Türkiye Muhasebe Standardı-1'in Uluslararası Muhasebe Standardı-1 ile Uyumlaştırılması Kapsamında Bir Değerlendirme

M. Ü. _{iktisadi ve idari Bilimler Fakültesi Dergisi} Yıl:2000, Cilt:XVI. Sayı: 1, Sayfa: 171-176

TÜRKİYE

MUHASEBE

STANDARDI-l'İN

ULUSLARARASI

MUHASEBE STANDARDI-1

İLE UYUMLAŞTIRILMASI

KAPSAMINDA

_{BİR DEGERLENDİRME}

Ümit

GÖKDENİZ*

GİRİŞ

Türkiye Muhasebe ve Denetim

Standartları

_{Komisyonu (TMUDESK)}

_tarafın­

dan 14.Nisan.1997 tarihinde

yapılan toplantıda

_{kabul edilen 11 adet "Türkiye}

Mu-hasebe

Standardı"

_{1 Ocak 1997 tarihinde}

_{yürürlüğe girn:.işti.}

(TMUDESK)

tarafından

_{öngörülen bu}

_{standartların, Uluslararası}

_Muhasebe

Standartlarına

_{entegrasyon sürecinde}

_benimsenmiş

_{olan temel}

_{politikaları kapsamın­}

da

düzenlendiği anlaşılmaktadır.

Standart düzenleme

çalışmaları,

_{ilgili komisyonca}

Türk Ekonomisinin gereksinimleri ön plana

alınarak

_{ve muhasebenin teknik}

özellik-leri de dikkate

alınarak Uluslararası

Muhasebe

Standartlarından,

_{Ulusal Standartlara}

uyumlaştırılmış olduğu

görülmektedir.

Yapılan

bu

çalışmalarda

"Genel Kabul

Görmüş

Muhasebe

İlkeleri"nin

temel

veri

oluşturduğu

_{ve standart saptama tekniklerine}

_uyulduğu

_{dikkat çekmektedir. Bu}

nedenle

yapılan çalışmalarda karşılaşılan

_{teknik zorluklar entegrasyon}

_açısından

_ne

kadar önemli

olduğu anlaşılmaktadır.

Hazırlanan

bu

karşılaştırma

ve

değerlendirme niteliği

olan

tebliğin amacı,

TMUDESK'in kabul

etmiş olduğu

11 adet Türkiye Muhasebe

Standardından

TMS- 1

ile

Uluslararası

_Muhasebe

Standardı-1

_{(UMS-1 ) in}

_{karşılaştırılması}

_ve

_olası

uyum-laştırma farklarının

_{irdelenmesine yöneliktir.}

Yazımda, Uluslararası

_{ve Türkiye Muhasebe}

_{Standartları}

_{(UMS- 1) ve}

(TMS-1)

şeklinde kısaltılmış

olarak

kullanılacaktır.

1.

Türkiye Muhasebe

Standardı-1

ve

Uluslararası

Muhasebe Standardı-1

Kapsamında Yapısal

Özellikler

Standartların

düzenlenmesinde

dış yapı

özellikler

yanında,

iç

yapısal

özellik-lerin de muhasebe tekniközellik-lerine uyumlu olması açısından

önemli

olduğu

bilinmekte-dir. Bu özellikler

aşağıda

standart

başlıkları altında açıklanmaktadır:

Ümit Gökde11iz

a-

Dış Yapı

Özellikleri

UMS-1

Genel

Açıklamalar, giriş

bölümü ile

başlamaktadır.

Paragraf

başlıklarında

nümerik ve alfabetik

sıraya

önem

verilmiştir. Bağımsız başlıkların altında

nümerik

ayrım

gözlemlenmektedir.

TMS-1

Genel

açıklamalar,amaç

bölümüyle

başlamaktadır.

Paragraf başlıkları

maddeler halindedir.

Romen ve nümerik

sıraya

göre

düzenlenmiştir. Ayrıca

alfabetik

sıralamaya

da

yer verilmiştir

.

b-

İç Yapı

Özellikleri

UMS-1

kapsamındaki tanımlarla

finansal tablolarda yer alan terimlerin

açık­ lanması

öngörülmektedir. Standarda göre,

11_fınansal

tablolar terimiyle,

bilançoların,

gelir

hesaplarını,

kar/zarar

hesaplarını, dipnotları

ve

tablolarının

bir

kısmı

gibi

belir-lenen

diğer

tablolar ile

açıklamaları

kapsar!." denilerek

standardın yapısal

düzeninin

sağlanmasında

öncelikle kavramlar

açıklanmıştır.

Standarda göre hangi tür

işletmelerin standardın kapsamı

içine

alındığı

çok

açık

bir

şekilde belirtilmiştir.

Bu

işletmeler,

"Herhangi bir ticari

sınai

veya iktisadi

faaliyette

bulunan

işletmelerdir.

TMS-1 'de finansal

tablolar terimiyle, bilanço, gelir tablosu

,

satışların

maliyeti

tablosu,

nakit

akış

tablosu ve özkaynaklar

değişimi

tablosu, kar

dağıtım

tablosu, ile

bu tablolara

ilişkin dipnotları

ve

açıklamalar

ifade edilmektedir. Bu standart,

sınai,

ticari

ve hizmet

işletmelerinin

finansal

tablolarını kapsamaktadır2.

Her iki standart

tanımlar

konusunda

karşılaştırıldığında;

TMS- 1 'de tüm

finansal tablolar

açıkça belirtildiği

halde, UMS-1 'de

diğer tabloları

da

kapsamaktadır şeklinde açıklama yapılmıştır.

2. Temel Muhasebe Varsayımları

Yönünden

Karşılaştırma

TMS-1

'de göre temel muhasebe

_{varsayımları, "İşletmenin sürekliliği}

_ve

tutar-lılık kavramları

ile tahakkuk

esasını

temel

varsayımlar

olarak

nitelendirildiği

görülmektedir. Finansal tablolar ve

varsayımlara

uygun olarak

düzenlenmişse,

bun-larla ilgili

açıklama yapılması

öngörülmez.

Eğer

_{finansal tablolarda temel muhasebe}

varsayımlarına uyulmamış

ise durum gerekçeleri ile birlikte

açıklanır" şeklinde tanımlanmıştır3.

Durmuş, Ahmet Hayri, Uluslararası Muhasebe Standartları ( 1 -31) Türkiye Muhasebe Uzmanları

Derneği Yayını, Yanın No:7, İstanbul 1992.

*

İntemational Aecounting Standarts Committee, Intematıonal Accounting Standarts, 1996, United Kingdom 1996, s.67-72 (standardın bu konudaki açıklamaları standardın orijinaliyle aynıdır). 2 TMUDESK, Türkiye Muhasebe Standartları 1997, TÜRMOB Yayın No:32, s.13- 17. 3 A.g.e., s.13-14.

Prof Dı'. ismail Özaslan 'a Armağan

Temel muhasebe

varsayımları bilindiği

gibi

işletmelerin sürekliliği,tutarlılık

ve

tahakkuk

esasını kapsamaktadır.

TMS-1 'in muhasebenin temel

varsayımlarında

UMS-1 ile uyumlu

olduğu

gö-rülmektedir.

3. Muhasebe Politikaları Yönünden

Karşılaştırma

Bir

işletmenin

yönetimi

tarafından

uygun muhasebe

politikalarının

seçimine

ve finansal

tabloların

_{düzenlenmesine yön veren üç temel muhasebe}

kavramının karşılaştırılmasında

ortaya

çıkan

farklar

şöyledir4:

a-İhtiyathhk Kavramının Tanımında

Standart, finansal

tabloların

düzenlenmesinde

ihtiyatlı

olmak

şeklinde

anlam

taşımaktadır.

Ancak bu

ihtiyatlılık

mali

tabloların

düzenlenmesini etkileyen

çeşitli

faktörlerin

dikkate

alınmasını

gerektirir.

İhtiyatlı

olmak gizli yedekler veya

gereğin­

den

fazla

karşılıklar ayrılmasına

gerekçe

oluşturamaz.

UMS-1 'de

ihtiyatlılık kavramı

içinde

işletmelerin karşılaşabileceği

belirsiz-likler

öngörüldüğü

halde; TMS-1 'de

aynı

kavram

kapsamında işletmelerin karşılaşa­

bileceği

risklere

önem

verildiği anlaşılmaktadır.

Öte yandan belirsizlik ve risk

kav-ramları

birbirlerinden anlam itibariyle

farklıdırlar.

b. Özün

Önceliği Kavramı

Özün

Önceliği kavramı

ile

işlemlerin

muhasebeye

yansıtılmasında değer­

lendirmelerin

yapılmasında işletmlerinn

biçimlerinden çok özlerinin baz olarak

alın­ masını

ifade eder. Bu kavram

bütünlüğünde

iki standart

karşılaştırıldığında;

UMS-1

de

işlemlerin

muhasebeye

yansıtılmasında

onlara ait

değer

ve finansal

durumları

dikkate

alınmıştır.

TMS-1 'de ise Özün

Önceliği kavramı

ile

işlemlerin

özlerinin

mu-hasebeye

yansıtılması öngörülmüştür.

c. Önemlilik

Kavramı

Önemlilik

kavramı,

bir hesap kalemi veya finansal bir

olayın

nisbi

ağırlık

ve

değerinin,finansal

tablolara

dayanılarak yapılacak değerlemeleri

ve

alınacak

karar-ları

etkileyebilecek düzeyde

olmasını

ifade eder . UMS-1' de Finansal

işlemlerde

tüm

maddi unsurlar önemlilik

kavramı

içinde yer

almaktadır.

TMS-1 'de ise finansal

işlemler

önemlilik

kavramı kapsamında açıklanmıştır.

4. Muhasebe Politikalarında

ve

Bunların Açıklanmasındaki Farklılıklar Çeşitli

muhasebe

alanlarında farklı

politikalar

benimsenmiş olduğundan,

fi-nansal

tabloların

yorumu oldukça

karmaşık

bir durum

almaktadır.

Finansal

tabloları

kullananlar için yararlanabilecekleri kabul

görmüş

bir liste yoktur. Halen

benimsen-miş farklı

muhasebe yöntemleri sonucu

farklı

tablolar elde edilmektedir5.

4 A.g.c., s.16.

Ümit Gökdeniz

Bu nedenle muhasebe

politikalarının açıklanması

gerekir.

Yukarıdaki tanım

UMS-1 ve TMS-1 'de

aynı

özellikleri

taşımaktadır

.

Özetle her iki

standardın

uyum

içinde

oldukları

söylenebilir.

5.Türkiye Muhasebe

Standartlarının

Yasal

Niteliği

TMS-1

tebliğin başında

da ifade

edildiği

gibi l.Ocak.1997 tarihinden itibaren

yürürlüğe girmiştir.

Kabul edilen 11 standarda ek olarak taslak halindeki

standart-ların tamamlanması

beklenmektedir.

Standartların

yasal statüye

kavuşturulması

gerekir. Ancak, Türkiye'de bu yetkinin Maliye

Bakanlığında olduğu düşünülecek

olursa,

standartların yaygınlaştırılması

ve uygulama

alanında kullanımının sağlan­

ması

bu yetkinin TÜRMOB bünyesinde TMUDESK'e

verilmesi

yada söz konusu

Bakanlık

ile ortak

çalışmasının sağlanmasıyla gerçekleşeceği anlaşılmaktadır.

Uluslararası

Muhasebe

Standartları

Komisyonu finansal

tabloların

düzenlen-mesi ve

açıklanmasında

gerek

işletmelere

ve

gerekse yetkili kurum ve

kuruluşlara

sorumluluklar

getirmiştir.

Mali

tabloların

düzenlenmesi ve bunlarla ilgili

sorumlu-luklar

standardın içeriğinde açıklanmaktadır.Bu

mali tablolar

sırasıyla aşağıda açık­ lanmıştır:

-

Finansal Tablolar

- Bilanço

-

Gelir Tablosu

- Nakit

Akış

Tablosu

- Muhasebe

Politikaları

ve

Dipnotları

Bundan

başka,bir

mali tabloda

yapılacak değişiklikler

ya da sermaye

hareket-lerinin

sonuçlarının

sermayedarlara ve hak sahiplerine

dağıtımında

adaletli

olunması

da

standardın getirmiş olduğu

yenilikler

arasında

önemli bir olgudur.

Muhasebe

Politikaları

İşletme

Yönetimi,

seçmiş olduğu

muhasebe

politikaları

ve mali

tablolarının

düzenlenmesinde

uygulanmasında

uymak zorunda

olduğu Uluslararası

Muhasebe

Standartlarını, Uluslararası

Muhasebe

Standartları

Komitesine bildirmek

zorundadır.

İşletme

Yönetimi,finansal tablolardan elde edilecek bilgileri için

politikalarını

geliştirmelidirler

ve bu bilgilere göre finansal tablolar

kullanıcılara aşağıdaki

bilgi-leri de vermelidirler.

- Karar vermeye

ilişkin kullanıcılar

-

Onların güvenilirliği:

İşletmelerin

finansal durumu ve güvenilir

sonuçlarının olması.

İşletmenin

sadece yasal

şekli değil, aynı

zamanda

işletmenin

ticari

işlemlerinin

ve ekonomik

varlığının

da mali tablolar

kapsamındaki

bilgilerden elde edilmelidir.

-

Tarafsız olunması,

ön

yargılı olunmaması

Prof Dr. ismai/ Özas/an 'a Armağan

TMS-1 Muhasebe

Politikalarının Açıklanması'nın karşılaştırılması,

halen

yü-rürlükte olan UMS ile

yapılmıştır.

Sonuç olarak UMS-1 Muhasebe

Politikalarının açıklanması,

TMS-I: Muha

-sebe

politikalarının Açıklanması

ile uyum içerisinde

olduğu

söylenebilir. Bu iki stan

-dart

karşılaştırıldığında, aralarında

önemli

farkların oluşmadığını

ve tam paralellik

gösterdiği anlaşılmaktadır.

6.

Uluslararası

Muhasebe Standardı-1 Kapsamında

Yapılan

Son Değişiklikler

Uluslararası

Muhasebe

Standartları Komisyonıi'nca

(IASC) standartlara

ilişkin bazı değişiklikler öngörülmüştür.

Bu

değişikliklerden tebliğ kapsamındaki

1

No.lu

standardı

ilgilendiren

kısmı aşağıda açıklanmıştır. Yapılan

yeni düzenlemeye göre

düzenlenen

mali

tabloların

genel

amacının bunların açıklanmasında

belirtilmesi

ge-rektiği

de düzenlemenin

getirmiş olduğu

bir yeniliktir6.

UMS-

1, UMS-5: "Finansal Tablolarda

Açıklanması

Gerekli Bilgiler"

(lnfor-mation to be Disclosed In Financial Stateements ) ve UMS-13: Döner

Varlıkların

ve

Kısaca

Vadeli

Borçların Sunuluşu"

(Presentation of Current Assets and Current

Liabilities )

standardının

yerine

geçecektir?.

Standart

Ağustos

1998

Temmuz

ayı

ve

sonrasını kapsadığından

TMS-

1

in yeni

düzenlemeler

kapsamında uyumlaştırılması

uygun

olacaktır.

7. SONUÇ

Türkiye Muhasebe

Standardı-

1

'in

Uluslararası

Muhasebe

Standardı-!

ile

kar-şılaştırılmasında aşağıda açıklanan

sonuçlara

varılmıştır:

TMS-1 Muhasebenin te.mel ilke ve

kavramlarında uygundur. Teknik yönden

de uygundur. Bu nedenle UMS-1 ile uyum içinde

olduğu

gözlemlenmektedir. Ancak

Tebliğ

metninde irdelenen

karşılaştırmalardaki bazı

kavramlar

aynı anlamı

ifade

etmemektedir. Bu nedenle

farklı

yorumlara ve uygulamalara neden olabilirler

.

Örneğin

belirsizlik ve risk kavramlarında olduğu

gibi. Belirsizlik kesin olmayan bir

durumu ifade

ettiği

halde, risk bir tehlikeyi ifade etmektedir.

TMS-1 'de Muhasebe

politikalarının açıklanmasının yanlışların

ve uygun

olmayan

uygulamaların düzeltildiği anlamına gelmediği vurgulanmaktadır&.

Buradan

açıkça anlaşıldığı

gibi standart uygun olmayan

uygulamaların

düzeltilmesi ve uygun

olmayan

yanlışların

ve

uygulamaların düzeltildiği anlamı taşımamaktadır.

Standar-dın uygulanmasında

bu hususa önem verilmesi gerekir.

6 İnternational Accounting Standarts Committee, lnternatıonal Accounting Standart, Presentation Of Financial Stantements, IAS 1 (Revised) August, 1997 UK.

7 İzmir Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası, Türkiye Muhasebe Standartları Sempozyumu Il,

Bildiri Dunnuş A.Hayri "1 ,2,3,4 ve 5 no.lu standartların UMS 1 ile karşılaştırılması, İzmir Ekim 1997. 8 _{TÜRMOB, Ekonominin Denetim Düzeni ve Muhasebe, XVI. Türkiye Muhasebe Kongresi,} İstanbul

Ünıit Gökdeniz

Bundan

başka açıklanan

"Özün

Önceliği" kavramının

uygulamalarda önemli

bir yeri

olması

nedeni ile dikkatle

uygulanmalıdır.

UMS- 1 'de

yapılan

son

değişikliklerin odağı işletmelerin hazırlayacağı

mali

tabloların şeffaf olmasında işletme

yönetimine sorumluluklar

düşmesidir.

Mali

tablo-ların açıklanmasında işletmelerin benimsemiş oldukları politikaların

(IASC)

Ulus-lararası

Muhasebe

Standartları

Komitesi'ne bildirilmesi gereklidir.

Muhasebe

ortamı

ile ilgili

kurallaşmanın

halen büyük ölçüde yasal

düzen-lemeler çerçevesinde

gerçekleştiği,ilke

getinne ve standart yapma

çabalarının

günü-müze kadar genelde birbirlerinden kopuk

ve

sınırlı

alanlara etkin olabilen, birden çok

kuruluş tarafından üstlenildiği

bilinmektedir

9•

Gerçekten de standart düzenlemelerinde standart bir

tavır alınması

da

stan-dartların sağlığı açısından

önem

taşımaktadır. Tebliğin giriş

bölümünde de ifade

edildiği

gibi, TMS-1 l.Ocak.1997 tarihinden itibaren

yürürlüğe girmişti.

Ancak

TMUDESK'in

öngörmüş olduğu

bu 11 adet standarda ek olarak ve taslak halindeki

standartların tamamlanması çeşitli

çevreler

tarafından

beklenmektedir.

Standartların

yasal statüye

kavuşturulması

da önemlidir. Bu nedenlerle bu yetkinin Maliye

Bakan-lığından

çok TÜRMOB bünyesindeki TMUDESK'e verilmesi

standartların gelişti­

rilmesi ve

Uluslararası

platformlarda çokuluslu

işletmeler

için getirilen

Uluslararası

Muhasebe

Standartlarına uyumlaştınna zorunlulukları açısından

önemlidir.

Yararlanılan

Kaynaklar

1.

Durmuş,

Ahmet Hayri,

Uluslararası

Muhasebe

Standartları

(

1-31) Türkiye

Muhasebe

Uzmanları Derneği Yayını, Yanın

No:7,

İstanbul

1992.

2. International Accounting Standarts Committee,

Internatıonal

Accounting Standarts,

1996, United Kingdom 1996.

3. TMUDESK, Türkiye Muhasebe

Standartları

1997, TÜRMOB

Yayın

No:32.

4. International Accounting Standarts Committee, International Accounting Standart,

Presentation Of Financial Stantements, IAS 1 (Revised) August, 1997 UK.

5.

İzmir

Serbest Muhasebeci Mali

Müşavirler Odası,

Türkiye Muhasebe

Standartları

Sempozyumu II

,

Bildiri

Durmuş

A.Hayri "1

,2,3,4

ve 5 no.lu

standartların

UMS I ile

karşılaştırılması, İzmir

Ekim 1997.

6. TÜRMOB, Ekonominin Denetim Düzeni ve Muhasebe, XVI. Türkiye Muhasebe

Kongresi,

İstanbul

11-12-13 Eylül 1997.

7. TÜRMOB, 15. Türkiye Muhasebe Kongresi, 28

Şubat

1 Mart Ankara, 1996.

M. Ü. iktisadi ve idari Bilimler Fakültesi Dergisi

Yı/:2000, Cilt: XVI, Sayı: 1, Sayfa: 177-193

KAMUSAL ALTYAPI HARCAMALARININ

EKONOMİK ETKİLERİ

Ayşe

GÜNER*

Giriş

Kamusal

altyapı harcamaları

_{her zaman için devletlerin en önemli harcama}

kalemlerinden biri

olmuştur.

Bu tür

harcamaları

ikiye

ayırmak

mümkündür. Birincisi

sosyal

altyapı harcamaları

(social infrastructure expenditures) olarak

adlandırıl­ maktadır.

Sosyal

altyapı harcamaları

toplumsal dokuda

gelişme

yaratabilecek

eğitim

ve

sağlık

gibi hizmetlere, yani insan

kaynaklarına yapılan yatırım harcamalarını

kap-samaktadır. Örneğin, dışsallık

unsuru

ağırlıklı

olarak hissedilen

eğitime

yönelik

yatırımlar

ülke içinde okuma-yazma

oranını

yükseltmekte, bilgi düzeyini

arttırmak­

ta, bu

gelişme

ekonomik

verimliliği

_{getirmekte ve bu da sonuçta daha yüksek bir}

büyüme oranına

yol açmaktadır. İkinci tür kamusal

altyapı harcamaları

ise

ekonomik

altyapı harcamaları

(economic infrastructure expenditures),

fiziki

altyapı

harca-maları

_{(physical/core infrastructure expenditures) ya da sadece}

_ekonomik

harca-malar

olarak

adlandırılmaktadır.

_{Bu tür harcamalar içinde su ve kanalizasyon,}

ile-tişim (demiryolları, karayolları, havaalanları

... ), enerji vb. harcamalar

bulunmaktadır.

1970'li

yıllardan

itibaren bir çok ülkede

altyapı yatırımlarında

önemli

miktar-da azalma

görülmüştür.

Bu ülkelerin en

başında

ise Amerika

Birleşik

Devletleri

bu-lunmaktadır.

ABD'de kamu

yatırımlarındaki

azalma özellikle fiziki

altyapı yatırım­

larında kendini göstermektedir. Örneğin bu

_{yatırımların GSYİH}

_{içindeki payı}

_1970'

de yüzde 26.3 iken, l 990'da yüzde 2 l .5'e

düşmüştür.

Bu ana harcama kalemi

içinde-ki en büyük düşüş ise kara

yolları harcamalarında gerçekleşmiştir ( 1970'de

GSYİH'

nın

yüzde 18.2'sini

oluştururken,

1990'da yüzde 13'üne

düşmüştür). 1

Bu

gelişme

1990'ların başında çeşitli

tepkilere neden

olmuş

ve

karayolları, havaalanları

ve su

sis-temleri için daha fazla harcama taleplerini gündeme

getirmiştir. Başkan

Clinton da

seçim

kampanyasında altyapı harcamalarını

ekonomik

planının

önemli bir

parçası

haline

getirmiştir.

ABD'de

altyapı harcamalarındaki düşüşe

paralel bir

gelişme

ise

ekonomik büyümede

yavaşlamanın

ortaya

çıkmasıdır.

Tüm bu

gelişmeler

1980'lerin

sonunda, 1990'larm

başında altyapı yatırımları

ile verimlilik ve ekonomik büyüme

*

Yrd. Doç. Dr., Marmara Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Maliye Bölümü.

Alicia H.Munnell, "An Assesment of Trends in and Economic Impacts of Infrastructure Investment", Infrastructure Policies for the l 990s, OECD, Paris, 1993, s.25.

Ayşe Güner

arasındaki ilişkileri

saptamaya yönelik ampirik

çalışmaların yaygınlaşmasına

yol

açmıştır.

Bu

çalışmaların

içerikleri ve

sonuçları hakkında

ikinci bölümde

ayrıntılı

bil-giler

sunulacaktır

ancak

şunu

belirtmekte yarar

vardır: altyapı

ile ilgili literatür ABD

kökenlidir ve bu ülkedeki

çalışmalardan

sonra

diğer

ülkelerde benzer

çalışmalara yönelinmiştir.

OECD ülkelerine

bakıldığında

da ABD'dekine benzer bir

gelişme

görülmekte-dir. Kamu

yatırımları GSYİH'nın

yüzdesi olarak 1970'lerin

ortasında

en üst

noktası­

na

ulaşmaktadır.

Bu

gelişme

1930'lardaki Dünya

Bunalımı'nın

ve

ardından

ve II.

Dünya

Savaşı'nın yarattığı yıkımın onarılması

sürecini

yansıtmaktadır.

l 970'lere

ge-lindiğinde

gerekli olan yeniden

yapılanma

faaliyetlerinin büyük bir bölümü

tamam-lanmıştır.

Öte yandan 1974 petrol

şoku

ve takip eden enflasyon ve

düşük

büyüme

oranları,

vergi gelirlerinde önemli azalmalara neden

olmuştur.

Tüm ülkeleri

etkile-yen bu

gelişmelerin

kamu

yatırımlarındaki

genel azalmaya ve ekonomik

büyümede-ki

yavaşlamaya

sebep

olabileceği

belirtilmektedir. OECD ülkelerindeki bu genel

eğilim

özellikle Hollanda, Avusturya,

İsveç,

Danimarka ve

İngiltere'de

belirgin bir

hal

almıştır. 2

Tablo 1 ve

Şekil

1 1970'li ve 1980'li

yıllarda dünyanın

bir çok

böl-gesinde yer alan ülkelerde gözlemlenen büyüme

oranlarındaki

azalma

eğilimini açık­

ça göstermektedir.

Altyapı yatırımlarındaki azalmaların

nedenleri olarak

çeşitli

faktörler

gösteril-mektedir

.

Bunlardan en önemlisi devletlerin büyüyen bütçe

açıklarıdır.

Örneğin

ABD'de bütçe üzerindeki

baskılar

1970'lerden itibaren tüm yönetim kademelerinde

(federal, eyalet ve yerel) hissedilmeye

başlanmıştır.

1970

yılından

itibaren fiziki

ser-maye

yatırımlarının gerçekleşmesi amacıyla

eyaletlere ve yerel yönetimlere

yapılan

transferler hemen hemen sabit

kalmıştır.

Bu da federal

katkıların

eyalet ve yerel

yönetim

harcamaları

içindeki

payının

ya da

GSYİH

içindeki

payının

önemli

miktar-da

azaldığını

göstermektedir.

Altyapı harcamalarındaki azalmayı açıklayan diğer

nedenler olarak ise

şunlar

gösterilmektedir: petrol krizinden sonra vergi

gelirlerinde-ki durgunluk,

bazı

ülkelerde sosyal refah

harcamalarının

kamu

yatırımlarını dışla­ ması,

uzun dönemli borçlanmalarda yüksek reel faiz

oranları,

1970 ve 1980'lerde

mali piyasalardaki

gelişmelerin

belirsizliklere yol

açması.3

2 Ancak bu genel trendin dışında kalan ülkeler de bulunmaktadır. İstisnai bir gelişme gösteren ülkeler

arasında İspanya, İtalya ve Norveç bulunmaktadır. İspanya'da altyapı yatırımlarının zayıflığı ve kamu hizmetlerinin yetersizliğinin üretim maliyetlerinin azaltılmasında önemli bir engel oluşturduğu

belir-lenmiş ve diğer AB ülkeleri ile rekabet edebilir hale gelmesi için kamu yatırımlarında kapsamlı bir pro-gram uygulamaya konmuştur. Barselona Olimpiyatları ve Seville Uluslararası Fuarı da yüklü bir

yatırım miktarını gerektirmiştir. Buna paralel olarak kamu yatırımlarındaki artış beraberinde hızlı

ekonomik büyümeyi de getirmiştir. İtalya'da ise diğer Avrupa ülkelerine kıyasla devletin yatırıma

ayırdığı pay her zaman için daha büyük olmuştur. Bu yatırımların İtalyan ekonomisinde etkinliği arttır­

ması beklenmektedir ancak karşılaştırmalı veriler, hizmet kalitesinin diğer Avrupa ülkelerine göre geride kaldığını göstermektedir. Örneğin İtalyan demiryolları ile Fransız demiryolları aynı sayıda kişiyi

istihdam etmektedir; ancak İtalyan demiryollarının uzunluğu Fransız demiryollarının yarısı kadardır. Norveç'te ise yatırım harcamalarının seyri petrol ile yakından bağlantılıdır. Devletin petrol faaliyet-lerinden giderek artan miktarda gelir elde etmesi ekonomi içindeki rolünün de artmasına neden

olmak-tadır. Bkz. Alicia H. Munnell, a.g.m., s.28.

Barrie Stevens and Wolfgang Michalski, "Infrastructure in the l 990s: An Overview of Trends and Policy lssues", Infrastructure Policies for the l 990s, OECD, Paris, 1993, s.8.

Prof Dı: ismail Özaslan 'a Armağan

Tablo 1

KİŞİ BAŞINA GSYİH ARTIŞ

ORANLARI (1963-1989)

Ülke

Grupları

Düşük

ve orta gelirli ekonomiler

Düşük

gelirli ekonomiler

Orta gelirli ekonomiler

Afrika (Magrip ülkeleri hariç)

En yüksek - Botswana

En

düşük

- Nijer

Doğu

Asya

En yüksek - Kore

En

düşük

- Filipinler

Latin Amerika ve Karayipler

En yüksek -60-89 Brezilya, 80-89 Kolombiya

En

düşük

- Nikaragua

OECD

En

yüksek

-

Japonya

En

düşük

_{- 65-89 Yeni Zelanda, 80-89 Hollanda}

Kişi Başına GSYİH Yıllık

Ortalamalar

1965-89

1980-89

%1.4

%0.1

%

0.5

%-0.2

%2.1

%

0.3

%

0.6

%-0.5

%

9.4

%

7.8

%-3.2

%-4.8

%

4.1

%

3.6

% 7.7

%

3.6

%1.1

%-1.8

%

1.0

%-1.2

%4.2

%-1.2

%-1.8

%-3.9

%

2.8

% 2.0

%

4.5

%

3.4

% 1.2

%

1.4

Kaynak: William Easterly, _{Robert King, Ross Levine ve Sergio Rebclo, How Do National Policies Affect} Long-run Growth?, Discussion Papers (164), The World Bank, Washington D.C., 1994, s.3.

Şekil

1.

Ortalama Büyüme

Oranları

(1870-1988)

4,5 ---ı 4,0 ; :; 3,5. ~ 3,0"

o

2,5

-e

2,0

-=;.

1,5

:il

1,0 -0,5 -o.o---~---~ 1870-1913 1913-1950 1950-1973 1973-1988 Yıllar

- -Gelişmiş Ülkeler · · · -· Gelişmekte Olan Ülkel~r _ _.

1

Kaynak: Easterly et al., adı geçen çalışma, s.5.

GSMH'nın

bir

payı

olarak

altyapı harcamalarında

meydana gelen

düşüşler

daha fazla harcamaya gerek

duyulduğunu

_{ifade etmemektedir. Yeni teknolojiler;}

nüfus

artışı, bileşimi

ve bölgesel

dağılımındaki değişmeler;

_{artan gelir ve}

değişen

tüketim

kalıpları

ve

bazı

tarihsel

gelişmelerden

sonra (Dünya

Buhranı,

Dünya

Ayşe Giiner

eğilime

yol

açması

_{söz konusu olabilir.}

_Ayrıca,

_son

_yıllarda

bir çok ülkede bu tür

ya-tırımların özelleştirilmesi,

kamusal

altyapı harcamalarını

daha

düşük

bir seviyede

göstermektedir. Ancak uzmanlar, ekonomik faaliyetlerin giderek

uluslararası

boyut

kazanması

ve

bölgelerarası

_{ekonomik birliklerin}

_{yoğunlaşması dolayısıyla ulaşım,}

enerji, su,

katı atık,

_{telekomünikasyon vb. alanlarda önümüzdeki}

_yıllarda

daha fazla

yatırım harcamalarına

ihtiyaç

duyulacağını

_{ifade etmektedirler.}

Bu

çalışma

iki bölümden

oluşmaktadır.

_{Birinci bölümde}

_{ağırlıklı}

_olarak

fizi-ki

_{altyapı harcamalarının}

_{ekonomik etkileri ele}

_{alınacaktır. İkinci}

bölümde ise, bu

harcamaların

_{verimlilik ve ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini inceleyen ampirik}

çalışmalardan

ve

sonuçlarından

_{söz edilecektir.}

I - ALTYAPI HARCAMALARININ

_{EKONOMİK ETKİLERİ}

Altyapı harcamalarının

_{bir ekonomi içindeki etkileri çok}

_çeşitli

ve

karmaşık

bir nitelik

taşımaktadır

_{çünkü bu harcamalar üretim ve tüketim üzerinde}

doğrudan

etkilidirler

,

olumlu ve olumsuz

_{dışsallıklar yaratırlar}

_{ve büyük miktarda harcama}

akımlarını

kapsarlar.

_{Altyapı harcamalarının}

_{etkilerini genel bir}

sınıflandırma

_{ile iki}

başlık altında

toplamak

_{mümkündür. Bunlar ekonomik büyüme ve}

yaşam

kalite-sindeki

artışlardır. _{Aşağıda altyapı harcamalarının yarattığı}

bu etkiler ele

alınacak­

tır.4

Altyapı

_{hizmetlerinin mevcudiyeti}

_ve

_niteliği

özel sennayenin marjinal

verim-liliği

_{üzerinde etkili}

_{olmaktadır. Altyapıya}

yönelik harcamalar sonucu sunulan

hiz-metler firmalarda üretim

artışına

iki

yolla

katkıda bulunmaktadır.

Bunlardan

birin-cisi;

ulaşım,

_{su elektrik gibi}

_altyapı

_{hizmetlerinin üretimde ara}

malı niteliği taşı­ masıdır. Dolayısıyla

_{girdi maliyetlerinde meydana gelecek bir azalma üretimin}

kar-lılığını artıracak

_{ve daha}

_yüksek

_{bir düzeyde}

_çıktı,

gelir ve/veya istihdama yol

aça-caktır. Altyapı

_{hizmetlerinin ikinci etkisi ise}

_diğer

faktörlerin (emek ve

diğer

ser-maye)

_{verimliliğini arttırmasıdır. Örneğin yolların yapımı işçilerin işe ulaşım}

zamanını kısaltacaktır.

_{Bu nedenledir ki}

_altyapı

_"ödemesi

_yapılmayan

üretim

fak-törü" (unpaid factor of production) olarak

adlandırılmaktadır,

_{çünkü mevcudiyeti}

diğer

_{sermaye ve emekte yüksek getiriye yol}

açmaktadır. Ayrıca altyapının varlığı

bölgeye ilave

kaynakları

_{çekebilir ( crowd-in etkisi) ve böylece faktör maliyetleri ve}

işlem

_{maliyetleri azalabilir. Öte yandan bu}

_{aşırı kalabalıklaşma}

çevre üzerinde

olum-suz etki yaratabilir, hizmetlerin kalitesinde

düşüş

_{meydana gelebilir ve}

_altyapının

verimlilik üzerindeki etkisi

zayıflayabilir.

Altyapı

_{hizmetlerinin aileler}

_tarafından

_{tüketiminin (su ve kanalizasyon}

hizmetleri gibi) toplumsal refah etkisi

vardır.

_{Bu tür hizmetler bireyleri}

_{sağlıklı kıl­}

makta ve

_{emeğin verimliliğini arttırmaktadır.}

_Ancak

_şunu

vurgulamakta yarar

vardır:

altyapının

_{ekonomik büyüme ve}

_yaşam

kalitesi üzerindeki etkileri bu hizmetlerin

varlığına değil,

etkin bir

şekilde

_{faaliyet gösterebilmesine}

_bağlıdır.

Şayet altyapı

etkin bir

şekilde

_{sunulmuyorsa ve güvenilir bir}

_yapıya

sahip

değilse (örneğin

_{enerji kesintileri, telefon}

_hatlarında

kesintiler, düzensiz su

basınç-4 Bu bölümde açıklanan ekonomik etkiler hakkında bkz. _{Christinc Kcssidcs, "A Rcvicw of}

Infrastruc-turc's Impact on Economic Dcvclopmcnt", D.F. Battcn and C. Karlsson (cds.), Infrastructure and thc

Complcxity of Economic _{Dcvelopmcnt, Springcr, Beri in, 1996, ss. 213-230}

.

180

Pro/ Dr ismail Özaslan 'u Armağan

!arının

_{mevcudiyeti durumunda) firmalar daha yüksek maliyetli alternatif}

arayışları­

na girecektir. Etkin bir

şekilde

sunulmayan

altyapı

_{hizmetleri üretim teslimlerinde}

rötarlara,

dayanıksız

hammaddelerde

kayıplara

_{yol açacak, bu durumda da üretim}

etkinliğinde

ve

çıktı artışında

_{azalmalar meydana gelecektir. Alternatif kaynaklara}

yönelinmesi ise

yatırım

_{maliyetlerini yükseltecektir. 1983-94}

_yıllarında

Hindistan'

daki enerji kesintilerinin

GSYİH'da

_{yüzde 1 .5}

_oranında

_üretim

_{kaybı yarattığı}

belir-lenmiştir.

_{Nijerya' da 1992}

_yılında

₁₇₉

_{imalatçı firmayı}

kapsayan bir

araştırmada

ise

firmaların

_{yüzde 92'sinin elektrik jeneratörüne sahip}

_olduğu

tesbit

edilmiş

ve

altyapı

faaliyetlerinin düzensiz sunumundan

dolayı

_{özellikle küçük}

_{firmaların etkilendiği}

tesbit

edilmiştir.

_{Buna göre, büyük}

_firmaların

_özel

_{altyapı harcamaları}

toplam

maki-na ve teçhizat maliyetlerinin yüzde 15'ini, küçük firmalarda ise yüzde 25'ini

oluştur­ muştur.

_{Latin Amerika ülkelerinde ise}

_{yolların bakım}

_ve

_onarımı

için harcanmayan

her bir ABD

Dolarının

_{araç maliyetlerinde 3 ABD}

_{Doları miktarında}

_bir

_artış

yarat-tığı

_{belirtilmektedir. Su hizmetlerinde de benzer sonuçlar, özellikle konutlar}

açısın­

dan

gözlemlenmiştir.

_{Bir çok ülkede bireyler gelirlerinin ve}

_{zamanlarının}

bir

bölümünü kuyu suyu temin etmek ve su depolamak için

harcamaktadırlar.

Üstelik

altyapı eksikliğinin getirdiği

_{yük, yüksek gelirlilere oranla büyük ölçüde}

_düşük

gelir-li gruplar ve de özelgelir-likle

kadınlar

üzerinde

kalmaktadır.5

Altyapı yatırımları

_{arazi ve bina}

_değerleri

_{üzerinde ve}

_{dolayısıyla kişisel}

ser-vet üzerinde de etkili olabilmektedir. Özellikle sulama, drenaj, enerji ve telefon

bağ­

lantıları

ve karayolu

ulaşımına ilişkin

_{hizmetler gayrimenkullerin}

_değerini

_önemli

ölçüde etkilemektedir.

Altyapı

_{faaliyetlerinin bir ülkenin}

_{uluslararası}

rekabet gücü üzerinde de

et-kisi

bulunmaktadır.

_Son

_{yıllarda dış}

_ticaretteki

_yoğun

rekabet ve

küreselleşme,

ileti-şim, ulaşım

_{ve depolama teknolojilerinde kaydedilen}

_{gelişmelerin}

bir sonucudur. Bu

tür

altyapı

_{faaliyetleri firmalar için maliyet tasarrufu}

_sağlamakta

ve

değişen

tüketici

taleplerine

kısa

_{bir süre içinde cevap verebilme}

_{imkanını doğurmaktadır.}

OECD

ülkelerinde bu maliyetlerdeki yüzde 1 'lik bir

azalmanın yıllık satışlarda

_{yüzde 1 O'luk}

bir

artışa

sebep

olduğu

_{belirtilmektedir.}

_Gelişmekte

_{olan ülkeler}

_{altyapılarını}

(özel-likle de

ulaşım

ve

iletişim alanında) geliştirebildikleri

_{ölçüde ihracat}

_piyasasında

rek-abet edebilecekler ve

_{yabancı yatırımlara açık}

_{olabileceklerdir.}

_Örneğin

Hindis-tan'-da

konteynır trafiği

_{ve limanlardaki transit süresi}

_diğer

_{rakip Asya ülkelerine göre}

daha büyük

olduğundan,

_{ülkenin ihracat hedefleri üzerine önemli bir}

_sınırlama

getir-mektedir.

Altyapı

iç

piyasanın gelişmesinde

_{de önemli bir rol}

_{oynamaktadır. Gelişmekte}

olan ülkelerde

_{yapılan çeşitli araştırmalar şu}

_sonucu

_{vermiştir: kırsal}

yollar (tarladan

pazara) pazarlama

fırsatlarını geliştirıne

_ve

_işlem

_{maliyetlerini azaltma etkisine}

sahiptir.

Kırdan

_{kentlere uzanan}

_yolların

_{yeterli düzeyde sunumu hem çiftçilerin}

gelirini

arttıracak

_{hem de kentli tüketicilere daha}

_düşük

fiyatlarla ürün

satın

almala-rını sağlayacaktır. Örneğin

Nijerya'da

tarımsal

_{ürünlerin pazar}

_fiyatının

_yüzde

30-40'ını ulaşım

maliyetleri ve

diğer arızi

maliyetler

oluşturmaktadır;

_ancak

_yolların bakım

ve

onarımının

_{gerekli ölçüde}

_yapılması

_{halinde tarladan pazara maliyetlerin}

1/3

oranında düşeceği

belirtilmektedir.

Ayşe Giiner

Altyapı aynı

zamanda

kırsal

ekonomide

yapısal değişiklikler yaratmaktadır.

Bu etkiler özellikle gelir düzeyinde

,

alternatif gelir

kaynaklarının oluşumunda,

tüke-tim

kalıplarında

ve toplum

sağlığında

kendini göstermektedir.

Altyapı

faaliyetlerinin

çevre

sorunları

ile de

ilişkilendirilmesi

mümkündür

.

Bu tür faaliyetlerin

,

altyapının niteliğine bağlı

olarak

,

çevreye

zararlı

ya da

yararlı

etkileri söz konusu olabilmektedir

.

Olumsuz etkiler daha ziyade

altyapı

sektörleri

arasındaki bağımlılık ilişkisinin gözardı

edilmesinden

doğmaktadır. Örneğin

temiz

suya oranla

atık

su hizmetlerine yeterli

yatırımın yapılmaması

bir çok bölgede su

rez-ervlerinin kirlenmesine, sel

basmalarına

ve su hizmetlerinin sunumundan elde edilen

sağlık faydalarının azalmasına

yol

açmaktadır. İçilebilir

suyun

olmaması

,

suyun

kay-natılması işlemini yaygınlaştırmakta,

bu durum da enerji maliyetlerini

arttırmaktadır.

Jakarta'da bu amaçla

kullanılan

enerji tüketiminin kentin

GSYİH'nın

yüzde l 'ine

te-kabül

ettiği hesaplanmıştır.6 _Bazı

_{ülkelerde enerji}

_{kullanımında yaygın}

_{olarak hayvan}

gübresinin

kullanılması

erozyona ve topraktaki besinlerin

azalmasına

yol

açmak-tadır.

Bir çok kentte telefon

bağlantılarının

yeterince

sağlanamamış olması işyer­

lerinin ve bireylerin

ulaşım araçlarını kullanımını

arttmnakta

,

bunun sonucu olarak

da trafik

sıkışıklığına bağlı

olarak hava ve gürültü

kirliliği şeklinde

olumsuz

dışsal­ lıklar

gündeme gelmektedir

.

Ulaşım altyapısı değerlendirilmiş

mal olarak kabul edilmekle birlikte,

beraberinde büyük boyutlarda olumsuz

dışsallıkları

da getirebilmektedir

.

Yeni

yol-ların yapımı

kamu

taşımacılığının kullanımını

azatmakta ve daha fazla

aracın trafiğe çıkışını

özendirmektedir

.

Trafik

yoğunluğundaki artışın yarattığı

olumsuz

dışsallık­ ların

önemli ekonomik maliyetleri

bulunmaktadır. Gelişmiş

ülkelerde bu tür

maliyet-lerin

GSYİH'nın

yüzde 20'sine

yaklaştığı

belirtilmektedir.?

Ancak

altyapı harcamaları

ile çevre için olumlu faaliyetleri

gerçekleştirmek

de

mümkündür.

Örneğin bataklıklar ıslah

edilerek

eğlence

ve dinlence

alanları oluşturu­

labilir

,

kanalizasyon

işlem

merkezlerinden metan

gazı çıkarılarak

enerji

kaynağı

te-min edilebilir ya da belediyelerin

katı atıkları

yeniden

dönüşüm işlemine

tabi

tutula-rak hammadde

ihtiyacı karşılanabilir.

Altyapı harcamalarının

makroekonomik etkilerinden de söz etmek

mümkün-dür. Bu tür harcamalar, özellikle

inşaat

sektöründe, istihdam ve

satın

alma gücünde

artış sağlamaktadır. Altyapı harcamalarının

bu çarpan etkisi talebin

düşük olduğu

zamanlarda

sık sık

uygulamaya

konmuştur

.8

Öte yandan,

altyapı

için

gerçekleştirilen

yatırımların

özel sektör

yatırımlarını dışlama

( crowd-out) etkisi de söz konusudur.

6 Kessides, a.g.m., s.221.

7 Kenneth Button, "Ownership, Invcstment and Pricing of Transport and Communications", D.F. Batten and C. Karlsson (eds.), Infrastructure and the Complexity of Economic Devclopmcnt, Springer, Berlin, 1996, s. 152.

8 Altyapı yatırımlarının istihdam ve gelir yaratıcı etkilerine karşılık bu hizmetleri sunan birimlerde görülen aşırı istihdam gelişmekte olan ülke bütçelerinde önemli sorunlar yaratmaktadır. Örneğin beş Güney Asya ülkesinde elektrik tüketen 50 kişiye bir kamu çalışanı, Kore'de ise 300 kişiye bir kamu çalışanı düşmektedir. 1000 su şebekesi bağlantısına düşen çalışan sayısı etkin bir uygulamada dört kişi iken, Latin Amerika' da bu sayı ortalama olarak 10-20'ye çıkmaktadır. Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Christine Kessides, The Contributions of Infrastructure to Economic Development, Discussion Papers (213), The World Bank, Washington D.C., 1995, s.33-34.

Prof Dr. İsmail Özaslan 'a Armağan

Altyapı harcamalarının finansmanı

makroekonomik

istikrarı

tehdit etmeyecek

şekilde gerçekleşmelidir.

Genelde devlet

altyapı

hizmetlerini

gerçekleştiren

birimlere

net kaynak transferinde

bulunmaktadır.

Bu birimlerin görev

zararları

bütçede

önem-li bir yer

teşkil

etmektedir.

Bazı yatırımlar

için kaynak transferleri

olağan

kabul

edilmekle beraber, söz konusu

finansmanın

ciddi mali dengesizlikler

yaratmaması

gerektiği vurgulanmaktadır.

_{Telekomünikasyon ve enerji faaliyetlerinin ilgili}

birim-lerin gelir elde etme potansiyelbirim-lerinin

çoğu

_{kez bu birimlerin devlet bütçesinden}

_ayrı

idari ve mali

özerkliğe

sahip

olmaması dolayısıyla engellendiği

gözlemlenmektedir.

Genel olarak

karayolları

sektörünün

kullanım

bedeli

şeklinde

_{önemli miktarda gelir}

elde

ettiği

görülmektedir. 1991

yılında yapılan

bir

araştırmada,

40 ülkenin 36

'sında

kullanıcı

bedellerinin

bakım onarım

giderlerini,

yarısında

ise toplam

harcamaları

karşılamaya

yeterli

olduğu

tesbit

edilmiştir.9

Bu nedenledir ki

altyapı harcamalarının

mümkün

olduğunca kullanıcı

bedellerine

dayandırılması

-bu durum

kaynakların

israfını

da önlemektedir-

gerektiği

ve

altyapı

_{hizmeti sunan birimlerin idari ve mali}

otonomiye sahip

olması gerektiği

ifade edilmektedir.

Bundan sonraki bölümde ise,

altyapı harcamalarının

özel sektör

verimliliği

ve

ekonomik büyüme üzerindeki etkilerinin

araştırıldığı çalışmalar hakkında

bilgi

veri-lecektir.

il -

ALTYAPININ ÖZEL SEKTÖR

VERiMLİLİGİ

VE EKONOMiK

BÜYÜME ÜZERiNDEKi

ETKİLERİNİ ARAŞTIRAN

AMPiRiK

ÇALIŞMALAR

VE SONUÇLARI

Altyapı harcamalarının

özel sektör

verimliliği

_{ve bunun sonucu olarak}

ekono-mik büyüme üzerindeki etkilerini ele alan çok

sayıda

ampirik

çalışma

bulunmakta-dır. ı

o

Bu

çalışmalar

1980'lerin sonunda

başlamış

ve

1990'ların ortalarına

kadar

yoğun

bir

şekilde sürmüştür.

Daha önce de

belirtildiği

üzere

çalışmaların kaynağını

ABD

oluşturmuştur.

ABD' de

altyapı

krizi 1968

yılından

sonra kamu

yatırımlarındaki

ani

düşüş

ile ortaya

çıkmıştır.

Eyalet ve yerel yönetimlerin

yatırımları

1950'li

yılların

ortalarında GSYİH'nın

_{yüzde 2'sinden 1968'de yüzde 3'üne}

_{çıkmıştır.}

₁₉₆₈

_yılından

sonra ise bu oran

düşmüş

_{ve l 980'lerde yüsde l}

_.

_5'e

_{ulaşmıştır.}

_{Bu nedenledir ki 1970'}

!er ve 1 980'lerde ekonomik büyümede ve verimlilikte görülen

düşüşler

özellikle

ka-musal

altyapı harcamalarındaki

bu

gelişmeye bağlanmıştır.

Hatta

bazı

yazarlar

ve-rimlilikteki

azalmanın

sebebini yüzde 60

oranında altyapı yatırımlarının

yetersizli-ğine bağlamaktadırlar.

Yapılan

ampirik

çalışmalarda çeşitli

ekonometrik modeller

kullanılmıştır.

Bunlardan en

yaygın

olarak

kullanılanları

üretim ve maliyet

fonksiyonlarıdır.

Üretim

fonksiyonlarında altyapı yatırımları,

ekonomik büyümeye

katkıda

bulunan bir

fak-tör olarak ele

alınmış,

maliyet

fonksiyonlarında

ise

altyapı yatırımları

firmalar için

9 Kcssides, "A Rcvicw of Infrastructurc's Impact on Econoınic Dcvclopmcnt", a.g.m., s.225. 1 O Bu çalışmaları kapsamlı _{bir listesi için bkz. Jan-Egbert Sturm, Public Capital Expcnditurc in OECD}

Countrics: The Causcs and Impact of the Decline in Public Capital Spcnding, Edward Elgar,

Ayşe Güner

bir üretim girdisi olarak kabul

_{edilmiştir. ı ı}

_{Ancak bu modeller önemli}

_{eleştirilere}

hedef

olmuştur.

Bir

eleştiri

_{verilerin yetersiz}

_{olduğu yolundadır.}

Özellikle

gelişmek­

te olan ülkelerde gerekli verileri

toplamanın

_{çok büyük bir}

_{araştırma çabası}

gerek-tirdiği

görülmektedir.

Ayrıca

kamu

harcamalarının

_{büyüme üzerinde}

_çeşitli

_yollardan

etkili

olduğu

_{ve ampirik olarak bu}

_farklı

_etkileri

_{ayırabilmenin}

son derece güç

olduğu

belirtilmektedir. Buna ek olarak

yatırım

_{ve cari}

_{harcamalarının}

_etkisini

_ayırmak

ve

birinin büyüme için daha uygun

olduğu

_{konusunda bir tercihte}

_bulunmanın

_mümkün

görülmediği

_{ifade edilmektedir.12 Nitekim}

Devarajan, Swaroop ve Zou

sadece

ge-lişmekte

_{olan ülkelere}

_ilişkin

_{toplam kamu}

_harcamaları

ile ekonomik büyüme

arasın­

daki

_{ilişkiyi araştıran çalışmalarında}

_cari

_{harcamaların}

pozitif ve istatistiksel olarak

anlamlı

_{bir büyüme etkisi}

_olduğunu,

_buna

karşılık, yatırım harcamaları

ile büyüme

arasında

_{negatif bir ilinti}

_olduğunu

_ortaya

_{koymuşlardır}

.1₃

_{Sözü geçen}

_{araştırmada,}

bu bölümde

açıklanacak çalışmaların

_{aksine, tek bir kamu}

_harcaması

kalemi

değil (altyapı harcamaları),

_{toplam kamu}

_karcamaları

_ve

_bileşiminin

ekonomik büyüme

oranı

_{üzerindeki etkileri}

_{incelenmiştir.}

₄₃

_gelişmekte

olan ülkeye

ilişkin

veriler

21

yıllık

_{(1970- 1990) zaman serisi analizine tabi}

_tutulmuş

ancak kamu

yatırımları

ile

ekonomik büyüme

_{arasında anlamlı}

_bir

_{ilişki kurulamamıştır. Aynı}

model

21

gelişmiş

ülke için

kullanıldığında

_{sonuçlar tersine}

_dönmüş

ve genel kabul gören

teorik bilgiler - yani

altyapı yatırımlarının

özel sektör

_{verimliliğini arttırdığı}

_ve

dolayısıyla

_{ekonomik büyüme üzerinde olumlu etki}

yarattığı

-

doğrulanmıştır.

Yazarlar,

gelişmekte

_{olan ülkelerin ekonomik büyümesinde}

katkıda

bulunan kamu

harcamasının

_{cari harcamalar}

_olduğu

_neticesini

şöyle yorumlamaktadırlar: gelişmek­

te olan ülke yönetimleri cari harcamalar

_{pahasına yatırım harcamaları}

_lehine

kay-naklarını

_{etkin olmayan bir}

_{şekilde kullanmaktadırlar;}

genelde verimli olarak kabul

edilen bu harcamalar

aşırı

miktarda

_{kullanıldığında verimsizleşebilmektedirler.}

Üretim

fonksiyonlarına

_{getirilen bir}

_eleştiri

_ise

_altyapı

ile büyüme

arasındaki

nedensellik

ilişkisini açıkça

ortaya

koymadığı

_{ve bu nedensellik}

_ilişkisinin

_{iki yönlü}

olabileceğidir. Diğer

bir

deyişle, altyapı harcamaları

_{ekonomik büyümeye}

_katkıda bulunabileceği

_{gibi tam tersi de söz konusu olabilmektedir. Zengin ülkeler daha fazla}

altyapı yatırımı

_{yapma gücüne sahiptir. Milli gelir}

_arttıkça

her türlü sermaye

oluşu­

muna

ayrılabilecek

_{tasarruflar da}

_{artmaktadır. Dolayısıyla}

gelir

artışının

bir sonucu

olarak

altyapı yatırımlarının

da

artması

mümkündür. 14

11 Üretim fonksiyonu en basit şekliyle _{Y= f(L, Kp, Kg,) olarak ifade edilmektedir (Y= toplam çıktı, L} =

işgücü/işgücü verimliliği, Kp= özel sermaye yatırımları, _{Kg= kamusal altyapı yatırımları).} Maliyet fonksiyonunun genel ifade şekli ise şöyledir: _{C= C(X, Ki, q, t) (X= çıktı, Ki= kamu yatırımlarından}

elde edilen hizmet akımları, _{q= emek, özel sermaye ve hammadde girdi}

fiyatları vektörü, t= teknolo-jik değişim).

12 Jack Diamond, Fiscal Indicators for Economic Growth: An Illusory Search?, _{IMF Working Paper}

(WP/90/76), Washington D.C., 1990, s. 13-14.

13 Shantayanan Devarajan, _{Vinaya Swaroop and Heng-fu Zou, "The Composition of Public Expenditure}

and Economic Growth", Journal of Monetary Economics, 37, 1996, ss.3 l 3-344.

14 Hulten ve Schwab bu nedensellik ilişkisini hoş bir hikaye ile şöyle _{dile getirmektedirler: Belirli bir} bölgedeki leylek sayısının artışı o bölgede doğan çocuk sayısındaki artış ile ilişkilendirilmektedir. Bu

da leyleklerin bebek getirdiği _{sonucunu desteklemektedir. Oysa ki bu durumun}

açıklaması daha

dünyevi nedenlere dayanmaktadır. _{O bölgede ürün iyi} olduğundan _{aileler daha fazla çocuk yapmış}

ve leylekler mevcut üründen yararlanmak için bölgeye akın etmiştir. _{Charles R. Hulten and Robert M.}

Schwab, "Infrastructure Spending: _{Where Do We Go From Here?", National Tax Journal, Volume 46,}

September 1993, s.4.

184

Prof Dr. ismail Özaslan 'a Armağan

Altyapı

ile büyüme

arasındaki ilişkiyi araştıran çalışmaların

bir

kısmı

ulusal,

bölgesel ve hatta metropoliten alan düzeyinde

gerçekleştirilmiştir.

Bir

kısmı

ise

çeşitli

_{ülkeleri kapsayan bir analize ( cross-country analysis) sahiptir. Öte yandan}

çoğu araştırma

sadece

altyapıyı

temel

alırken,

_{kimisi sadece bir ya da iki kalemini}

(örneğin ulaşım

ya da sadece

karayolları harcamalarını)

_{veri olarak almakta ve}

sa-dece bu

yatırımların

_{etkilerini incelemektedir.}

_{Bazı araştırmalar}

_ise

_altyapının

sek-töre! etkilerini

(örneğin

_{imalat sanayii üzerindeki etkilerini) ele}

_almıştır.

_{Sözü geçen}

bu

araştırmaların sayısı

çok

fazladır

_{ve burada hepsinden söz etmek mümkün}

değildir.

Bu

çalışmada altyapı

ve büyüme literatüründe

sık sık

_{zikredilen en önemli}

çalışmalar hakkında

bilgi verilecektir.

Ayrıca

_{sözü edilecek bu}

_{çalışmalar yukarıda} sayılan araştırma alanlarını

_{kapsayacak temsili}

_niteliğe

_sahiptir.

Altyapı

_{ve ekonomik büyüme yanyana}

_geldiğinde

_{ilk zikredilen David Alan}

Aschauer'ın

1989 tarihli

çalışmasıdır.ıs

_{Aschauer'dan önce}

_{altyapı yatırımlarının}

ekonomik büyüme üzerindeki etkileri

gözardı edilmiş

_{ve bu tür faktör girdisinin}

et-kisi zimni bir

şekilde kalıntı

kategorisi içine

hapsedilmiştir.

1949- 1985

yıllarını

kap-sayan

Aschauer'ın araştırması

_{ABD için ulusal düzeyde veriler}

_{kullanılarak}

gerçek-leştirilmiştir.

Üretim fonksiyonunun

kullanıldığı

bu modelde

altyapı yatırımlarının

katsayısı

0.39 olarak

hesaplanmıştır.

Buna göre

altyapı yatırımları

yüzde 1

oranında arttırıldığında

özel sektör

çıktısı

yüzde 0.39

oranında artacaktır.

Bu

araştırmaya

da-yanarak Aschauer

altyapı yatırımlarındaki düşüşün

1970

'

li ve 1980'li

yıllarda

ABD

ekonomisinde görülen

yavaşlamada

_{temel bir etken}

oluşturduğunu

iddia

etmiştir.

1990

yılında

_{ise Alicia H. Munnell yine ABD için ulusal düzeyde, Aschauer}

_'

ınkine

_{benzer bir model kurarak}

_altyapının

_{ekonomik büyüme üzerindeki etkisini}

araştıran

_{ampirik bir}

_{çalışma yayınlamıştır.}1₆

_{Munnell bu makalesinde "verimlilik"}

tanımları

_{ve türleri üzerinde}

_durmuş

_{ve ABD'de 1970-80 döneminde görülen}

ekonomik

yavaşlamanın

nedenlerini

açıklayabilecek

faktörleri

irdelemiştir. İşgücü­

nün yetenek ve deneyimi, demografik

değişiklikler,

_{sermaye birikimindeki}

_yavaşla­

ma,

çıktıda artışa

yol açmayan

işçi güvenliğine ilişkin

_{düzenlemeler ve}

_kirliliği

önle-meye yönelik harcamalar,

araştırma

ve

geliştirme harcamalarındaki

_{azalma - tüm bu}

gelişmeler emeğin verimliliğinin

_{1948-69 döneminde yüzde 2.5'ten, 1969-87}

döne-minde yüzde 1.1.'e

düşüşünü açıklamakta

kafi gelmemektedir.

Yapılan araştırmada

emeğin verimliliğindeki

yüzde 1 .4'lük

azalmanın

_{büyük bir bölümünün (yüzde 1}

_.

₁₎

kamu

_{yatırımı/emek oranındaki düşüşe bağlı olduğu}

_tesbit

_edilmiştir.

_Kamu

_yatırım­

larında

yüzde

1

'lik bir

artışın emeğin verimliliğini

yüzde 0.31-0.39

arttıracağı

hesa-planmıştır.

Rakamsal

_{sonuçları açısından bakıldığında Munnell'ın}

_elde

_ettiği sonuçların Aschauer'ın çalışmasını desteklediği

görülmektedir.

Munnell bu

çalışmanın

hemen

arkasından

kamu

yatırımlarının

_ekonomi

üze-rindeki etkisini ABD'de bu kez bölgeler ve eyaletler düzeyinde ele

almıştır.17

1970-1988

yılları arasında

48 eyalet ve dört bölgeye

ilişkin

verilerin

kullanıldığı

bu

araştır-15 David Alan Aschauer. "Is Public Expenditure Productive?", Joumal of Monetary Economics, 23 :2,

1989, ss. 177-200.

16 Alicia H. Munnell, "Why Has Productivity Growth Declined? Productivity and Public Investment",

Ncw England Economic Review, January/February 1990, ss.3-22.

17 Alicia H. Munnell, _{"How Docs Public Infrastructure Affect Rcgional Economic Perfonnancc?", Ncw}

Ayşe Giiner

mada da kamu

yatırımları

üretim fonksiyonunun bir girdisi olarak ele

alınmıştır.

Regresyon

sonuçları

kamu

yatırımları katsayısını

O)

5 olarak

vermiştir.

Bu sonuç

Aschauer ve

Munnell'ın

ulusal verilere dayanarak

gerçekleştirdikleri

analiz

sonuçla-rının

oldukça

altında bulunmaktadır.

Kamu

yatırımları karayolları,

su ve

kanalizas-yon sistemleri ve

diğer yapı

ve teçhizat olarak alt bölümlere

ayrıldığında

ise en

büyük etkinin

sırasıyla

karayolu

ulaşımı

ve su-kanalizasyon

yatırımlarından

kay-naklandığı, diğer

kamu

yatırımlarının

ise

(bunların çoğu

okul ve hastane

binaların­

dan

oluşmaktadır)

özel kesimin üretiminde ölçülebilir nitelikte bir etki

yaratmadığı

sonucu ortaya

çıkmıştır.

Belirlenen dört bölge için ayn

ayrı oluşturulan

üretim

fonk-siyonlarında

ise girdiler ile

çıktılar arasındaki ilişki

bölgeden bölgeye önemli

fark-lılıklar göstermiştir.

Bir

başka

bölgesel

çalışma

ise yine ABD için 1994

yılında yayınlanan Nat

Pinnoi'nin makalesidir

.

ıs

Sözü geçen

araştırmada

üretim fonksiyonundan

yarar-lanılarak

kamu

altyapı harcamalarının

dört bölge

(kuzeydoğu, ortabatı,

güney ve

batı

bölgeleri) ve dört sektör (özel sektör

,

imalat sektörü,

tarım-dışı imalat-dışı

sektör

,

tarım

sektörü) üzerindeki etkileri

incelenmiştir.

1970-1986

yılları arasında

48 eyalet

verileri

kullanılmıştır.

Bu tür bir

araştırmanın yararı farklı

kamu

yatırımlarının

fark-lı

sanayiler ve bölgeler ile

etkileşimini

kavrayabilmenin mümkün

olmasıdır.

Böylece

hangi kamu

yatırımlarının

hangi bölgelerde güçlendirilmesi ya da

azaltılması

gerek-tiğini,

hangi sanayi kolunun bu tür faaliyetlerden en fazla fayda (ya da

kayıp)

elde

edebileceğini

tesbit etmek mümkündür. Pinnoi'nin

araştırması farklı altyapı

hizmet-lerine

farklı

bölgelerin ve sanayilerin

farklı

tepkiler

verdiği görülmüştür. Çalışmanın bazı sonuçlarını şu şekilde

özetlemek mümkündür: Toplam kamu

harcamaları

imalat

ve

tarım-dışı imalat-dışı

sektörlerinde verimlidir ancak özel sektör ve

tarım

sektörü

çıktısında

negatif bir

ilişki

söz konusudur. Su ve kanalizasyon hizmetleri her sektör

için verimli

harcamalardır.

Karayollarma

yapılan yatırımlar

özel sektör ve

tanın-dışı imalat-dışı

sektör için verimlidir.

Kuzeydoğu

ve

ortabatı

bölgeleri en çok

ulaşım

ve

s

u-kanalizasyon

altyapılarından faydalanmaktadır. Ortabatı

bölgesinde hakim sanayi

kolu olan

tarım

sektörünün ise

ulaşım altyapısına

daha az,

sağlık

ve

eğitim yatırım­ larına

ise daha fazla

ihtiyacı bulunmaktadır.

Edward M. Bergman ve Daoshan Sun ise Kuzey Carolina'da

altyapının

ima-lat sektörü üzerindeki etkilerini

incelemişlerdir.19

1980'li

yılları

kapsayan bu

çalış­

mada

altyapı değişkenleri

üretim fonksiyonu içinde

ayrıntılı

olarak yer

almış

(yollar,

doğal

gaz, dijital telefon sistemi,

havayolları, demiryolları, beşeri yatırımlara ilişkin değişkenler

... ) ve

bunların

imalat sektöründeki verimlilik etkileri test

edilmiştir.

Bergman ve Sun bu mikroekonomik sektörel analizlerinin sonucunda

altyapının

toplam olarak

verimliliği arttırdığını ancak farklı kalkınma

düzeyindeki yönetim

bir-imlerinde önemli boyutta

değişik

etkiler

gösterdiğini

ifade etmektedirler.

Altyapının bazı

bölgelerde imalattaki

verimliliği arttırmaktan

ziyade

azalttığını gözlemlenmiştir. Otoyolların

ve

araştırma

üniversitelerinin

kırsal

sanayinin

verimliliğinde azaltıcı

bir

18 Nat Pinnoi, "Public Infrastructure and Private Production: Mcasuring Relative Contributions", Joumal of Economic Behavior and Organization, 23, 1994, ss. 127- 148.

19 Edward M. Bergman and Daoshan Sun, "Infrastnıcturc and Manufacturing Productivity: Regional Accessibility and Development Level Effects", D.F. Battcn and C. Karlsson (eds.), Infrastructure and the Complexity of Economic Development, Springer, Beri in, 1996, ss. 17-35.