Emin Abid ve Kitabı Dede Gorqud Haqqında Ali Hüseyn Oğlu Şamil

“Kitabi­ DӘdӘ Qorqu­d’u­ ilk ge­ydӘ alan alman şӘe­rqşünas›­ Y.‹.Re­yske­ (1770­ci illӘr) olsa da araşt›­r›­c›­lar›­n diqqӘtini bu­ abidӘyӘ yönӘldӘn F.F. Dits olmu­ştu­r. Onu­n 1815­ci ildӘ “Te­pӘgöz­” boyu­nu­ alman dilinӘ te­rcümӘ vӘ şӘrhlӘrlӘ basd›­rmas›­ ӘtalӘt bu­z­u­nu­ s›­nd›­rd›­. Bu­nu­nla Qorqu­dşünasl›­ğ›­n Әsas›­ qoy­ u­ldu­. Az­Әrbaycanda ise­ bu­ işi Әmin Abid gördü.

MӘdӘniyye­timiz­in coşğu­n ve­ yoru­l­ maz­ araşd›­r›­c›­s›­ _{Әmin Abid (Abid} Müte­llib oğlu­ _{Әhme­dov 1898­ci ilin 2} noyalar›­nda Bak›­da daşyonan aile­s­ inde­ anadan olu­b. ‹lk tӘhsilini anas›­ Molla re­yhan Adnan q›­z­›­n›­n e­vde­ te­şkil e­tdiyi “Molla mӘkte­bi’nde­ ahb. Bu­rada “Qu­r’an’›­, SӘdinin “Gülüstan” ve­ “Büstan” e­sӘrle­rini, Hafiz­in “Divan›­n›­” vӘ b. kitablar›­ orijinaldan oxu­mağ›­ öyrӘnib. Sonra Bak›­daki Avropa tipli III Ale­ksandr kişi gimnaz­iyas›­nda oxu­yu­b 1912­1918­ci illӘrde­ Qofqaz­da yay›­nlanan qӘz­e­t vӘ dӘrgilӘrde­ müxtӘlif imz­alarla şe­’rlӘr, he­kayӘlӘr, mӘqalӘlӘr, te­rcümӘlӘr yay›­nlad›­. BӘdii yarad›­c›­l›­ğa böyük qardaş›­ tan›­nm›­ş şair, naşir, siya­ si xadim _{Әliabbas Müz­nibinmi, yoxsa} anas›­ Molla Re­yhan›­nm›­ tӘ’siriylӘ hӘvӘs göstӘrdiyini söylӘme­k çӘtindir. 1912­ 1922­ci illӘrdӘ yaz­d›­ğ›­ ve­ tӘrcümӘ e­tti­ yi bӘdii nümu­nӘle­rin hӘcmi 50 müӘllif vӘrӘxinde­n çox oldu­ğu­nu­ dӘyӘe­ bilӘrik.

Әmin Abid ‹stanbu­lda Ali DarülmüӘllimdӘ oxu­du­ğu­ illӘrdӘ dӘ (1912­1922) istӘr TürkiyӘdӘ, istӘr Qafqaz­da yay›­nlanan qӘz­Әt vӘ dӘrgilӘrde­ bӘdii yaz­›­larla ç›­x›­ş e­dib. ‹stambu­l Darülfünu­nu­nu­n _ӘdӘbiyyat­tarix fakültӘsindӘ oqu­du­ğu­ (1923­1926) illӘr onu­n yarad›­c›­l›­ğ›­n›­n dönüş nöqtӘsi olu­b

BӘdii yarad›­c›­l›­qdan Әl çӘkib ard›­c›­l vӘ ciddi e­lmi araşd›­rmalara girişib. Qafgaz­daki, Türkiye­de­ki, ‹randaki kitabxanalarla, ayr›­­ayr›­ şӘxslӘrdӘki Әlyaz­malarla kifayӘtlӘnmӘyib. Bu­dape­ştdӘ, Bu­xare­stdӘ e­lmi e­’z­amiyyӘtlӘrdӘ olu­b. Avropan›­n ünlü araşt›­r›­c›­lar›­ ilӘ görüşüb. Onlardan öyrӘnib.

Qaynaqlar›­n ve­rdiği bilgiye­ göre­ gӘnç macar şӘrqşünas›­ Margit Pau­llu­n xülasӘsini ana dilinӘ te­rcümӘ Әtdiyi “Az­Әbaycan türklӘrinin ӘdӘbiyyat›­ tar­ ixi” 6 cild imiş. Әmin Abid onu­n son cildini­ Az­Әrbaycan ӘdӘbiyyat›­n›­n XX yüz­illiyindӘn bӘhs e­dӘn bölmӘsini dip­ lom işi kimi müdafiӘ e­dib. Unive­rsite­tin profe­ssor he­y’Әti tӘrӘf›­ndӘn bӘhs e­dӘn bölmӘsini diplom işi kimi müdafiӘ e­dib. u­nive­rsite­tin profe­ssor he­y’Әti tӘrӘfindӘn yüksӘk qiymӘtlӘndirӘn diplom işinin bas›­lmas›­ qӘrara al›­n›­b.1

Әmin Abidin 1923­1926­c›­ illӘrde­ yaz­d›­ğ›­ “Az­Әrbaycan türkle­rin ӘdӘbiyyat›­ tarixi”nin Әlyaz­mas›­n›­n birinci cildi Az­Әrbaycan MӘrkӘz­i DövlӘt ӘdӘbiyyat vӘ ‹ncӘsӘnӘt arxivindӘdir. Ş­agird dӘtӘrine­ qara mürӘkkӘblӘ sӘligӘli vӘ se­yrӘk xӘtlӘ yaz­›­lm›­ş Әlyaz­ma 316 sӘhifӘdir. Әlyaz­man›­n az­ gala yar›­s›­ “Kitabi­DӘdӘ Qorqu­d”a aiddir. bu­ Az­Әrbaycanda “Kitabi­DӘdӘ Qorqu­d”’u­n öğrӘnilmӘsi sahӘsindӘ ilk vӘ ciddi, e­lmi cӘhӘtdӘn bit­ kin araşt›­rmad›­r.2 _{(HӘmin fondda sax­} lanan “Az­Әrbaycan folkloru­” vӘ başqga Әlyaz­malarda da dastandan bӘhs e­dilir.­ Ә.Ş­.)

Qafqaz­ mӘtbu­at›­nda isӘ _Ә.Abidin “Kitabi­DӘdӘ­Qou­rqu­d”la bağl›­ ilk ke­ydinӘ 1927­ci ildӘ rast gӘlirik.3 _{O, yaz­›­r:} “DӘdӘ Qorqu­d kitab›­n›­n bu­ nüsxӘsinin

ӘM‹N AB‹D VE “K‹TABI-DӘDӘ QORQUD”

HAQQINDA

(Dre­z­de­n nüsxӘsi nӘz­ӘrdӘ tu­tu­lu­r. Ә.Ş­.) HӘr nӘ qӘdӘr müsӘlmanl›­ğ›­n oğu­z­lar tӘrӘfindӘn gӘbu­lu­ndan sonra köçürüldüyü mӘ’lu­m olsa da fӘgӘt mündӘricat›­ istӘr mövz­u­, istӘr yaz­›­ üslu­­ bu­ e­tirarilӘ olsu­n tamamӘn vӘz­inli nӘsr dövrünün xarakte­rini göstӘrir”.

“He­ca” vӘz­ninin tarixini araşd›­ran Ә.Abid “Kitabi­DӘdӘ Qorqu­d”dak›­ şe­’rlӘri tu­rfan yaz­›­lar›­ndak›­ ve­ Kaşgarl›­ Mahmu­du­n “Divani­lu­gat it­türk”dӘki bӘdii nümu­nülӘrlӘ qarş›­laşt›­r›­r. Bu­ gӘnaӘtӘ gӘlir ki, öncӘlӘr on iki he­cal›­ olmu­ş poe­tik nümu­nӘlӘr sonralar onbirliyӘ çe­vrilmiştir. Mövz­u­su­ dastan›­ araşt›­rmaq olmasa da be­lӘ nӘhӘng abidӘ haqqg›­nda bilgi ve­rmӘdӘn ke­çinӘ bilmӘyӘrӘk yaz­›­r: “ӘsӘrin birinci nüsqӘsi Dre­z­de­n kitabqanas›­nda Fle­yşe­r kata­ loqu­nda 86 nömrӘ ilӘ müqaye­dir. ütӘn Әsrin baş›­nda alman türkoloqlar›­ndan Dits bu­nu­n üz­ünü köçürmüştür. HӘmin nüsqӘ Be­rlin kitabxanas›­n›­n kataloqu­n­ da 203 nömrӘ ilӘ qe­yd olu­nmu­şdu­r. Bu­ ikinci kopyan›­n fotosu­ al›­naraq ‹stan­ bu­lda kitab hal›­nda bas›­lm›­şt›­r”4_{. Bu­} q›­sa ge­ydlӘr “Az­Әrbaycan mӘtbu­at›­nda “Kitabi­DӘdӘ Qorqu­d”u­n saxland›­ğ›­ ye­r haqq›­nda ilk bilgi olmaqla yanaş›­ dastanla maraqlananlara, onu­ araşt›­rmaq istӘyӘnlӘrӘ bir istiqamӘt, yol göstӘrӘndir.

Әmin Abid 1928­ci ildӘ tamamlad›­ğ›­ “Türk xalxlar›­ ӘdӘbiyyat›­nda man›­ növü ve­ Az­Әrbaycan bayat›­lar›­n›­n xüsu­siyyӘtle­ri”5 _{(HӘcmi iki müӘllif} vӘrӘqinde­n çok olan araşd›­rmada türk, tatar, qaqau­z­, öz­bӘk ve­ b. e­llӘrde­n toplanm›­ş, mani, bayat›­, c›­r aşülӘ vӘ s. adland›­r›­lan be­ş min dördlük qarş›­laşt›­r›­l›­r, sӘnӘtkarl›­q xüsu­siyyӘtlӘri, tarixi öyrӘnilir­Ә.Ş­.), “Az­Әrbaycan ӘdӘbiyyat›­ Tarixi” Әtraf›­nda”6 _“SӘlcu­q dövlӘtinin daxili qu­ru­lu­şu­na dair”7 _{ve­ b.} yay›­nlanan mӘqalӘlӘrinde­ oğu­z­lardan, “Kitabi­DӘdӘ Qorqu­d”dan bӘhs e­tsӘ dӘ dastan›­n araşt›­r›­lmas›­na ayr›­l›­qda iki mӘgalӘ hӘsr e­tmişdi.

Oğu­z­lar, onlar›­n yaşad›­qlar›­ Әraz­i ve­ yaratd›­qlar›­ ӘdӘbi nümu­nӘlӘr, qalq

şairlӘri­oz­andan ge­niş bӘhs e­dӘn Ә.Abid yaz­›­r: “Oğu­z­ türkcӘsinde­ Oz­an qalg şairi de­mӘkdir. Bu­nlar qopu­z­ de­yilӘn Әski saz­ çalaraq me­nqӘbӘ vӘ dastanlar oxu­rlard›­. XIV ӘsrӘ qӘdӘr biz­im mӘmlӘkӘtimiz­ ilӘ Ş­imali ‹randaki Az­Әrbaycan türklӘri aras›­nda bu­nlar›­n yaşad›­ğ›­n›­ bilirik”.8

Atam oz­an ol­ubdur, DӘrdӘ dö­zӘn ol­ubdur. Quş dil­i bil­mӘz­ can›m, ӘrzӘ yaz­an ol­ubdur.

Na­xç›va­n Evime­ oza­n gӘl­ib,

PӘrdӘni poza­n gӘl­ib. Gündüz­ ol­an işl­e­ri. Ge­cӘlӘr y­a­za­n gӘl­ib.

GӘncӘ

Q›z­›m, q›z­›m, q›z­ ana, Q›z›m ve­rrӘm oz­ana. Oz­an axca qaz­ana, Q›z›m ge­y­Ә bӘzӘnӘ.

Ş­Әk­i9

Oz­anlar›­n qalg aras›­nda böyük nüfu­z­ sahibi oldu­qlar›­, bu­ gӘlӘnӘyin qalg aras›­nda hӘlӘ dӘ yaşad›­ğ›­ söylӘyӘn araşt›­r›­c›­ yaz­›­r: “Aş›­xlar da Әski oz­anlar dövründӘn qalma Әn’ӘnӘlӘrin davam›­ olaraq xalq aras›­nda möhtӘrӘm adam­ lar say›­lmaqdad›­r. Onlar hӘr ocaq üçün öz­ adam›­ kimi olmu­ştu­r. Xalq kütlӘsi aş›­ğ›­ ailӘsi müqabilinde­ saym›­şd›­r. Bu­na göre­dir ki, xalq aras›­nda aş›­qlar haqq›­nda “aş›­q e­l atas›­d›­r” kimi mӘsӘllӘr me­ydana gӘlmişdir”10 _{Ә.Abidin fikrincӘ} oz­an­aş›­ğ›­n ad›­ qarş›­s›­na dӘdӘ, baba, yaxu­d ata söz­lӘri ӘlavӘ olu­nmas›­, xalq gӘhrӘmanlar›­ dastanlarda aş›­q kimi gab›­l­oqu­yan tӘsviri oz­ana sonsu­z­ hörmӘtin nӘticӘsidir. Oğu­z­lar aras›­nda mövcu­t dastanlar›­ yaz­›­ya alan vӘ ya köçürӘn katib dӘ bu­ xalq incilӘrine­ DӘdӘm Qorqu­du­n kitab›­ adan›­ ve­rmişdir. Oz­an xalq›­n Әn yax›­n mӘslӘhӘtçisi, müdrik ağsaqqal›­, müqӘddӘs sayd›­ğ›­ şӘxsiyyӘtdir. Araşt›­r›­c›­ oz­an›­n xalg tӘrӘfindӘn ilahi qüvvӘyӘ malik şӘxsiyyӘt sӘviyyӘsinӘ, qald›­r›­ld›­ğ›­n›­, hӘtta, rӘvayӘtӘ göre­ Az­Әrbaycan dilini tӘrtip e­dӘnin dӘ DӘdӘ Qorqu­d oldu­ğu­nu­, söylӘdikdӘn, mӘn DӘdӘ Qorqu­d” misras›­

ilӘ başlayan bir bӘndlik şe­’ri ve­rir.11 “Dan y›­ld›­z­›­” (Diflis) dӘrgisindӘ yay›­nlanan “Türk e­l ӘdӘbiyyat›­na e­lmi bir bax›­ş. Oğu­z­namӘ”12 _(prof. SomoyloviçӘ qe­ydi ile­ ve­rilib­_{Ә.Ş­.). Abidin} mӘtbu­atda “Kitabi­DӘdӘ Qorqu­d” haqq­ da ilk ge­niş hӘcmli araşt›­rmas›­d›­rsa, ikinci araşt›­rmas›­ “Az­Әrbaycan›­ öyrӘnmӘ yolu­” dӘrgisindӘki “ӘşirӘt dövrindӘki Az­Әrbaycan ӘdӘbiyyat›­na aid vӘsiqӘle­rdir”13 _{(folklorçu­lar›­m›­z­} bu­ndan bӘhrӘlӘndiklӘrine­ dair qӘydlӘr var. NӘdӘnsӘ ӘksӘr araşt›­rc›­lar birinci mӘqalӘdӘn bӘhrӘlӘndikle­rini yaz­m›­rlar­ Ә.Ş­.).

Ә.Abid yaz­›­r: “Az­Әrbayc›­nl›­lar›­n fe­odaliz­m dövründӘn ӘvvӘl malik old­ u­qlar›­ xalq ӘdӘbiyyat›­ naminӘ tapa bildiyimiz­ Әn Әski ӘsӘri de­mӘkdir”.14 O, bu­ cümlӘnin üz­ӘrindӘ işarӘ qoyaraq sӘhifӘnin aşağ›­s›­nda qe­yd ve­rir. Qe­ydde­ oxu­yu­ru­q: “son günlӘrdӘ çap›­dan ç›­xan “ӘdӘbiyyatdan iş kitab›­” adl›­ dӘrs kitab›­nda Mu­saxanl›­ Atababa imz­al›­ bir mӘgalӘdӘ mӘnim ilk dӘfӘ olaraq ire­li sürdüyüm bu­ fikir e­yni ilӘ kopya e­dilmiş ve­ mӘndӘn al›­nd›­ğ›­na aid he­ç bir işarӘ qoyu­lmam›­şt›­r. Halbu­ki bu­ fikri 27­ci ilde­ Bak›­ Darülfünu­nla ve­rdiyim mӘ’ru­z­ӘdӘ irӘli sürdüyüm kimi, ye­nӘ e­yni sӘnӘdӘ Bak›­ Pe­doqoji Te­xniku­mu­nda ve­ 28­ci sӘnӘnin başlang›­c›­nda Bak›­ Maarif e­vi ӘdӘbiyyat dӘrnӘyindӘ “Az­Әrbaycan ӘdӘbiyyat›­n›­n başlang›­c›­ mövz­u­su­nda ve­rdiyim mӘru­z­ӘdӘe­ tӘkrarlam›­şt›­m. Bu­ndan başqa 1927­ci ilde­ Ru­hu­lla Axu­ndov yoldaşa tӘslim e­tdiyim “Az­Әrbaycan türklӘrinin ӘdӘbiyyat›­ tarixi” adl›­ ӘsӘrimde­ u­z­u­n­u­z­ad›­ iz­ah e­dilmişdir”.15

Bu­ qe­yd Ә.Abidin DӘdӘ­Qorqu­d haqq›­nda mӘqalӘelӘr yaz­maxla kifayӘtlӘnmӘyib, araşt›­rmalar›­ barӘdӘ mühaz­irӘlӘr ve­ mӘ’ru­z­ӘlӘr oxu­du­ğu­nu­, ne­cӘ de­yӘrlӘr tӘbliğatla da mӘşğu­l oldu­ğu­nu­ göste­rir.

“Kitabi­DӘdӘ Qorqu­d”u­n Az­Әrbaycanl›­ araşt›­r›­c›­lar›­n ӘksӘriyyӘti dastan›­n Az­Әrbaycanla bağl›­l›­ğ›­n›­ süb­

u­ta çal›­şarkӘn böyük ru­s şӘrqşünas›­, akade­mik V.V. Bartoldu­n 1930­cu­ ildӘ dӘrc e­tdirdiyi” Türk e­posu­ ve­ Qafqaz­” mӘxalӘsindӘki “Oorqu­d ad›­ ilӘ bağl›­ olan e­pik silkin Qafqaz­ mühitindӘn kanarda yaranm›­ş oldu­ğu­nu­ tӘsӘvvür e­tme­k çӘtindir”16 _{cümlӘsinӘ istinad} e­dirlӘr. Halbu­ki _{Ә.Abid 1928­1929­cu­ ill­} e­rde­ yay›­nlatt›­ğ›­ mӘqalӘlӘrinde­ yaz­›­rd›­: “Qorqu­d kitab›­ndak›­ mӘnkӘbӘlӘrin cӘrӘyan e­tdiyi coğrafi ye­rlӘr dӘ Әski Az­Әrbaycan sahӘsinin dӘxi tamamilӘ daxil oldu­ğu­ göstӘrilmӘkdӘdir. Masallar›­n içinde­ z­ikr olu­nan vӘ z­ӘmanӘmiz­cӘ mӘ’lu­m olan ye­rlӘri başdan ayağa qӘdӘr göz­dӘn ke­çirӘlim. Mardin qale­si, Baybu­rt hisar›­, Aq Hisar, Trabiz­on, Garade­niz­, Sadl›­k dağ, Axbaz­a, Gürcistan ağz­›­, GöycӘ dӘniz­i, GӘncӘ, DӘmir qap›­, Qara DӘrӘnd, yaxu­d darvand... Bu­ ye­rlӘri xe­ritӘe­ üz­e­rinde­Ә bir birinӘ bağlarsaq bu­ nӘticӘyi ӘldӘ e­dӘriz­:

‹ndi Ş­Әrqi Anadolu­ adlanan Әski ErmӘnistan ve­ Qara dӘniz­dӘn DӘrbӘnd şӘhӘrinӘ qӘdӘr u­z­anan bir sahӘ... CӘnu­bi Qafqaz­ da bu­raya daxildir. Bir dӘ hӘr nӘ qӘdӘr ad z­ikr olu­nmu­şdu­rsa da vӘkӘlӘrin ge­dişindӘn Ş­imali ‹ran›­n (CӘnu­bi Az­Әrbaycan›­n) da bu­ sahӘnin CӘnu­b ӘtӘyini tӘşkil e­tdiyini tӘxmin e­de­­ liriz­. MӘsӘlӘn, DӘrbӘnd ve­ Gürcüstana kafirle­ri çap›­b yağma e­tmӘyӘ ge­dӘrkӘn axar su­lardan ke­çildiyindӘn bӘhs e­dilir ki, he­ç şübhӘsiz­ bu­nlar Kür ve­ Araz­ nӘhirlӘri ilӘ qollar›­d›­r”.17

Ә.Abidin DӘdӘ Qorqu­dla bağl›­ araşt›­rd›­ğ›­ mӘnbӘlӘr aras›­nda XIII yüz­il tariqçisi Әbdül­HӘqq ibni Süle­ymanül Az­Әrbaycaninin, Süle­yman üz­bӘkil Bu­xarinin, RӘşӘddinin Әbülgaz­i Bahad›­r›­n ӘsӘrlӘri, 1638­ci ilde­ DӘrbӘnddӘ Qaz­an qan›­n qӘbrini gördüyünü qӘyd e­dӘn saksoniyal›­ Ole­aru­su­n, 1722­ci ildӘ I Pyotrla DӘrbӘndӘ gӘlmiş Kante­mirin, XVII yüz­il SӘyyah›­ Evliya ÇӘlӘbinin sӘyӘhӘtnamӘlӘri, Bu­rsal›­ MӘhӘe­mmӘd tahirin yaz­›­lar›­, Fon ditsin 1815­ci ildӘ basd›­rd›­ğ›­ “HӘz­Әtür risalӘ min qӘlimati Oğu­z­namӘ Әl mӘhşu­r atalar söz­ü”, XIII

yüz­il tarixçisi AybӘdid DӘvadӘrinin “DӘrril­tican” (taclar›­n­dürlӘri de­mӘkdir) ӘsӘri vӘ s. vard›­r.

“Kitabi­DӘdӘ qorxu­d”u­n az­Әrbaycanl›­ araşt›­r›­c›­lar›­n›­n ӘksӘriyyӘti yu­xar›­daki mӘnbӘlӘrӘ döne­­dönӘ müraciӘt e­tmiş ve­ Ә.Abidin söylӘdiyi fikir mübahise­ doğu­rmam›­şd›­r. TӘpӘgöz­dӘn söhbӘt ge­dӘndӘ araşt›­r›­c›­lar bu­ ӘsrӘ müraciӘt e­dir ve­ M.F. Köprülüz­adӘnin “Türk ӘdӘbiyyat›­nda ilk mu­tasarr›­flar›­”ndan mӘşhu­r parçan›­ köçürürle­r.

Ә.Abid M.F. Köprülüz­adӘdӘnmi, yoxsa: Bu­ kitab (söhbӘt “DӘrril­tican” ӘsӘrindӘn ge­dir _{Ә.Ş­.) haxx›­nda ilk yaz­›­} yaz­an Misirli _ӘhmӘd ZӘki Paşa adl›­ birisidir. MӘqale­si “Arxive­ d’Aciatiqu­e­” dӘdir. TürkcӘ mӘtbu­atda ilk Әks e­tdirӘn ‹stambu­l müӘllimlӘrinde­n M.Ce­vdӘtdir (“ye­ni mӘcmu­Ә”nin fövqalӘdӘ nüsxӘsi e­tmiştir. (“türk ӘdӘbiyyat›­nda ilk mütӘsӘvvifle­r” sӘh. 1279­280). GӘnc müdӘkiklӘrdӘn Hüse­yny Namixin “Ye­ni mӘcmu­Ә’nin son nüsxӘsindӘ ilkmӘqalӘsi bu­ xüsu­sa hӘsr olu­nmu­şdu­r. Bartoldu­n bir çox yaz­›­lar›­ndan o vaxta oxu­yu­b te­rcümӘ e­tdiyi parçalarda oxu­yu­ru­x:

“...Hicri 709 tarixdӘ (miladi 1308) atam idarӘ mӘrkӘz­i Bilbas olan Ş­Әrq vilayӘtinin valisi idi. Tatarlarla aid bir ne­çe­ alimle­ yapt›­ğ›­m münaqişӘdӘn sonra yoldaşlar›­mdan ӘminӘddin­ül HӘmӘvi mӘnӘ bir kitab göstӘrdi. Bu­ kitab›­n ye­ganӘ nüsxe­ oldu­ğu­nu­ Әmin BӘdrӘddin BӘysӘri tӘrӘfindӘn öz­ünӘ ve­rildiyini ӘlavӘ e­ylӘdi.

ӘsӘr ne­qşli ve­ y›­ld›­z­l›­ (miniatür­ lü) idi. Yaz­›­s›­n›­ _{Әli ‹bn Hilal­}Әl BӘvval ad›­nda xӘttar›­n bir şagirdi yaz­m›­şt›­r. kitab›­n Bağdad şӘhӘrindӘ yap›­lm›­ş ipӘkdӘndi, cildi dӘ sar›­ rӘngdӘ ipӘkdӘn işlӘnmişdi. Kitab›­n altu­ndan ayr›­ca bir qapağ›­ da vard›­r Yoldaşlar›­m MӘnsu­r­ ül Abbas, _ӘminӘddin­ül HӘmӘvi ve­ şair CӘmale­ddin ibn Ze­ytu­ni ilӘ birlikdӘ otu­­ ru­b ӘsӘri göz­dӘn ke­çirdik. Dördümüz­ün oqu­ya bildiyi parçalar›­ mӘn kopya e­tdim. Silinmiş qismlӘri çok oldu­ğu­ndan bir tac›­m ye­rle­rini oqu­ya bilmӘdik.

Kitabdak›­ iz­ahatdan anlad›­q ki, CӘbrail­Ş­ibni Baxtişu­ tӘrӘfindӘn

tӘrcümӘ olu­nmu­şdu­r... Baxtişu­n ӘlavӘsinӘ görӘ “Oğu­z­namӘ” ӘvvӘlӘ türkcӘdӘn farscaya tӘrcümӘ e­dilmiş ve­ sonra öz­ü tӘrӘf›­ndӘn hicri 211 tarixde­ (miladi 826) farscadan arabe­e­ye­ te­r­ cüme­y olu­nmu­şdu­r. Bu­ farçla nüsxe­n›­n ise­ mӘşhu­r _{Әbi Müslüm Xorasaninin} xe­z­inӘsindӘn qalma şe­ylӘrdӘn oldu­ğu­nu­ ye­ne­ müte­rcim söyle­yir. _{Әbu­ Müslimin} öz­ü de­ ke­ndisinin Boxtu­xan sülale­sin­ de­n oldu­ğu­nu­ vӘ bu­ ӘsӘri miras olaraq ald›­ğ›­n›­ söylӘmişdir”.19

MilliyyӘtcӘ türk olu­b, ӘrӘbcӘ yaz­an DӘvadari “DӘrril­tican” ӘsӘrindӘ yaz­›­r: “Әski türklӘr aras›­nda iki kitab var. Bu­nlardan birisi “Ulu­ xan Bitqiçi” de­yilӘn kitabd›­r... Bu­ kitab ilӘ moğollar vӘ q›­pçaqlar iftixar e­dirlӘr. ... O biri türklӘrin dӘ “Oğu­z­namӘ” adl›­ kitablar›­ vard›­r. Bu­ kitab türklӘrin aras›­nda çox mӘşhu­rdu­r. MӘnim hӘr iki kitab haqda biliyim vard›­r”20

DӘvadӘri dӘ “Oğu­z­namӘdӘn” bӘhs e­dӘrkӘn yaz­›­r: “Bu­rada bu­ qövmün ilk dӘfӘ xru­clar›­n›­ ve­ onlara aid u­mru­n ibtidas›­n z­ikr e­tmӘk istӘrdik ki, bu­ xu­su­s­ da öz­ kitablar›­nda (“Oğu­z­namӘ” nӘz­ӘrdӘ tu­tu­lu­r­_ӘŞ­.) da mӘ’lu­mat vard›­r. FӘqӘt onlar›­n bӘ’z­ilӘri şӘri Әrifce­ caiz­ de­y­ ildir”, _{Ә.Abid “Kitabi­D}ӘdӘ Qorqu­d”dak›­ “QombörӘnin oğlu­ Bams›­ Be­yrӘk boyu­” ve­ “Basat DӘpӘgöz­ü öldürdigi boyu­” “DӘrril­ Tican”dak›­ “TӘpӘgöz­” he­kayӘsilӘ qarş›­laşd›­r›­r, hӘr iki boyu­ “TӘpӘgöz­” he­kayӘsinin Әsas›­nda yarand›­ğ›­n›­ söylӘyir. Bu­ parale­llӘrӘ u­yan araşt›­r›­c›­ “Kitabi­DӘdӘ Qorqu­d”lu­ DӘvadӘrinin ӘrӘbcӘsini gördüyü “Oğu­z­namӘ”nin bir hissӘsi he­sab e­dir vӘ bu­ abidӘnin miladi V­VI ӘsrdӘ yaz­›­ya köçürüldüyü fikrini irӘli sürür.

Әmin Abid “DӘrril­ Tican”da “TürklӘrin and üsu­lu­”, “Altu­nxan”, “Arslan he­kayӘsi”, oldu­ğu­nu­ yaz­›­r. ӘhmӘd YӘsӘvinin şe­’rlӘrindӘn, Hac›­b Yu­sifin “Ku­datqu­ bilik’indӘn Kaşğarl›­ Mahmu­du­n “Divani­lu­ğat­it­türk”ündӘn, Әlinin “Yu­sif vӘ Züle­yxa’s›­ndan vӘ başqa mӘnbӘlӘrdӘn gӘtirdiyi misallarla X­XI yüz­ildӘ türkdili qalqlar›­n ӘdӘbiyyat›­nda şe­’rin öz­ünӘ möhkӘm mövqe­ gaz­and›­ğ›­n›­

söylӘyir.

Görünür ki, _{Ә.Abidin “Tarixi­Ali} SӘlcu­q”u­n nӘqi e­tdiyi mӘ’lu­mat Qorqu­d kitab›­n›­n müqӘddimӘsinӘn başqa bir şe­y de­yildir. O halde­ “tarihi Ali SӘlcu­k”u­n XV Әsrin ilk yar›­s›­nda yaz­›­ld›­ğ›­na bak›­larsa “Kitabi­DӘdӘm Qorqu­d”u­n XVI ӘsrdӘ yaz­›­ld›­ğ›­n›­ iddia e­dӘnlӘrin hökmlӘrindӘki z­Әiflik öz­­öz­ünӘ me­ydana ç›­xar.... Qorqu­d kitab›­n›­n baş›­nda görülӘn cümle­ kitab›­n Osmanl›­ höküme­tinin te­şkilinde­n sonra yaz­›­ld›­ğ›­n›­ de­yil, kopya e­dildiğini göstӘrir”21 _{fikirlӘrilӘ raz­›­laşmamaq} mümkün de­yil.

VaxtilӘ TӘbriz­dӘ mükӘmmӘl bir “Oğu­z­namӘ” nüsqӘsinin oldu­ğu­nu­, HӘsӘn ibn Mahmu­du­n “Cami­CӘmayin” adl›­ ӘsӘrini yaz­arkӘn 886 (1481­ci il) ondan istifadӘ e­tdiyini ve­ 1660­1661­ ci illӘrdӘ “Ş­ӘcӘre­yi­tӘrakimӘ’ni yaz­m›­ş Әbu­lqaz­i Bahad›­r›­n “TürkmӘn mollalar›­, şe­yxlӘri, bӘylӘri me­nim tarixi yaxşi bild­ iyimi e­şidib de­dile­r ki, biz­im içimiz­de­ oğu­z­namӘ kop tu­ru­r, amma he­ç yaxş›­s›­ yox, barças›­ ge­lӘt vӘ birisi­ birisilӘ müvafiq irmas”22 _{qe­ydlӘri, e­lm alӘminӘ “Topqap›­} mӘtnlӘri” kimi tan›­nan yaz­›­lar, e­lӘcӘ dӘ bu­ gün biz­Ә mӘ’lu­m olan “Kitabi­DӘdӘ Oorqu­d” e­posu­nu­n ad›­ ӘvӘz­inde­ yaz­›­lm›­ş “Kitab DӘdӘm Xorqu­d Ә’la lisan tay­ ife­yi Oğu­z­an” (Oğu­z­ türklӘrinin dilindӘ De­ӘdӘm Qorqu­du­n kitab›­) cümlӘsi dӘ göstӘrir ki, “Oğu­z­namӘ” şӘrqdӘ istӘrsӘ dӘ şifahi şӘkildӘ yaln›­z­ oğu­z­lar aras›­nda dӘyil ӘrӘblӘr, farslar vӘ başqa xalqlar aras›­nda da ge­niş yay›­l›­bm›­ş.

“Kitabi­DӘdӘ Qorqu­du­” köçürӘn katib bu­ Әposu­n mu­xtӘlif dillӘrdӘ te­rcümӘsi ile­ tan›­ş oldu­ğu­ üçün oxu­cu­ çaşmas›­n de­yӘ ӘsӘrin üz­ӘrinӘ “Oğu­z­ türklӘrinin dilindӘ DӘdӘm Qorqu­du­n kitab›­” söz­lӘrini yaz­m›­şd›­r.

Biz­cӘ _Ә.Abid “Kitabi­DӘdӘm Qorqu­d”u­n “Oğu­z­namӘnin” bir hissӘsi he­sab e­tmӘklӘ yan›­lm›­rd›­. Lakin o, bu­ gün biz­Ә mӘ’lu­m olan “Kitabi­DӘdӘm Qorqu­d”u­n DӘvadarinin gördüyü “Oğu­z­namӘ”dӘn köçürüldüyünü söylӘmӘkdӘ yan›­l›­rd›­.

Biz­cӘ “Kitabi­DӘdӘ Qorqu­d” DӘvadarinin qe­yd e­tdiyi “Oğu­z­namӘ”dӘn

köçürülmӘsӘ dӘ hӘr iki ӘsӘr e­yni kökdӘn su­ içmişdir. “Basat›­n TӘpӘgöz­ü öldürdüyü boyu­ bӘyan e­dӘr” boyu­ndaki “Oğu­z­ xan›­n ilx›­ç›­s›­ gӘlib xӘbӘr gӘtirdi” cümlӘsi dӘ abidӘnin qӘdimliyinӘ dӘlalӘt e­dir. Biz­cӘ bu­ cümlӘ katiblӘrin sӘhvi he­sab ӘtmӘk doğru­ de­yil. Görünür bu­ boyda ӘvӘllӘr Oğu­z­ xandan, onu­n oğlanlar›­ndan söhbӘt ge­dirmiş. Sonralar Oğu­z­ xan›­ Bayand›­r, Qaz­an, Oğu­z­ xan›­n oğlanlar, arvad›­, düşmӘnle­ri dӘ başqa­başqa adlarla adland›­r›­lmağa başlam›­şd›­r.

“Kitabi­DӘdӘ Qorqu­d” haqq›­nda 1815­ci ildӘn 1930­cu­ ilӘdӘk yaz­›­lanlar›­ nӘz­ӘrdӘn ke­çirӘn _{Ә.Abid “Yu­xar›­da yad} e­dilӘn bütün mӘnbӘlӘr Bartoldu­n ilk mӘqalӘsindӘki q›­sa sӘtirlӘr müstӘsna olmaq şart›­yla Gorqu­d kitab›­n›­ dil ve­ Әde­biyyat tarixi nöqte­yi ne­z­e­rinde­n e­he­­ mmiye­t ve­ g›­yme­ti tӘhlil e­dӘcӘk ümu­mi mahiyyӘtdӘ de­yil”23 _{gӘnaӘtinӘ gӘlir.} Araşt›­rc›­ e­posu­ 1916­c›­ ildӘe­ ‹stanbu­l­ da nӘşr e­tmiş müӘllim RüfӘti bu­ gün biz­im başa düşdüyümüz­ (şillӘ üz­ünӘ vӘ s.) söz­lӘri düz­gün oxu­ya bilmӘdiyi, Osmanl›­ lӘhcӘsinӘ göre­ tӘshih e­tdiyi­ ni, ӘsӘrin ad›­n›­ “Kitabi­DӘdӘm Qorqu­d Ә’la lisani tayife­yi Oğu­z­an” şӘklindӘ de­yil “kitabi­DӘdӘ Qorqu­d Ә’la lisani taife­yi Oğu­z­an” kimi oxu­mas›­ ve­Ә elӘcӘ dӘ alman Әqrqşünaslar›­n›­n kitabda olan “Osman paşan›­n vӘfat tarixi 993 qe­ydinӘ Әsaslan›­b XVI Әsr Әlyaz­mas›­ he­sab e­tmӘlӘri ve­ F.Köprülüz­adӘnin müӘyyӘn vaxt göstӘrmӘyӘrӘk “Kitabi­ DӘdӘ Qorqu­d”u­ Osmanl›­ dövlӘtinin tӘkilindӘn sonra yaz­›­ya al›­nmas›­24 fikri ilӘ raz­›­laşmayaraq yaz­›­r: “Әski türk ailӘlӘrindӘ bir adӘt var idi. Birisi doğu­ldu­mu­ ve­ ya öldümü ve­ yaxu­d z­Әlz­ӘlӘ, ac›­l›­q xe­ste­lik, istila kimi mühüm hadisӘlӘr z­ühr e­tdimi, vaqiӘnin tarixi ailӘnin böyüklü ve­ yaxu­d oqu­maq bilӘni bir iki sӘtirlӘ e­vdӘ bu­lu­nan lӘyӘttiyin bir kitab›­n baş›­na vӘ ya sonu­na qe­yd e­dirdi.

... Ola bilӘr ki, Osman paşan›­n vӘfat tarixi qe­yd e­dilӘn çox köhnӘ z­amanda yaz­›­lm›­şd›­r”.25

ye­ku­nlaşt›­raraq yaz­›­r: “Oğu­z­namӘ nağ›­llar›­n›­n Hicri tarihinin ilk ӘsrlӘrindӘn başlayaraq XVIII ӘsrӘ gӘdӘr Az­Әrbaycanl›­lar aras›­nda qӘti su­rӘtdӘ isbat e­tmӘkdӘdir”­ vӘ qe­yddӘ ӘlavӘ e­dir: “Az­Әrbaycan Prole­tar Yaz­›­ç›­lar›­ CӘmiyyӘtindӘ aç›­lan ali dӘrӘcӘli ӘdӘbiyyat se­ksiyas›­nda idarӘ e­tdiyim mӘşğu­liyyӘtlӘr Әsas›­nda “Oğu­z­namӘ’nin mündӘrӘcat›­n›­ tӘ’min e­dӘrkӘn gӘnclӘrde­n birisi bu­ mövz­u­lardan bӘ’z­ile­rinin indi be­lӘ kӘndlӘrimiz­ aras›­nda yaşad›­ğ›­n›­ söylӘmiş ve­ yax›­nda bu­nu­ tӘsdiq e­dib ve­rӘcӘyini vӘ’d e­tmişdir”26 _{“ZӘmanӘmiz­dӘ} yaşayan xalq nağ›­llar›­ sӘlahiyyӘt sahibi türkoloqlar tӘrӘfindӘn tӘdqiq e­lilӘrsӘ Әski mӘnkӘbӘlӘrimiz­in tӘ’sirle­rinin bu­lu­ndu­ğu­nu­ tapmaq ve­ yaxu­d onlar›­n başqa şӘkillӘrӘ girdiyini görmӘk e­hti­ maldan u­z­aq de­yildir”27 _Sonralar apar›­lan ge­niş araşd›­rmalar _Ә.Abidin mülahiz­e­le­rinin doğru­lu­ğu­nu­ bir daha sübu­t e­tdi.

Az­Әrbaycanda “Kitabi­DӘdӘ Qorqu­d” haqq›­nda Avropada, Ru­siyada, TürkiyӘde­ yaz­›­lanlar›­ orjinaldan oxu­yu­b araşt›­ran, z­e­ngin biblioqrafiya yaradan ilk alim Әmin Abid olmu­ştu­r. Onu­n 1923­1930­cu­ illӘrdӘ “Kitabi, DӘdӘ Qorqu­d” üz­e­rinde­ ard›­c›­l çal›­şt›­ğ›­na aid sӘnӘlӘr kifayӘt sӘtirdini be­lӘ tapa bilmӘmӘyimiz­ onu­n mövz­u­dan u­z­aqlaşmas›­, işini bitmiş san­ mas›­ de­me­k de­yildir. _{Ә.Abidi tan›­yanlar} hӘmin illӘrde­ “Kitabi­DӘdӘ Qorqu­d” mövz­u­su­nda daha ard›­c›­l araşt›­rmalar apard›­ğ›­n›­ söylӘyirdilӘr. BӘs hӘmin araşt›­rmalar›­n nӘticӘsi han›­? Görünür bu­ mövz­u­da daha ciddi araşt›­rmalar aparmaq laz­›­md›­r. Bu­na dövr vӘ z­aman da imkan ve­rir.

NOTLAR

* Az­Әrbaycan Ensiklope­diyas›­n›­n qru­p rӘhbӘri

1 Әli Ş­ahbaz­ov “‹stanbu­l Darülfünu­nda Az­Әri ӘdӘbiyyat›­ tarixi. (Türkiye­ mӘktu­blar›­. Әmin Abidin “Az­Әri­türk ӘdӘbiyyat›­ tarixi” adl›­ e­lmi ӘsӘrinin ‹stanbu­ldak›­ Darülfünu­nda müdafiӘ e­tmӘsi haqqda) “Ye­ni fikir” qӘz­e­ti (tiflis), 1926­c›­ il, 9 yanvar,, ye­nӘ hӘmin yaz­ar›­n “‹stanbu­l mӘktu­blar›­” (‹stanbu­l TürkiӘt

Cümhu­riyy_{Әtinde­ bir az­Әrbaycanl›­. “Ye­ni} fikir” gӘz­e­ti. (Tiflis), 1926­c›­ il, 2 iyu­l. 2 Az­_{Әrbaycan MӘrkӘz­i DövlӘe­t ӘdӘbiyyat}

ve­ incӘsӘnӘt arxivi fond 170, siy. 1 iş 1. 3 _{Ә.Abid “He­ca vӘz­ninin tarixi” (ӘdӘbiyyat}

te­oriyas›­ haqq›­nda) “Maaarif işçisi” d_{Әrgisi, 1927­ci il, N3, sӘh.50­55, N4} sӘh.58­61, N6­7, sӘh.45­62.

4 3­ci qe­yd, N3, s_{Әh. 52}

5 Ә.Abid. “Türk xalqlar›­ ӘdӘbiyyat›­nda mani növü v_{Ә Az­Әrbaycan bayat›­lar›­n›­n} xüsu­siyyӘtlӘri”. Az­Әrbaycan›­ öyrӘnme­ yolu­” d_{Әrgisi, 1930­cu­ il, N4­5 sӘh. 9­12.} 6 Ә.Abid. “Az­Әrbaycan ӘdӘbiyyat›­ tar­

ixi” _{Әtraf›­nda”. ‹nqilab vӘ mӘdӘniyyӘt”} dӘrgisi, 1929­cu­ il, N1, sӘh. 45­47. 7 _{Ә.Abid. “SӘlcu­q dövlӘtinin daxli}

qu­ru­lu­şu­na dair” “Az­Әrbaycan›­ öyrӘnmӘ yolu­” d_{Әrgisi, 1930­cu­ il, N1 (6) sӘh.57­} 61

8 3­cü qe­yd. N3, s_Әh.53.

9 5­ci qe­yd. sӘh. 12 ve­ 12­ci qe­yd N8 (32) s_Әh.28

10 Ә.Abid. “Az­Әrbaycan folkloru­”. 2­ci qe­yd. fond 170 siy. 1, iş 9, s_{Әh. 64}

11 7­ci qe­yd. sӘh.35.

12 _{Ә.Abid. “Türk e­l ӘdӘbiyyat›­na e­lmi bir} bax›­ş. “Oğu­z­namӘ”. “Dan yald›­z­›­” dӘrgisi (Tiflis), 1929­cu­ il, N5 (29) s_{Әh. 30­32,N8} (32) sӘh. 28­29.

13. _{Ә.Abid. “ӘşirӘt dövründӘki Az­Әrbaycan} ӘdӘbiyyat›­na dair vӘsiqӘlӘri”, “Az­_{Әrbaycan›­ öyrӘnmӘ yolu­” dӘrgisi,} 1930­cu­ il, N3, sӘh.48­52

14 12­ci qe­yd. s_Әh.30 15 12­ci qe­yd.sӘh.29.

16 V.V.Bartold “Soçine­nie­”, V tom. Moskva, 1972.

17 12­ci qe­yd N 5 (29) s_Әh.31

18 12­ci qe­yd N 5 (29) sӘh. 31, 13­cü qe­yd. s_Әh.52. 19 12­ci qe­yd N 5 (29) sӘh.31 20 12­ci qe­yd N 5 (29) s_{Әh. 31} 21 13­cü qe­yd. sӘh.52. 22 _{Ә.Baxadu­rxan “Ş­ӘcӘre­yi­tӘrӘkӘmӘ”} Moskva, 1958, sӘh.14 23 13­cü qe­yd. s_Әh.52. 24 M.F. Köpürlüz­adӘ “Türk ӘdӘbiyyat›­n›­n ilk müt_{ӘsӘvviflӘri” ‹stanbu­l 1926} 25 13­cü qe­yd. sqh.52

26 12­ci qe­yd. N 8 (32) s_Әh.29 27 13­cü qe­yd. sӘh. 49.