£.A"".i)~·.wT~Ii~rki""·YJ.!a....t.2A~ra~sn~r,""m."a""la~n....E...n""sti""·t...iis",,n...,D'-".e...,rg...is,,-i.:;<S".aYu.l....lJ...E...rz""u...ru,..,m"-'1""9""-'99<--

---=-197-Mevlit kavram~aretihakkmdaki bu ayudamalardan sonra mevlit tOrenleri ve

rnevlit tOrU hakkmda bilgi vermek faydah olacaktrr: Hz. Peygamber'in vefatmm ardmdan toplantllarda, meclislerde stirekli onun hayatt, meziyetleri anlatIlrr. NihayetindeHarunnurre~id'inannesi (0. 790), Hz. Peygamber'in dogdugu evi mescit durumuna getirir. Hz. Peygamber'in dogum guna olarak kabul edilen rebialevvel aymm 11.-12. gecesiyakla~tlgmdaburasIziyarete ayllarak tlkenler diizenlenir. Daha sonralarl da bu bir gelenek halinde devam eder.

Mekke'de yapI1an bu tOrenlerdl~mda, Mlsrr'da Siiligin ismailiyye kolundan Fattmller'in X-XI. yiizyI1larda Hz. Ali ve Hz. FatIma iyin mevlit tOrenleri dUzenledikleri bilinmektedir. Sllnni MUslarnanlar'da ise ilk resmi mevlit tOreni Selyuklular'm Erbil Atabeyi Ebu Said Muzaffertlddin Gokbortl (0. 1232 ? / 1233 ?) zamanmda yapI1rr. Ebu Said Muzaffertlddin Gl>kbQrtl'ntin enrriyle diizenlenen tOrenlerden sonra, "mevlit toreni dazenleme", Sllnni Miisllimanlar tarafmdan adeta kutsal bir gelenek olarak kabul edilir ve klsa silrede dtinyanm dort bir yanma yayI1rr. Osmanhlar'da III. Murad devrinde kutlanmayaba~lanlr.

Hz. Peygamber iyin dUzenlenen mevlit torenleriyle birlikte ozellikle X.

yiizyI1dan itibaren "mevlit yazma" bir gelenege donii~tir. Mevlitler, onceleri mesnevi tarzmda yazI1ml~ "Siyer-i Nebiler", " Semail-i Serifler" olarak kar~lmlza yIkar. Zira me~hur hadis alimi Tirmizi (0.892)'nin IX. yiizyI1da yazdlgl Semail-i

Serif ve Muhammed b. ishak (0.850)'m yazml~ oldugu Siyer ilk mevlit

omeklerindendir. Mevlit admm geytigi ilk eser ise, ThnU'l- Cevz (0.1201 )'nin Mevlidti'n -Nebi adh eseridir. Vine Thnu'l Arabi (o.1240)'nin Mevlidii'l- cismani ve'r- Ruhani'si, Sebteli Ebu'l- Kaslm Sebti (0.1203)'nin Ed- DilrrU'l- munazzam fi mevlidi'l- Nebiyyi'l- muazzam'l, ibn Dihye (0. 1235)'nin Kitabli't- tenvir fi mevlidi's-siraci'l- mtlnir'i, Zemlekani'nin Mevlidu'n -Nebi'si Arapya olarakyazI1ml~ilk mevlit omeklerindendir. iran'da Siilik'ten dolayl Hz. Peygamber iyin mevlityazI1maml~trr.

Bizde ise ilk mevlit omeginin kim tarafmdan yazlldlgl kesin olarak

bilinmemektedir. Kimi kaynaklar Erzurumlu Kadl Darir'in Siyer-i Nebisi'ni, kimi

ar~trrmacI1ar ise Ahmedi'nin Mevlidi'ni bu tiirUn bizdeki ilk omekleri olarak

gOsterirler. Ancak blltiin bunlara ragmen Silleyman Celebi'nin Vesiletii'n- Necatl, ara~trrmacllar tarafindan en eski ve en giizel mevlit olarak kabul edilmektedir. Silleyman Celebi'nin Vesiletil'n- NecatI'yla birlikte TUrk edebiyatmda 200'an

Uzerinde mevlit yazllml~trr. Mevlit yazan ~airlerden bir klsml ~unlardlr: Abdi,

Abdurrahman, Abdulkadir Necib, Ahmed, Ahmed Milr~idi, Akli, Arif, Behi~ti,

Bekai, Beyziide Mustafa, Cebri Ebu'l- Hayr, Emiri, Gulami, GUI~en-i Saruhani,

Hafi, Halil, Hamdullah Hamdi, Hamdullah b. Hayreddin, Hasan Basri, Hasan ilmi, Hocaoglu, Hiiseyin Efendi, Thrahim Kadem, ibrahim Nazif, Kiimi Saban Efendi,

Kerirni, Yusufelili Ke~fi, Saruhanh Ke~fi, Ke~fi-i Samakovi, Kuloglu, Lamii,

Mehmed Feyzi, Mehmed Hasan, Muhammed b. Hamza, Muhammed Hamdi

Hiiseyni, Muhammed NevID, Muhibbi, Muradi, Mustafaoglu, Aydmh MUridi,

Nahifi, Nesimi, Nfiri, Osman Feyzi, Erzurumlu Osman Siraceddin, Raglp Mustafa

--",8,--.Y...,I""-lm..,H..,,z,,-:M~evl.!.!!.!.it~ve"-T~Ii!!.!r""k....E...d~eb""i...,ya"",tl....n,",,da....M=ev,,-,h....·t....T...lir...iio..-

-...:-198-Siileyman <;elebi,~ahidii'n Nayi,Mihri~ahSultan,~ahidi, ~emsi,Tahir Aga, Visali, Yahya, Ziiti ...vdlO.

Tiirk edebiyatmda yukanda ismi anI1an~airlerin yazml~ olduklan mevlitlerin hepsi son derece kIymetli ve bir birinden giizeldir. Ancak mevlitlerin i9inde en 90k

begeni toplayan, en fazla ragbet goren ve diinyanm bir ~ok diline ~evrileni,

SUleyman <;elebi'nin Vesiletii'n- Necatl olmu~tur.Zira bugiin, islam iilkelerinin bir 90gunda SUleyman <;elebi ve Vesiletii'n- Neciit, "mevlit", mevlit toreni", "mevlit kandili" kavramlanyla adetaaynile~mi~gibidir.

Vesiletii'n- Necat, 1409-1410YIHarmda Eski Anadolu Tiirkgesi'yle mesnevi

tarzmda yazllml~730 beytlik e~siz bir eserdir. Eser, (aradaki birka~ Arap9a ~iir

dl~mda) remel balrrinin "Failatiin fiiilatiln £ailiin" kahblylayazI1ml~tlT. Eserin b~

tarafinda mensur bir Arap~a on s1)z bulunmaktadlT. Erzurumlu Kadl Darir'in

Siyeri'nin ve A~lk P~a'nm Garibnamesi'nin yer yer tesiri hissedilen

Vesiletli'n-Necat, esas itibarlyla "Dua", "Eseri nazm eden i~in dua isteme ve oziir", "Alemin yaratI1masmm sebebinin beyanl", "Peygamber'in veladeti", "Peygamber'in mucizelerinin beyam", "Peygamber'in miracI hakkmda", "Muhammed Mustafa'nm bazl vaslflarl", "Peygamber'in vefatt hakkmda" ve "Kitabm sonu hakkIOda" ana

konularIOI ihtiva eden dokuz b01O.mden olu~maktadIT. Aynca her bollim kendi

i~inde fastHara aynlml~tlT. Buglin SiI.1eyman <;elebi'nin Mevlidi'ne eklemelerin ve

~Ikarmalarm yaplldlgl, mevlit torenlerinde yukarlda anI1an bOliimlerin bliyilk bir

klsmmIO okunmadlgl bilinmektedir. Ancak yafJllan eklemeler dekU~limsenecekgibi

degildir. Zira eklemelerle mevlit metni bazl yaYIOlarda1000beyteula~ml~tlT.

Glinlimiizde dini ve sosyo-kliltilrel hayatlmlzIO vaz ge~ilmez bir 6gesi

durumuna gelen mevlit okuma ve okutma torenlerinin temel eseri olan Vesiletii'n-Necat'a ait bazl beytleri dikkatlere sunmak faydah olacaktlr:

Vesiletfi'n- Necat'tan II Miinacat

Allah adm zikr idelum evvela Vacib oldur climlei~deher kula

Allah adm her kim 01 evvel ana Heri~iasan ide Allah ana Allah adl olsa heri~linoni

Hergiz ebter olmaya anun sonu

10 Aynntlh bilgii~inbk.: I) M. TayyibOki~, Ce~itliDillerde Mevlidler ve Siileyman Celebi

Mevlidinin Tercemeleri, Atatilrk Dniversitesi islamT iIim1er Fakiiltesi Dergisi, sayI: I,

Arahk 1975, Erzurum 1976, s. 17-78; 2) Necla Peko!cay, Tiirk~ede Mevlid Metinleri,

istanbul 1950, (Doktora tezi); 3) Tiirk Dili ve Edebiyatl Ansiklopedisi Deyim1er / isimler / Eserler / Terimler, c. 6, istanbul, s. 316- 318, Dergiih yay.

11 Metin Prof. Dr. FarukK.Timu~'m Silleyman Celebi Mevlid (Ankara 1989) adli

--£A~.(j~.:...T~U:!.!.r~ki!..l.y~at...::A,,!r.!!;as;utJ!.!.rm~al~an~E<.!!n~sti~·t.!!!iis"'Ilc...!:D!.!:e;!.jl"2""is"-j--'S"'-a.I.!YJul.:!.3....!Ei<.!.r~zu~r....u...mul~99~9~

...:-199-Her nefesde Allah adm di mudam Allah adlyla olur heri~tamam Bir kez Allah disel~kile lisan

Dl:Iktililr cOrnIe gi1neh misl-i hazan Birdiir 01 birligine~ekyok durur Ger~i yanh~soyleyenler 90k durur Van yok yogI var iden 01 durur

Dunyada her olanl 01 oldurur

Cumle alem yog iken 01 var idi Yaradllml~dangani cebbar idi. Peygamber'in VeUideti

Amine Hatun Muhammed anesi K'ol sadeften oldl 01 dur danesi

C;iinki Abdullah'dan oldl hiimile

Vaktiri~dihaftaviieyyiim ile

Hem Muhammed ge]mesi oldl yakm C;ok alametler beliirdi gelmedin

~olkitablar i9re soylenen haber Zahir oldlviigorundi serteser

Mustafa'nm - Dna selam olsun - Dogumu Slrasmda Meydana Cllmn~eylerinBeyam

01 gice kim togdl 01 hayr-iilBe~er Anasl anda neler gordi neler

Her ne ise gOriindi ise gozine Hem dahi vaki' olanl ozine 01 rebi'Ul- ewel aYI nicesi

On ikinci gice isneyn gicesi

Peygamber'in - Dna selam olsun - VefatmlD Anlahlmasl Biliinliz iya~lkan-Mustafa

Hakk'a irdi anda canol Mustafa

01 hiimakU~19U pervaz eyledi Cfimle halk feryada agaz eyledi

Siileyman C;elebi'nin Vesiletii'n- Necatl'ndan soma en fazla okunan mevlitler

----"'S.'-Y...,I~lm~az~:M!!",,-ev!.!l~it-,"v,,-eT...nr....k...E""d""'eb!<.!j.l.!ya~tI!!!n!>!;da!!.-"'M"'ev!.!Ii...·t....T....ii...ril...·

...;;0.200-"Muhammediyye"si olmu~tur. Her iki eserden de zaman zaman almtIiar yaplhp Siileyman <;elebi'nin Vesiletii'n- Necatl'yla birlikte okundugu bilinmektedir.

Ahmediyye ve Muhammediyye'den bazl beytleri dikkatlere sunmak faydah olacaktrr:

Ahmediyye'den 12

Ciimle zerrat-l cihan etdi sadii <;agn~ubandidiler kim merhaba

Merhaba ey~ems-itaban merhaba

Merhaba ey canol canan merhaba Merhaba eypadi~ah-ldii cihan

Seniin iytln oldl kevn ile mekan

Merhaba ey andelib- bag-l Elest A~kmile ctimle alem oldl mest Merhaba ey canol bald merhabii

Merhabau~~akasaki merhaba

Merhaba ey zat-l Hakk'un mazhan Merhaba ey enbiyanun rehberi Merhaba ey biilbiil-i bag-I cemal Merhaba eya~na-YlZU'I- Celal

Merhaba ey asi ummet mence'i Merhaba ey yarestizler melce'i

Muhammediyye'den 13

Eger Rum'un revanmda goriirsem ben dilarayl Revamna revan idem Semerkand u Buhara'yl

Dilaradur dutan hurrem goziim g5nlilm cihamDi Ve ilIa nite bulaydl dil araYI dilara'YI

Geliir derler dilarfum gider derler dil ararn} Su dem bulur dil ararnlkiben bulam dilariiyl

Mevlit kavram i~areti ve edebiyahmlzda mevlit tiiriinUn konu ahndlgl

yazlyl, Seyh Mustafa Huhlsi'nin Mevlid-i Serifi'nden bir kay bllytle tamamlamak yerinde olacaktrr:

12 Metin Nihat Sami Banarli'nm Resimli TUrk Edebiyatl Tarihi (istanbul 1987) adh eserinden

ahnml~tlr: bk. age. s. 487.

13 Metin, Nihat Sami Banarli'mn Resimli TUrk Edebiyatl Tarihi (istanbul 1987) adh

---!.A",-oU",··'-'0T~Q~r~ki!..Ly.!!.!atO.!A~r..!!.aS2!b!!.r.!!!m!!!.a!.!!la.!.!n..,!,E<.!Jn!2Jsti!!.!·t~iis~ii~D~e~rg~is~i....!S~a!.LYI~1~3~E~rz~ur~u~m~1~9:;!.99~ -=-20

1-Seyh Mustafa HulQsi'nin Mevlid-i Serifi'nden 14

tlahi01vesilemiz Muhammed bakU zat

Htlrmetine eyle bizi nardan azat ilahi anm izzetine bize izzet kil Fazlm He ctimlemize rahmet kil LUtf idiip sakla bizim imammiz

Vireviiz iman ile taki canlmlZ

KabrilmUzi iman ile piirnur kil Munis-i GIlman ile hem huri kil Minkerine virelim dogn cevab

Bulahm ravza-I cennetde dilrlii sevab AYIblmlzl itme izhar ya Settar Afv idilp surrumuz yarhga ya Gaffar LUtfun babrine gayet yokdur

Rahmetine hirr nihayet yokdur Selametle srratdan bizi iirriir HaVZ-I kevserden kane kane irriir Umariz senden inayetler ola

Bu cemaat selametle cenneti bula Kil bizi cennetde Habibin'e civar Ziyafetler idilp gaster bize didar Duamiz eyle dergahmda kabul KuHar irrre kl1 bizi has kul Her kim didi bu dualara amin Eyle aniarl~err-i ~eytandanemin

Ger dilersen kabul ola bu miinacat Mustafa'mn kendUne vir salavat

14 Metin, Ahmet Yolcu tarafmdan hazlrlanan Mevlid-i Serif Seyh Mustafa Huhlsi (Erzurum

~S.wY~J1~m!!!:az~:..!olM~e~vl~it...lv~eT.!.!U!!!.r~k.!i<E:!!ldeO:!!b~iy.!!.!atl~n!!!d!!..aM~ev!.!!liil..tT.!.!U!!!.r.l!.U

--=-202-BiBLiYOGRAFYA

Ahmet YOLCU, Mevlid-i~erif ~eyhMustafa Huhlsi, Erzurum 1984.

Arslan TEKiN, EdebiyatlIDlZda isimler ve Terimler, istanbul 1995. Biiyiik Larousse S5z1iik ve Ansiklopedisi, c. 16, istanbul 1994. Edebiyat Ansiklopedisi, istanbul 1991, Milliyet yay.

Faruk K. TiMURTA~,Siileyman <;elebi Mevlid, Ankara 1989.

Ferit DEVELLiOGLU, Osmanhca -Tiirk~eAnsiklopedik Lugat, Ankara

1984.

Hayat Biiyiik TUrk S5z1ugu, istanbul (7).

iskender PALA, Ansiklopedik Divan~iiriSozliigii cilt I-II, Ankara 1990.

Mehmet DOGAN, BfiyiikTiirk~eSozliik, istanbul 1994.

Mehmet Tayyib OKi<;, <;e~itli Dillerde Mevlidler ve Siileyman <;elebi Mevlidinin Tercemeleri, AtatOrk Universitesi islam! iIimler FakUltesi Dergisi, saYI: 1, Arahk 1975, Erzurum 1976, s. 17-78.

Necla PEKOLCAY, Tiirk~edeMevlid Metinleri, istanbul 1950, (Doktora

tezi).

Necla PEKOLCAY, islami Tiirk Edebiyatl, istanbul 1967.

Nihat Sami BANARL1, Resimli TUrk Edebiyatl Tarihi , istanbul 1987

Pars TUGLACI, OKYANUS Ansiklopedik TUrk~eSozliik, c.4, istanbul

1995.

Tiirk~eSozliik I-II, Ankara 1998, TDK Yay.

TUrk Dili ve EdebiyatI Ansiklopedisi Deyimler / isimler / Eserler / Terimler, istanbul, c. 6, Dergiih yay.