...,A::...U",,-".,-,T...,üo:..r..,ki,-,-ya",t:..;.A~r...aş...tlo:..r""m:::;al:.::a...,rı....:E"",n""şt,..,it...üş:<>ü'-"D""'e.:..rg""i""şi....:S""a'-'-yl'-'ı""'7~E""'r'-"z:.::.ur'-'u""m::....:.20"-'O""ı~
~.145-KıRGıZ ATASÖZLERİNDENSEÇMELER
Kemal ALYILMAZ'
pkı deyimler, alkışlar (dualar), kargışlar (beddualar)... gibi "diUerin
alıplaşmış anlamlı öğeleri" içinde yer alan atasözleri, ait oldukları
dillerin gelişim süreci ve kullanım alanları içinde çok az değişime uğrarlar. Bu sebeple atasözleri hem aitolduklarıdillerinyapısı,sözvarlığı,lehçe, şiveveağızları
arasındaki ilişki hakkındahem de onu meydana getiren milletin duygusu, düşüncesi,
yaşayışı ve inanışı hakkında geçmişten geleceğe bilgi taşırlar.i Bu düşünceden hareketle biz de Kalen CETMİşBAYEV ve Raşit MASlRAKUNOV'un birlikte
hazırladıkları Sancrra Sanatı (Bişkek, 1994)adlı eserde yer alan ve Kırgız Türkleri
tarafındançokkullanılanatasözlerinden birkısmını Türkiye Türkleri'nin ve konuya
ilgiduyanlarınistifadesi içinyayına hazırladık:
Agadan akıl,inidenızaatküt
Ağabeyden akıl,küçükkardeşten açıklamabekle.
Aç itge tamak bersen, tok itkanşılayt.
Açköpeğe yemek versen, tok köpek kan döker.
Acıkkan it tayaktan kaçpayt.
Aç köpek dayaktan kaçmaz.
Daraktıeer kögörtöt, Erdi el kögörtöt.
Ağacıtoprak(yetiştirir),
Yiğidihalkyetiştirir.
Akılmandarassüyıöyt.
Akıllı insanlar azkonuşur.
Estüü kişi,öz katasm özü sezet
Akıllıinsan kendihatasınıkendi hisseder
Akıladam küzgüsü.
Akıl insanın aynasıdır.
• Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk LehçeleriEdebiyatıarıBölümü. iCengizAlyılmaz,Uygur Atasözleri ve Deyimlerinden Seçmeler, Erzurum, 1995, s.nı.
-146- K.Aırllmaz: KırgızAtasözlerinden Seçmeler
Akılmenen mindi,
Kol menen birdi cenesin. Akılile bin(kişi)yi, El ile bir(kişi)yiyenersin.
Akılduu kasındankorkpo,
Kemakıldosundan kork.
Akıllıinsandan korkma,
Akılsızdostundan kork.
Akılduu baştın altımışkolu bar.
Akıllı başın altmışkolu var.
Akılmandıkbar cerde,
Akıykatbar, calgan cok.
Aklınhakim oldugu yerde,
Gerçek var yalan yok.
Akmaktanakılsurogança
Sokurdan col sura.
Aklısızdan akıl danışmaktansa, Körden yol sor.
Altınalbaalkışal,
Altın-cersıyı, alkış-e] sıyı.
Altın alına, hayırdua al,
Altınyer hediyesi,hayırdua elhediyesİ.
Ene-a.t.:"iııaktagan kızdıalba,
Koşuna'maktagan kızdan kuru kalba.
Anne vebabanınövdügü alma
Komşununövdügükızdangeri kalma.
At tandogoeaştıciber,
Kıztandogo kartıciber.
At seçmeye genci,
Kızseçmeyeihtiyarıgönder.
Attıkulunçagında,
Ayaldı kız cagındaal.
Atıtay vaktinde,
--,-,A,,-.-"'Ü-'-.T"'"'ü...,r...,ki...·y....st...A""r....s"'st....ır...m"'s."ls""rı"""E...,o.,.s..,tit....ü"'sü""'D...,e...r...,gi"'sİ'--'S"'so.ıy....1ı!-'7...E....rz"'u"-'ru"-!.m~2"'"oO"-lıio...-
--:;-147-Ay tündö kerek,akılkündö kerek
Ay gecede,akılher günde gereklidir.
Ayazduucıldaalma köp,
CaanduucıJıkölmö köp.
Ayazlı yıldaelma çok (olur),
Yagmurluyıldasu çok olur.
Ata boldum dep maktanba, Adam boldum dep maktan. Baba oldum diye degil, Adam oldum diye övün.
Atadancakşıtuulsa, elininkamınceer,
Atadan caman tuulsa, elinin malınceer.
Babadan iyi evlat töresehalıkının gamınıyer (çeker),
Babadan kötü evlat töresehalkının malınıyer.
Atasıekkendi,balasıorot,
Babanınektigini çocugu biçer.
KUrkürüp kelgen coondan, Külündöp kelgen coo caman.
Bagırarakgelendüşmandansa
Gülüp gelendüşmankötüdür.
Oldokson cigit oru çaldan murun ölüt
Beceriksizkişihasta ihtiyardan önce ölür.
Bilbeymin debe üyrönöyün de. Bilmiyorum deme, ögrenirim de.
Bir ata onbalanı bagaar,
On bala biratanıtaalar.
Bir baba on çocuga bakar. On çocuk bir babaya bakamaz.
Birtacrıba,minkeneşten öydö.
Bir tecrilbe bin nasihatten iyidir. Biröö buyruguna,
Tülkü kuyruguna, Cigit cürögnö,
-ı
48- KoAlyılmaz: KırgızAtasözlerinden SecmelerCardıbilegineişenet.
Biribuyruğuna,
Tilkikuyruğuna,
Yiğit yüreğine,
Fakir bilgisineinanır.
Kuru kolgakuşkonboyt.
Boşelekuşkonmaz.
Camiidıbersen de
Sırındı berme.
Canınıversen de
Sırrınıverme.
Balandın ıymamn caşınantile,
çonogondo tilesen keç bolup kala"
çocuğuniçin küçükyaşta İmandile,
Büyüyünce dilersengecikmişolursun.
Çon işbitüröm desen,maydadanbaşta
Çokişbitireyim diyorsan az olandanbaşla.
Köp oylop,cakşısüylö-nuska boisun,
Surasa coobuildagı kıskaboisun.
Çokdüşüngüzel söyle örnek olsun Sorulursacevabın kısaolsun.
Çirigen taktaygamık kagılbayt,
Çürük tahta çivi tutmaz.
Tamçısel bolboyt,
Duşmanel bolboyt.
Damladan selolmaz Düşmandandost olmaz.
Dardınbolso boisun,
Karızın bolbosun.
Derdin olursa olsun, Borcunolmasın.
Töö soygun, eçki soygondon etsuraptır.
---",A,,-,U",,-··...T..,I1....r""ki'-Lyaıat~A~r...a,."şt....ır...,m~al~a~rl....:E~n~şt!:!Jit"'l1~sl1!..!D~e::!.rlO!gi~si~S:!.!a!.l.y!-ıl~7~E~rz,-!!u!Jru~m~ı:!!:OO!!,;!1,---
--::.149-Tiken kUlün koruyt,
Aarı balınkoruyt,
Camanmalınkoruyt,
Cabşı aarınkoruyt,
Diken gülünü korur,
Arı balınıkorur,
Kötümalınıkorur,
İyinamusunu korur.
Til elçininkılıcı.
Dil elçininkılıcıdır.
Alkışalganarıbas,
Kargışalbancarıbas.
Dua alan bitapdüşmez, Beddua alanhayırgörmez.
Oylop süylösönalkışalaar,
Oyloboy söylögönkargışkakalaar.
Düşünüp konuşan hayırduaalır;
DüşUnmedenkonuşanbedduaalır.
Koliştese,cürök süynöt,
Elçalışır,ytlrek sevinir.
Erte turgan közünaçıp,oozun ürtet,
Keç turga oozunaçıp,közün sürtet.
Erken kalkan gözünüaçıp, ağzınıtemizler, Geç kalkanağzını açıp,gözünü temizler.
Üysatın alsankoşunanısura,
Cersatınalsan suusun sura.
Evsatın alırsan komşunun (öğren),
Topraksatın alırsansuyunuöğren.
Akıkatotko küyMyt,
Suuga çökpöyt. Gerçekateşteyanmaz; Suda batmaz.
Gülsüz bakka bulbul kelbeyt,
İştebeseneç kim berbeyt.
Gülsözbağabülbül gelmez;
-150- K.Aırllmaz: Kırgız AtasıizlerindenSeçmeler
KUn uzarsaişköp,
Tün uzarsatUşköp.
Gün uzarsaişçok (olur); Gece uzarsa rüya çok (olur).
Arkandm uzunu, sözdünkıskası cakşı.
Halatınuzunu, sözünkısasıgüzeldir.
Aram emgek-açuu, ada] emgek-tattuu. Haramiş acı,helaliş tatlıolur.
Ayban tayak cegen cerin unutsa da, Tamak cegen cerin unutbayt. Hayvan dayak yedigi unutsa da, Yemek yedigi yeri unutmaz.
Kündö kelgen konoktunkadıncok.
Her gün gelen misafirinkıymetiolmaz.
Ar birbaştmoorusu arbaşka.
Herbaşın agrIsı başkaolur.
Eki kuzguntalaşsa,
Bir kargaya cem bolot. İkikuzgundövüşse, Bir kargaya yem olur.
Adamdıekin nerse kartaytpayt tezi,
Birööcakşımimöz, ekinçisicakşısöz.
İnsanıikişey yaşlandırmaz:
Biri iyi ahlak, ikincisi iyi söz. İş baştagandamaktanba, Maktagm bütüp catkanda.
İşe başlamadanövünme,
İşibitirince övünürsün.
Emgekten kaçpa, rlZkındlçaçpa.
İştenkaçma,nzkınısaçma.
Cakşı adamdınaçuusu bar, kegi cok.
~A,,",...Ü...T...,II....r...kio.ı·y~at'-'A""r"'a,.,stı...r...m...a...la""'rl....E...n....st""it....lI""siı....• DO<.:e...r...,2i""si,-,S",ao.ıv...ı 1""7--",E!.!rz",u...,ru"",m,,,--=2~OO~1~
----=-151-Cakşı kündö dostor süyünöt,
Caman kündöduşmankülöt.
İyigünde dostlar sevinir; Kötü gündedüşmanlargüler.
Cakşı maktanıpesebin tabaar,
Camanmaktanıp katınınsabaar.
İyi hesabındanövünür,
Kötükadınıdövdügünden övünür.
Cakşı koşunailböksör-bögön kazmail
İyi komşunbitmez hazinendir.
Cakşıuul üy turguzat,
Caman uul üy buzat.
İyi ogtılev yapar,
Kötüoğulevyıkar.
Ayaldmcakşı-camam,
Konok kelgende bilinet.
Kadınıniyisi kötüsü,
Misafir geldigindebelliolur.
Ayaldmcakşı-camanı,
Erininkiyinişinenboykolot.
Kadınıniyi ya da kötüsü,
Kocasınıngiyiminden belli olur.
Öz elininbaşı bolboson da,
Saymdagı taşıboloyun.
Kendihalkımınlideri olmasan da, Hertaşındanbiri ol.
Öz nebsini ceiienbaatır.
Kendi nefsini yenenkahramandır. ÖzündU maktaba, özgölör maktasID. Kendini övme,bırak başkalarıövsün.
Kılıçmenen korkutupalalbagandıgmdı,
THin mene cibitip almaga bolot.
Kılıçile korkutupalamadıgmı,
-152- K.Alyılmıız: KırgızAtasözlerinden Seemeler
Kitepten tamga izdebe, oy izde. Kitaptan harf degil,fıkirizle.
Korkoktun közü çoö, akmaktm sözü çoft.
Korkagıngözü,akılsızınsözü büyük. (olur).
Kadırındıbilgin kelse,
Koşunandan karızsura.
Kadirkıymetinibilmek istersen,
Komşundanborç iste.
Baştınkörkü, cüz,
CüzdOn körkü, köz Oozun körkO, til Tildin körkO, söz.
KafanıngUzelligi, yoz, Yüznn gÜlelligi, göz,
Ağzın güzelliği,dil,
Dilingüzelliği,söz. Kalem cazbayt,akılcazat. Kalem yazmazakılyazar.
Kalem karmagan kolkayırsurabayt. Kalem tutan el, iyilik(karşılık)beklemez. Kursagm aç bolsodo,
Kulagm tmçbolsun.
Kamınaç olsa da,
Kulagm dinç olsun.
Caman körüp may bergençe,
CagşıkörOp suu bergin.
Kötüyü görüp ya verinceye kadar,
İyiyigörüp su ver.
Caman ayaldmbıcagıeköö, Biröö-kolonda, biröö oozunda.
Kötükadınınikibıçağıvar:
Biri elinde,diğeri ağzında(dilinde). Camangasırındıaytpa,
----,-,A,,-,U.><.··...T...,ü....r...kioı.v"-'ot'-'.A....r=Qs...tl"-r,.,m""ol""o'-'rı...E""n""st...it...üs""ü~D<.>e"-'rg""is"'"i...S""Q...,vl'-'ı'-'-7-"E"'"rz'"""ur'-"u...m'-""20~O"'"ı
---=-153-Kötüyesırrınısöyleme,
Sırrınısöylesen dedoğrusunusöyleme. Caman ayaldm tili uzun,
Cakşıayaldm kolu uzun.
Kötükadınındili uzun,
İyi kadınınkolu uzun (olur).
KarışkJrdm oylogon-arandık,
Koydunoylogonu-amandık.
Kurdundüşüncesi haramlık, Kuzunundüşüncesi rahatlık.
Kuştuntilin kuşbilet.
Kuşdilinikuşbilir.
Ögüz münüzünün tutulaar, Adam sözünön tutulaar. Öküz boynuzuyla,
Adam sözüyle tutulur (belli olur). "Öldürörn" degenden korkpo, "Ölöm" degenden kork. "Öldürürüm" diyenden degil, "Ölürüm" diyenden kork. Ömrücamandın,ölümü caman. Ömrü kötüolanın,ölümü de kötü olur.
Ömür-ot: baştalışıcahn,bütüşüküL.
Ömürateşi: başlangıcısade,bitişiküL.
Akça süylöp turgan cerde,
Adilettikıylapturat.
Paranınsöze hükmettigi yerde,
Doğrulukaglar gezer.
Irahat izdesen azaptan korkpo,
Kubanıçizdesenkaygısınakorkpo.
Rahatlıkistersen azaptan korkma,
-154- K.Alyılmaz: KırgızAtasözlerinden Secmeler
Tan azandan tursan,ırısındankurukalbaysın.
Sabahezanındakalkarsan,rızkmdangerikalmazsın.
Süyüü,baatırdıda cenet.
Sevgiyiğitide yener. Aytaar sözdü ayt, Aytpas sözdön kayt. Söylenecek sözü söyle,
Söylenmeyecek sözden uzak dur.
Aytılgansözakıl bolsa,
Ukkan kulak makul bolot. Söylenen sözmantıklıolursa, Kulak onu hemenalgılar. Aytsan tilin küyöt, Aytpasan için küyöt. Söylesen dilin (yanar), Söylemesen için yanar.
Sözkuş sıyaktuu,
Uçursan kayra konbayt koluna. Sözkuşgibidir,
Uçtu mu bir daha eline konmaz.
Sözdün atası ır, katası çır.
Sözünatası şiir, hatasısinir.
Adeptüü bala ata-enesin maktataar,
Edepsiz bala ata-enesinkaştatat.
Terbiyeli çocukanne-babasınıövündürür, Terbiyesiz çocukanne-babasınıdövündürür.
Tuzakçıözü körünböyt,
Cemin gana körsötöt.
Tuzak kuran kendinigösterınez,
Yalnızcayemini gösterir.
Ömürdü boloyun desen, meerimdüü boL.
...!:lA>:....U.ı<.".,-,T~Ü!.!..r~kiı!ya!!.!.t.!:!A~rai!:ls~tır!..!m!!!a!.!.!la~r!..JI E!<.!n!:!s!!Jtit!.!!ü.i!!sü!..!D~e.ı..lrglô!.is~·i --,S~aı.!YI21J...7...ı,E<.!.r~zu~r.!!.!um~2e!!OO!!.JIL....
---=-
ı55-Akimboluşonoy, adamboluş kıyın.
Vali olmak kolay, adam olmak zordur.
Camgırcaasa-cer-tok,
Egin ekse-el tok, Bulak aksa-köl tok, Engek etse-er tok. Yagmur yagsa yer tok. Ekin ekse, halk tok.
Çeşmeaksa göl tok,
çalışırsayigit tok.
CalglZaarı carıtıpbalcıynabas.
Yalnız arıgerektigi kadar bal yapamaz.
Calgızdınkolunan kel begen,
Caamıcurttun kolunan kelet.
Yalnızınelinden gelmeyen,
Tüm milletin elinden gelir.
Karıganit beker ürböyt.
Yaşlananköpek bedava havlamaz.
Erdinasılıküçünön bilinet,
Ayaldın asılı işinenbilinet.
Yigit gücünden (bilinir),
Hanım işindenbilinir.
Er cigittinatı cakşıbolsa birbakıt,
Algafi cancakşıbolsa minbakıt.
Yigitinatıiyi olsa bir mutluluk,
Aldığı kadıniyi olsa bin mutluluk.
KAYNAKÇA
ALYILMAZ, Cengiz, Uygur Atasözü ve Deyimlerinden Seçmeler, Erzurum, 1995.
CETMİŞBAYEV, Kalen - MASIRAKUNOV,Raşit, Sancıra Sanatı, Bişkek,
1994.
YURTBAşı,Metin,SınıflandırılmışAtasözleri, ÖzdemirYayıncılık,Ankara, 1994.
