B
B‹‹R
R D
DEE⁄
⁄EER
RLLEEN
ND
D‹‹R
RM
MEE
C
Cooflflkkuunn KKÖÖKKEELL Ö
ÖZZEETT
Bu çal›flmada bir Türkmen dedesi olan Güvenç Abdal ve Güvenç Abdal’›n ad›yla an›lan Güvenç Abdal Oca¤›’na ait bilgiler sunulmaktad›r. Ayr›ca 2005 y›l›nda Düzce, Ordu, Gümüflhane, Trabzon il-lerinde yerleflik Güvenç Abdal Ocakl›lar› üzerine yap›lan alan araflt›rmalar›yla derlenmifl bilgiler de¤er-lendirilmektedir. Özellikle Karadeniz Bölgesinde yerleflik Alevi-Bektafli Çepni Türkmenleri ile Güvenç Abdal Oca¤› aras›ndaki tarihsel ve inançsal ba¤lar belirtilmeye çal›fl›lmaktad›r.
A ABBSSTTRRAACCTT
In this work has included some information about Güvenç Abdal and his family who is a Turko-man old Turko-man. Also, in this work we evaluationed that collected information about people who are from Güvenç Abdal’s home and lives in Düzce, Ordu, Gümüflhane, Trabzon in 2005. Especially we tried to determined that historical and religious links between the Alaouite-Bektashian Çepni Turkomans and Güvenç Abdal family.
A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr::Güvenç Abdal, Güvenç Abdal Oca¤›, Çepni, Türkmen, Karadeniz Bölgesi. K
Keeyy WWoorrddss::Güvenç Abdal, Güvenç Abdal Family, Çepni, Turkoman, Blacksea Region.
13. yüzy›l, Anadolu’da Hac› Bektafl Veli merkezli düflüncenin etkinlik gösterdi-¤i ve bu hümanist söylemin aktif nitelik kazand›¤› dönemdir. Türkistan’da Hoca Ahmet Yesevi’nin ö¤rencisi Hac› Bektafl Veli’ye iletti¤i flu sözlerinde de belirtti¤i gibi:
Döndü Hoca didi Ya Bektafl iflit Her ne dir isem sana sen an› it Rum erenlerine bafl k›ld›k seni Var irifl talipleri eyle gani Suluca karayö¤e var mesken it
Yurt verdik durma var anda git (Noyan, 1996: 163).
Hac› Bektafl Veli önderli¤inde Anadolu’ya tafl›nan bu hümanist söylem, Anado-lu’da yurt, ocak tutmufl gönül elleriyle köklenir. Bu süreç Hac› Bektafl Veli Vilayet-namesi’nde flöyle öykülenir:
Rum kurbuna gelince ol hümam Rum erenlerine virdi hofl selam Nakildir ol vakti Rum’un pirleri
13. yüzy›lda tarihsel kimli¤ini Hac› Bektafl Veli ile ifade eden bu düflünce ge-lene¤i, Hac› Bektafl Veli ile beraber hareket eden onlarca tarihsel kiflilikle temsil edilir. Hac› Bektafl Veli Vilayetnamesi’nde ad› geçen Tapduk Emre, Yunus Emre, Karadonlu Can Baba, Sar› Salt›k, Ahi Evren, Karacaahmet Sultan, Kolu Aç›k Hac›m Sultan, Seyyid Cemal Sultan gibi birçok Türkmen dedesi Anadolu’nun hatta Bal-kanlar›n dört bir yan›nda bu felsefenin temellenmesini sa¤lar. Hac› Bektafl Veli ile beraber ad› an›lan Türkmen dedelerinin en önemlilerinden biri de Güvenç Ab-dal’d›r. Güvenç Abdal, Hac› Bektafl Veli Vilayetnamesi’nde, tasavvufi bir menk›-bede ad› geçen, tan›nan bir Alevi-Bektafli erenidir. Hac› Bektafl Veli Vilayetname-si’nde Güvenç Abdal’›n ad›, Alevi-Bektafli inanç terminolojisinde ve metin litera-türünde s›kl›kla ifllenen fleyhlik, müritlik, muhiblik, âfl›kl›k kavramlar›n›n betimlen-di¤i felsefî bir menk›be ile an›l›r.
fieyhlik, müritlik, muhiblik, âfl›kl›k Alevi-Bektafli inanç literatüründe felsefî kav-ramlar olarak yer al›rlar. Bu kavkav-ramlar ayn› zamanda Alevi-Bektafli düflüncesinde dört kap› k›rk makam süreci ile oluflan düflünsel yükselifli de ifade eder. ‹nsan-› kâ-mil olgusu, Alevi-Bektafli düflüncesinin temel amac›d›r. Alevi-Bektafli düflüncesi bu temel amac›n araçlar› olarak bireyin düflünsel, inançsal, psikolojik geliflimi için belli kategoriler belirlemifltir. Bu geliflim kategorilerinin bafl›nda afl›kl›k, yükselifli-nin son aflamas›nda ise fleyhlik (mürflid-i kâmil) yer al›r. Hac› Bektafl Veli Vilayet-namesi’nde bu düflünsel evrimin aflamalar› Güvenç Abdal’›n isminin yer ald›¤› menk›bede flöyle anlat›l›r:
“Hünkâr’›n hizmetinde Güvenç Abdal adl› bir dervifl vard›, er terbiyesi görmüfl bir zatt›. Birgün, erenler flah› dedi, gönlümde bir sorum var, izin verirseniz söyle-yeyim. Hünkâr, flöyle buyurdu: Güvenç, acaba dedi, fleyh kimdir, muhib kimdir, âfl›k kimdir? Bize lütfedip bildirseniz. Hünkâr, hemen, Güvenç dedi, yerinden kalk, tez git, bir sarrafta bin alt›n nezrimiz var, al gel, dedi. Güvenç Abdal, sarraf kimdir, hangi flehirdedir demeden hemen belini ba¤lad›, Hünkâr’›n elini öptü, yo-la revan oldu. Gide-gide vard›, bir flehre yetiflti. Gördü ki pek büyük bir flehir. Ken-di kenKen-disine, bizim ülkede böyle büyük bir flehir yoktu, acaba bu flehir, hangi fle-hir, dedi. Kal’an›n içi adamlarla doluydu. Gezerken bir adama, kardefl dedi, bu il, hangi il, bu flehir hangi flehir? O adam dedi ki: Buras› Hindistan ülkesi, bu flehre de Delli (Delhi?) derler. Güvenç, bu sözü duyunca flafl›rd›, kendi kendine, Rum ül-kesi nerede, Hindistan nerede, dedi. fiehrin içinde yürümeye bafllad›. Sokak sokak gezerken pazara ulaflt›, o yana, bu yana bak›n›p giderken gördü ki, karfl›da bir sar-raf oturmada. Sarsar-raf da bunu görünce hemen kalkt›. Beri gel dervifl diye elini
sal-lad›. Dervifl, dükkana girdi, selâm verdi. Sarraf, Güvenç’e, hangi ildensin dedi. Gü-venç, Rum ülkesinden, dedi. Kimin hizmetindesin deyince GüGü-venç, Sultan Hac› Bektafl Hünkâr’›n hizmetindeyim, bir gün bana, bir sarraf›n bize bin alt›n nezri var, al gel buyurdu, üç gün oluyor, bu flehre geldim, dedi.
Sarraf, Hünkâr›n ad›n› duyunca hemen dükkan›n› kapad›, Güvenç Abdal’› ald›, evine geldi. A¤›rlad›, oturttu. Üç gün çeflitli yemekler verdi. Sonra dervifl dedi, nez-ri olan sarraf benim. Hindistan denizinde bir vakitler ticarete giderken bir yavuz muhalif yel ç›kt›, az kald› gemimiz batacakt›. Hemen vilayet erenlerini ça¤›rd›m, beni kurtar›n, bin alt›n nezrim olsun dedim. O anda erenler yetiflti, gemiyi müba-rek eliyle tuttu, k›y›ya ç›kard›. Ad›n› sordum. Ad›m Hünkâr Hac› Bektafl’t›r, Rum ülkesindenim dedi. Rum ülkesine nezrimizi nas›l ulaflt›raca¤›z dedim, ben birisini yollar›m, buyurdu. Ben, o gönderece¤in adam ne flekilde dedim, senin fleklini ta-rif etti. ‹flte seni dükkanda gördüm, elimle ça¤›rd›m. Hamd olsun ki hata etmemi-flim. fiu bin alt›n› al, erenlere götür. Sonra bin alt›n daha sayd›, bu da dedi, eren-lerin hizmetinde bulunanlara, onlara ver, yesinler, içsinler. Bin alt›n daha sayd›, yan›m›zdan bofl gitme dedi, bu bin alt›n› da sen harca.
Güvenç Abdal, o üç bin alt›n› bir kese içine koyup koynuna sald›. Sarrafla ve-dalafl›p yine yola revan oldu. fiehir içinde giderken bir çardak gördü. Bir de bak-t› ki çarda¤›n penceresinde, gün yüzlü bir güzel k›z bakmada, k›z› görür görmez bin canla âfl›k oldu. Sabr›-karar› kalmad›, akl› bafl›ndan gitti. Pencereye gözünü dikti, tam üç gün üç gece öylece kald›. K›z,derviflin hâlini görünce flafl›rd›, halk görürse kötüye yorar dedi, halay›¤›n› ça¤›rd›, hâli anlatt›, git dedi, ö¤üt ver de çeksin gitsin buradan. K›z, bir tacirin k›z›yd›, babas› ticarete gitmiflti. Halay›k, gi-dip dervifl dedi, umdu¤un eline geçmez senin, vazgeç bu olmaz sevdadan. Bu k›z, ulu bir tacirin k›z›d›r. Kullar›, adamlar› duyarsa bafl›na ifl açarlar. Öyle bir av› elde etmek isteyen kiflinin bol alt›n› olmal›. Güvenç Abdal, halay›¤›n sözle-rini iflitince al›nma, ne oldu ki, dedi, üç bin alt›n, kesesiyle koynundan ç›kar›p halay›¤a gösterdi. Halay›k bunu görünce kofltu, k›za geldi, bu dervifl dedi, tekin adam de¤il, koynundan üç bin alt›nl›k bir kese ç›kar›p gösterdi. Has›l› kelam, al-t›na tamah ettiler, bir yolunu bulup dervifli içeriye ald›lar. Güvenç Abdal, kese-yi ç›kar›p sevgilisinin önüne koydu. Tam fleytan yoluna gideceklerdi ki, Güvenç, sevgilisinin ayak ucuna otururken bir de bakt›lar, duvar yar›ld›, bir el ç›kt›, Gü-venç’i, gö¤sünden bir kakt›, yere y›kt›, akl›n› bafl›ndan ald›. K›z, bu hâli görün-ce kalkt›, oturdu. Güvenç’in akl› bafl›na gelingörün-ce bu ne hâl diye sordu. Güvenç Abdal, fieyhimiz Hac› Bektafl Hünkâr’›n vilayetinden oldu dedi, böylece beni bu
kötü iflten kurtard›. Bunun üzerine, Rum ülkesinden nas›l ç›kt›¤›n›, oraya nas›l geldi¤ini, has›l› o ana kadar bafl›ndan geçenleri bir bir anlatt›.
K›z, bu kerameti gözüyle görünce erenlere âfl›k oldu, ziyaretine varmak istedi. Üç bin alt›n› ald›lar, beraberce akflam saatinde yola ç›kt›lar. Gece yar›s›, yürüdü-ler, ›ss›z bir yerde yatt›lar. Uyan›nca bakt›lar ki sabah olmufl, ama bulunduklar› yer yatt›klar› yer de¤il, kekikli, yavflanl› bir yer, Arafat da¤›n›n yan›ndaki K›z›lcaöz’den gelen yolun yan›ndalar. Kalk›p yola düfltüler. Halifeler karfl› ç›kt›lar. Görüflüp Hün-kâr’a götürdüler. Güvenç Abdal, erenlerin ellerini öpüp ayaklar›na yüz sürdü. Ba-fl›ndan geçeni bir bir anlatt›.
Hünkâr, Güvenç Abdal dedi, bu ifllerdeki hikmeti bildin mi? Güvenç buyurun Erenler fiah› dedi. Hünkâr, sen, bizden fleyh kimdir, mürit kim; muhib kimdir, âfl›k kim diye sormufltun, biz de sana cevap verdik. Mürid odur ki, senin yapt›¤›n› ya-par. Biz seni hizmete gönderdik, nereye gidece¤im, kimi görece¤im demeden yo-la düfltün; muhibli¤i sarraf gösterdi. Bir kerecik denizde heyo-lak oyo-layazd›, erenler di-ye ça¤›rd›, bin alt›n nezretti, vard›k, imdad›na di-yetifltik, gemisini kurtard›k, ad›m›z›, yerimizi sordu, haber verdik, seni yollad›k, flöyle böyle demeden nezrimizi sana teslim etti. fieyhli¤i biz yapt›k; seni kolayca götürüp getirdik, seni o yüz karas›ndan da kurtard›k. Âfl›kl›¤›ysa o k›z yapt›, bir vilayet görmekle âfl›k oldu bize; buraya gelmedikçe karar etmedi. Sonra emretti, o k›z› Güvenç Abdal’a nikahlad›lar. Dü-¤ün dernek oldu, murad al›p murat verdiler (Gölp›narl›, 1995: 76).”
Güvenç Abdal’›n ad› birçok Alevi-Bektafli kayna¤›nda Hac› Bektafl Veli Vilayet-namesi’ne at›f yap›larak Dünya Güzeli Menk›besi ile beraber an›l›r. Birçok tarihî metinde Güvenç Abdal, Hac› Bektafl Veli’ye en yak›n Türkmen dedelerinden biri olarak anlat›l›r:
“Hünkâr›n tatar› idi. Bir yere name iletmek dilerse, Güvenç Abdal giderdi. Hin-distan, Delhi flehrinde gördü¤ü alem güzeline âfl›k old›. Hünkâr’a dediler, iki âfl›-¤u izdivaç eyledi. Hünkâr’›n dergah›nda bir haymada yatarlar. Keramatlar› say-makla dile gelmez (Alt›nok, 2003: 188).”
Güvenç Abdal’›n ad› birçok Alevi-Bektafli metninde on iki hizmet, on iki post sistemati¤i ile beraber an›l›r. On iki hizmet ve on iki post, Alevi-Bektafli düflünce evreninde dört kap›, k›rk makam anlay›fl›na ba¤l› olarak bireyin insan-› kâmil ol-gusu ba¤lam›nda düflünsel geliflimini tan›mlar. Alevi-Bektafli metinlerinde on iki hizmet ve on iki postun birer manevi önderi vard›r. On iki hizmetin, on iki postun bu manevi temsilcileri metinlerde adlar› s›kl›kla geçen Türkmen dedeleridir. Yay-g›n olarak on iki post ve on iki hizmetin kategorik düzenlenifli flu flekildedir:
O
Onn ‹‹kkii PPoosstt
1. Mürflid Postu: Hünkâr Hac› Bektafl Veli 2. Rehber Postu: Habib Emircem Sultan 3. Türbedar Postu: H›z›r Lale Cüvan 4. Ahç› Postu: Karadonlu Can Baba 5. Ekmekçi Postu: Seyyid Mahmut Hayrani 6. fierbetçi Postu: K›z›l Deli Sultan
7. Nakib Postu: Sar› Saltuk Sultan 8. Meydanc› Postu: Seyyid Cemal Sultan 9. Atç› Postu: Boz Geyikli Dede Kark›n 10. Kurbanc› Postu: fiah ‹brahim Hac› Sultan 11. Ayakç› Postu: Abdal Musa Sultan
12. Mihmandar Postu: Kolu Aç›k Hac›m Sultan (Alt›nok, 2003: 189) O
Onn ‹‹kkii HHiizzmmeett
1. Tarikatç›: Hz. Hasan Mücteba 2. Davetçi: Hz. Hüseyin Desti Kerbela 3. Saki: Hallac.› Mansur
4. Zakir: Seyyid Nesimi 5. ‹briktar: Sar› ‹smail 6. Gözcü: Karaca Ahmet 7. Çera¤c›: Kara Pirabat Sultan 8. Sofrac›: Garip Musa Sultan 9. Meydanc›: Barak Baba 10. Ferrafl: Resül Baba Sultan 11. Pervane: Taptuk Emre
12. Kap›c›: Güvenç Abdal (Alt›nok, 2003: 189)
On iki hizmet, on iki post örgüsünde tarihsel kimlikleri ba¤lam›nda ön plana ç›kan Türkmen dedelerinden birisi de Güvenç Abdal’d›r. Güvenç Abdal, Alevi-Bektafli nüfus içerisinde sayg› ve takdir görmüfl bir Türkmen erenidir, ayn› zaman-da ad›yla an›lan Alevi inanç oca¤›n›n zaman-da kurucusudur. Güvenç Abzaman-dal Oca¤›, on-larca Alevi inanç oca¤›ndan biridir. Güvenç Abdal Oca¤›, Alevi-Bektafli inanc›nda bir dede oca¤› olarak kabul edilir.
Güvenç Abdal Oca¤› genel olarak Anadolu’nun kuzeyinde, Bat›’da, ‹zmit’in, Kand›ra ilçesine ba¤l› Ballar köyünden, Do¤u Karadeniz’de, Trabzon’un, Akçaabat ilçesine ba¤l› Eskiköy’e kadar uzanan genifl co¤rafyada örgütlenmifl bir ocakt›r. Güvenç Abdal Oca¤›, özellikle Karadeniz Bölgesi’nde yerleflik Alevi-Bektaflilerce ad› s›kl›kla an›lan bir ocakt›r. Karadeniz Bölgesi Alevi-Bektaflilerinin ocak aidiyeti aç›s›ndan bask›n oranda dahil olduklar› ocak da Güvenç Abdal Oca¤›’d›r.
Karadeniz bölgesinde, Trabzon, Gümüflhane, Giresun, Tokat, Ordu, Samsun, Düzce, Zonguldak, ‹zmit illerine ba¤l› köylerde Güvenç Abdal Oca¤›’na ba¤l› Alevi-Bektafli nüfus yaflamaktad›r. Bu köylerde yap›lan saha çal›flmalar› sonucun-da özellikle Gümüflhane ili, Kürtün ilçesi Tafll›ca köyü; Trabzon ili Akçaabat ilçe-si Eskiköy; Düzce ili Gölyaka ilçeilçe-si Yunusefendi köyü; ‹zmit ili Kand›ra ilçeilçe-si Bal-lar köyünde yerleflik Güvenç Abdal ocakl›Bal-lar›n›n kendilerini Güvenç Abdal Oca-¤›’na ba¤l› Çepni Alevisi olarak tan›mlad›klar› tespit edilmifltir.
O¤uzlar’da boy teflkilat› 24 boyun birli¤iyle oluflmufltur. 24 boyun flematik ya-p›lan›fl› flu flekildedir:
“O¤uz Destan›’na göre O¤uz Han’›n Günhan, Ayhan, Y›ld›zhan, Gökhan, Da¤han ve Denizhan adl› 6 çocu¤u vard›. Bunlardan her birinin dörder çocu¤u ol-du. O¤uz boylar›n› oluflturan bu 24 çocu¤un adlar› fludur: Günhan o¤ullar›: Ka-y›,Bayat, Alkaevli, Karaevli; Ayhano¤ullar›: Yaz›r, Döger, Dodurga, Yaparl›; Y›ld›z-hano¤ullar›: Avflar, K›z›k, Begdili, Karg›n; GökY›ld›z-hano¤ullar›: Bay›nd›r, Peçenek, Ça-vuldur, Çepni; Da¤hano¤ullar›: Salur, Eymür, Alayuntlu, Yüregir; Denizhano¤ulla-r›: ‹¤dir, Bü¤düz, Y›va, K›n›k (Büyük Larousse, 1986: 8793).
Çepni boyu, O¤uz boy teflkilatlan›fl› içinde 24 boydan biridir. Anadolu’nun Türkleflmesi ve ‹slâmlaflmas› bu 24 O¤uz (Türkmen) boyu ve bu boylar›n siyasi ve manevi önderleri konumundaki Türkmen dedeleri arac›l›¤› ile olmufltur. Çepni boyu da Horasan co¤rafyas›ndan Anadolu’ya göç ederek özellikle Karadeniz Böl-gesi’nin Türkleflme ve ‹slâmlaflmas›nda birincil rol oynam›flt›r. 13. yüzy›ldan bafl-layarak Karadeniz Bölgesi’nin sosyal, siyasi, askeri, kültürel hayat›nda Çepni Türk-menlerinin etkisi tart›fl›lmaz yo¤unluktad›r. Çepnilerin Anadolu’daki tarihleri ile il-gili önemli çal›flmalar› olan Prof. Dr. F. Sümer flunlar› aktar›yor:
“Çepniler, Giresun’dan Batum’a kadar uzanan Do¤u Karadeniz Bölgesi’nde yurt tutarak bu bölgede Türklü¤ü hâkim k›lm›fllard›r…
1486 (Hicri 891) tarihli bize kadar gelmifl en eski defterdeki Çepniler’e ait bö-lümün yay›mlanmas› ile bu büyük O¤uz boyunun Do¤u Karadeniz Bölgesi’nin
Türklü¤ünde ne kadar önemli bir mevki’ye sahip oldu¤u, çok daha iyi anlafl›lm›fl bulunacakt›r; ancak baz› önemli aç›klamalar yapmak gerekiyor:
11.. Trabzon Sanca¤›’nda Türkler yo¤un bir flekilde sanca¤›n bat› kesiminde ya-ni Eynesil-Kürtün, Dereli, Giresun-Tirebolu aras›ndaki geya-nifl yörede yaflamaktad›r. 22.. Bu Türkler, daha önce de söylendi¤i gibi, Osmanl›lar gelmeden önce bu yurtlar›nda oturmakta idiler. Onlar 16. yüzy›ldan itibaren bu yöreye gelip oray› yurt edinmifllerdi. Bu yurtlar› kuzeyde Karadeniz’e kadar ulaflm›flt›. Çepniler, Kür-tün’den hareket ederek Harflit Vadisi yolu ile Karadeniz’e eriflmifller ve bu vadinin iki yan›ndaki güzel topraklar› yurt edinmifllerdir.
33.. S›n›rlar› çizilmifl olan bu yöredeki Türklerin ezici çoklu¤u Çepni boyuna mensuptur. Baz› yer adlar› yadigârlar›, bu Türk yerleflmesinde Çepnilerin yan›nda Yüre¤ir (Üre¤ir), Alayuntlu, Dö¤er ve Eymür boylar›na mensup obalar›nda rol oy-nam›fl olduklar›n› aç›kça gösteriyor (Sümer, 1992: 45).
Prof. Dr. Osman Turan da Çepniler’in Anadolu’da özellikle Karadeniz Bölge-si’nin Türkleflmesindeki önemini flu flekilde ifade eder:
“fiarki Karadeniz Bölgesi’ne yaylalardan, geçitlerden ve Harflit Vadisi’nden inen Türkmenler mevcut olmakla beraber bu havali daha ziyade Samsun’dan iti-baren sahili takip eden O¤uz Çepni boyu taraf›ndan Türklefltirilmifl; Canik Bölge-sine ad›n› veren yerli Hristiyan Çan kavmi tedricen kaybolmufltur. Türkmenler 1302’de Giresun’a kadar ilerlemifl ve birtak›m küçük beylikler kurmufllard›r (Tu-ran, 1969: 233).”
Karadeniz Bölgesi’nin Türkleflmesinde Çepni boyu o kadar etkin görev al›r ve önem tafl›r ki Osmanl› belgelerinde Karadeniz Bölgesi’nin bir bölümü Vilayet-i Çepni olarak tan›mlan›r.
“Çepni ‹li’ne (Vilayet-i Çepni) gelince, bu il Giresun’un merkez kazas› ile Ke-flap ve Dereli kazalar›n›n topraklar›n› içine almaktad›r. Çepni ‹li’nde 59 köyün var-l›¤› tespit edilmifltir (Sümer, 1992: 62).”
Tarihî veriler ve yap›lan bilimsel çal›flmalar, Karadeniz Bölgesi’nde, bugünkü Gümüflhane ili, Kürtün ilçesi merkez olmak üzere Harflit Vadisi’nin Çepni iskân›-n›n yo¤unlaflt›¤› bölge oldu¤unu göstermektedir. Prof. Dr. F. Sümer, bu tarihsel gerçe¤i flu flekilde ifade eder:
“Çepniler’den kalabal›k bir kol da Yukar› Kelkit Vadisi’nde yafl›yordu. Görmüfl oldu¤umuz gibi bu Çepniler, Trabzon Rum ‹mparatorlu¤u’na güneyden yap›lan seferlere kat›ld›lar. Bununla ilgili olarak 1380 y›llar›nda onlar›n (Çepnilerin)
k›fll›k-lar›n›n Yukar› Harflit Vadisi’ne kadar gitmifl oldu¤unu kesin olarak biliyoruz. XV. yüzy›l›n birinci yar›s›nda ise onlar›n Eynesil-Kürtün-Dereli-Giresun aras›ndaki ge-nifl bölgenin tamamen kendi tasarruflar›nda oldu¤u görülmüfltür (Sümer, 1992: 130).”
Bu ba¤lamda Çepniler’in, Anadolu’nun Türkleflmesi aç›s›ndan tafl›d›klar› aske-ri ve siyasi önemin paralelinde genel hatlar›yla düflünsel ve felsefi dünyalar›n›n ka-rakterini belirlemeye çal›fl›rsak, 13.yüzy›l Anadolu ayd›nlanmas›n›n karizmatik li-deri Hac› Bektafl Veli ile Çepni boyu aras›ndaki düflünsel, sosyal iletiflim temel öl-çüt olarak kabul edilmelidir. Hac› Bektafl Veli, 13. yüzy›lda Anadolu’ya gelip Su-lucakarahöyük’ü düflüncesinin merkezi yapmaya karar verince, o yörede yerleflik bir Türkmen obas› ile diyalog kurar. ‹lginçtir ki bu oba, bir Çepni obas›d›r. Hac› Bektafl Veli Vilayetnamesi’nde bu Çepni obas› hakk›nda flu bilgiler verilir:
“Çepni boyunun ulular›ndan Yunus Mukri adl› birisi vard›. Bilgin, üstün, olgun ve haf›zd›. Çepni boyundan ayr›l›p Karaöyük’ün yak›n›nda Mikail adl› bir yere ge-lip yerleflmiflti. Bu zat, bir müddet sonra ordan da ayr›lm›fl, yukar› tarafta Kay› de-nen yere gelmiflti. Kay› ile Karaöyük’ün aras› iki mil kadard›. Karaöyük’ü, Sultan Aliyyüddin’in Yunt bendesi mamur etmiflti. Çepni boyunun ulular›ndan Gevher-vefl de üç komflusuyla bu Yunt-bende’yi Sulucakaraöyük’e getirmiflti. Yunt-bende, orda öldü, oran›n mezarl›¤›na gömüldü. O vakit, o civarda bilgin olarak yaln›z Yu-nus Mukri vard›. Hatta Gevhervefl’in yak›nlar›ndan biri ölmüfltü. YuYu-nus Mukri de tesadüf bu ya, evinde yoktu, bir ifl için bir yere gitmiflti. Ölüyü üç gün gömme-diler. Nihayet Yunus Mukri geldi de ölü gömüldü. Gevhervefl, bunun üzerine Yu-nus Mukri’ye yalvard›, biz, siz olmadan bir ifl yapam›yoruz,lutfet de burda bizim-le otur dedi.Yunus Mukri, Gevhervefl’in bu sözbizim-leri üzerine Konya’ya gitti, Sultan Aliyyüddin’e kendisini tan›tt›, Sulucakaraöyük’ü yurt olarak vermesini istedi. Sul-tan Aliyyüddin, oras›n› Yunus Mukri’ye yurt olarak verdi.Yunus Mukri berat›n› al›p köye geldi,yerleflti, bir müddet sonra da öldü.
Yunus Mukri’nin, ‹brahim, Süleyman, Saru ve ‹dris ad›nda dört o¤lu kald›. ‹d-ris, babas› gibi bilgin ve üstün bir kifliydi. Saru da okumufltu,fakat ikisi, okuma yaz-ma bilmezdi. ‹dris’in ahiret Hatunlar›ndan bir kar›s› vard›. Ad›na Kutlu Melek der-lerdi, ayn› zamanda kendisini say›p a¤›rlarlar, Kad›nc›k diye hitap ederlerdi. Yu-nus Mukri’nin ölümünden sonra o¤ullar›, evleriyle barklar›yla Kay›’dan göçüp Su-lucakaraöyük’e geldiler (Gölp›narl›, 1995: 26-27).”
Çepni boyunun düflünce dünyas›n›n çerçevesini belirlerken önem tafl›yan bir di¤er ölçüt, Alevi-Bektafli kültürü içerisinde son derece önem tafl›yan
kariz-matik bir Türkmen dedesi olan Sar› Salt›k ile Çepniler aras›ndaki diyalo¤u ve te-mas› dile getiren de¤erlendirmelerdir. Sar› Salt›k ve Çepni boyunun ad› 1263 y›l›nda Dobruca yöresinde yaflanan Türkmen iskan› ile beraber an›lmaktad›r. Prof. Dr. Z. V. Togan, bu süreç ve diyalog ile ilgili flu de¤erlendirmeleri yap-maktad›r:
“Anadolu’dan dahi Sar› Salt›k ismindeki Türk fleyhi de, 1263 y›l›nda 12.000 hane kadar Türkmen ailesi (belki de ço¤u Çepniler) ile birlikte K›r›m ve Dobru-ca’ya yani fiehzade Nogay’›n bulundu¤u yerlere gidip yerleflti ve ‹slamiyet’in nefl-ri u¤runda çal›flt› (Togan, 1981: 268).”
Alevi-Bektafli sözlü kültüründe Güvenç Abdal ve Sar› Salt›k’›n musahip kardefl olduklar› ve iki erenin ad›yla an›lan Alevi inanç ocaklar›n›n birbirleriyle musahip ocak olduklar› belirtilmektedir. Yap›lan saha çal›flmalar› ba¤lam›nda sözlü ve ya-z›l› bilgiler de¤erlendirildi¤inde Alevi-Bektafli Çepni Türkmenlerinin inanç evren-lerini belirleyen iki karizmatik Türkmen dedesi karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu iki eren, Güvenç Abdal ve Sar› Salt›k’t›r. Bu ba¤lamda Hac› Bektafl Veli düflüncesinin Alevi-Bektafli Çepni Türkmenlerine ulaflt›r›lmas›nda Güvenç Abdal ve Sar› Sal-t›k’›n ayn› misyonu tafl›d›klar›, Alevi-Bektafli Çepni Türkmenlerinin sosyal ve dü-flünsel tarihlerinde ayn› oranda kal›c› izler b›rakt›klar› görülmektedir.
Çepnilerin Hac› Bektafl Veli ve Sar› Salt›k ile temaslar›n›, diyaloglar›n› dile ge-tiren bu de¤erlendirmeler, Çepnilerin düflünsel dünyas›nda Alevi-Bektafli düflün-cesinin önemli bir yer tuttu¤unu göstermektedir. Yap›lan bu aç›klamalar ›fl›¤›nda Güvenç Abdal, Karadeniz Bölgesinin Türkleflme ve ‹slâmlaflma sürecinde Çepni boyunun manevi önderlerinden biri olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. 2005 y›l›nda yap›lan saha çal›flmalar› ›fl›¤›nda tarihsel yurtlar› Harflit Vadisi, Kürtün yöresi olup zaman içinde buradan göçle farkl› co¤rafyalara da¤›lan Düzce ili Gölyaka ilçesi Yunusefendi köyü; ‹zmit ili Kand›ra ilçesi Ballar köyü; Trabzon ili Akçaabat ilçe-si Eskiköy ve Gümüflhane ili Kürtün ilçeilçe-si Tafll›ca köyü gibi yerleflim birimlerinde yerleflik topluluklarda Çepni kimli¤i ile Alevi-Bektafli kimli¤inin Güvenç Abdal Oca¤› aidiyeti ile beraber devam etti¤i tespit edilmifltir. Böylece ço¤u araflt›rma-c›n›n Bal›kesir taraf›ndaki Çepniler tamamen Alevi olduklar› hâlde, Trabzon taraf-lar›nda Harflit Deresi boyundaki Çepni köylüleri külliyen Alevili¤i unutmufllard›r (Eröz, 1990: 22) fleklindeki de¤erlendirmeleri geçerlili¤ini yitirmektedir. Yap›lan çal›flmalar sonucunda Gümüflhane ili, Kürtün ilçesi, Tafll›ca köyünün Güvenç Ab-dal Oca¤›’n›n tarihsel merkezi oldu¤u tespit edilmifltir. Kürtün yöresinin Türklefl-mesi sürecinde tarihsel kiflilik olarak Güvenç Abdal’›n ad› yöre insan›n›n
toplum-sal belle¤inde günümüzde de önemini korumaktad›r. Kürtün yöresinin en önem-li yaylas› Güvendi Yaylas› olarak adland›r›lmaktad›r. Ayr›ca Güvendi Yaylas›’nda as›l kabri Hac› Bektafl Veli Zaviyesi’nde bulunan Güvenç Abdal’›n bir de makam mezar› yer almaktad›r. Kürtün’de her y›l Güvenç Abdal, Güvendi Yaylas› törenle-ri ile an›lmaktad›r. Kürtün yöresi Çepniletörenle-ri içetörenle-risinde sadece Tafll›ca köyü Çepni-lerinde Alevi-Bektafli kimlik ve Güvenç Abdal Oca¤› aidiyeti ile beraber devam etmektedir. Tafll›ca Köyü, Güvenç Abdal Oca¤›’n›n tarihsel merkezi, dede ve ocak köyü olarak yüzy›llarca bu misyonunu sürdürmüfltür. Günümüzde de Tafll›-ca Köyü Alevileri aras›nda Güvenç Abdal Dede ve efli Topal Emine Ana’n›n ad› s›kl›kla an›lmakta ve ikisi ile ilgili sözlü menk›beler anlat›la gelmektedir. Güvenç Abdal Oca¤›’na ait flecere ve daha birçok tarihi belge Tafll›ca köyünde yerleflik Güvenç Abdal Oca¤›’n›n son dönem dedelerinden olup 1990’l› y›llarda vefat eden ‹lyas Güvendi(Küçük ‹lyas Halife)’nin ailesi taraf›ndan korunmaktad›r. Özel-likle Ordu, Giresun, Samsun, Trabzon, Düzce, Zonguldak, ‹zmit illerinde yerle-flik Güvenç Abdal Oca¤› dedeleri de as›l yurtlar›n›n ocak köylerinin Tafll›ca Köyü oldu¤unu belirtmektedirler. Özellikle Eskiköy, Yunusefendi, Ballar Köylerinde yerleflik Güvenç Abdal Ocakl›lar› 19. yy. ›n son çeyre¤i içerisinde bugünkü yer-leflik olduklar› yerleflim birimlerine Kürtün, Harflit Vadisi yöresinden göç ile gele-rek yerleflmifllerdir.
Güvenç Abdal Oca¤›’n› inanç ritüelleri aç›s›ndan de¤erlendirecek olursak, Güvenç Abdal Oca¤›, Erdebil Süre¤ini kabul eden, tar›k (erkan) ile ayin-i cemle-rini yapan musahipli¤i ocak talipli¤inin temeli kabul eden bir ocakt›r. Ordu, Sam-sun, Zonguldak illerinde yerleflik Güvenç Abdal Ocakl›lar›n da ise tar›k (erkan) uygulamas› yerine pençe-i ali-i aba uygulamas› temel al›nmakta ve müsahiplik kurumu ocak talipli¤inin bafllang›c› say›lmaktad›r. Trabzon, Gümüflhane, Düzce, ‹zmit illerinde yerleflik Güvenç Abdal ocakl›lar›nda tar›k (erkân) gelene¤i, müsa-hiplik ritüeliyle beraber devam etmektedir. Özellikle Yunusefendi, Eskiköy, Bal-lar köylerinde ayin-i cem pratikleri düzenli oBal-larak devam etmektedir. Bu üç yer-leflim biriminde âfl›kl›k gelene¤i, nefes, deyifl kültürü canl›l›¤›n› korumaktad›r. Yu-nusefendi, Eskiköy ve Ballar köylerinde uzun dönemden beri cemevleri bulun-makta olup bu cemevleri köylülerin kültürel ba¤lar›n› devam›nda birincil önem-de sosyal birimler olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Özellikle Yunusefendi köyünönem-de ayin-i cemlerde müsahiplik kurumu, tar›k (erkân) gelene¤i ve on iki hizmet ritü-elleri tüm otantikli¤ini koruyarak devam ettirilmektedir. Yunusefendi köyünde ayin-i cemlerde gerçeklefltirilen el hizmeti, katar çekme, semah ritüelleri, Alevi-Bektafli inanç ritüellerinin temellendirilmesi ve tan›mlanmas› aç›s›ndan son
dere-ce önem tafl›maktad›r. Nevruz, Muharrem Orucu uygulamalar› düzenli olarak de-vam ettirilmektedir. Yunusefendi, Eskiköy ve Ballar köylerinde gözlemlenen De-de-Halife-Çelebi Postniflin yap›lan›fl› Güvenç Abdal Oca¤› içerisindeki yetki pira-midi aç›s›ndan önemlidir. Yunusefendi, Eskiköy ve Ballar köylerinde talip grup içerisinden seçilerek görevlendirilmifl dedeler vard›r. Bu dedeler köyün ayin-i cem hizmetlerini düzenli olarak yönetirler.Bu dedelerin bir üst makam›nda Hali-fe olarak tan›mlanan Güvenç Abdal Oca¤› dedeleri yer al›r. Güvenç Abdal Oca-¤› dedeleri her y›l bu köyleri düzenli olarak ziyaret ederler.Güvenç Abdal OcaOca-¤› dedelerinin bir üst makam›nda da Efendi olarak tan›mlanan Hac› Bektafl Çelebi Postniflini bulunur. Yunusefendi, Eskiköy ve Ballar köyleri Güvenç Abdal ocakla-r›na ait bu yetki piramidi genel anlamda Alevi ocak hiyerarflisini örneklemesi aç›-s›ndan önemlidir.
SSoonnuuçç
O¤uzlar›n önemli bir boyu olan Çepniler’in düflünsel hayat›nda Türkmen de-desi Güvenç Abdal’›n etkisi büyüktür. Alevi-Bektafli düflüncesinin Çepni Türkmen-leri içerisindeki yeri tespit edilirken daha çok Bal›kesir, Manisa, ‹zmir ilTürkmen-leri köyle-rinde yerleflik olan Köse Süleyman Oca¤›’na ba¤l› onlarca Alevi-Bektafli Çepni kö-yü örnek verilmektedir. Günümüze kadar yap›lan çal›flmalardaki genel tez; Kara-deniz Çepni Türkmenlerinde Alevi-Bektafli kimli¤inin görülmedi¤i fleklindedir. Fa-kat Düzce, ‹zmit, Gümüflhane, Trabzon illerine ba¤l› Çepni kimlikli köylerde ya-p›lan saha çal›flmalar›nda bu köylerde Çepni kimli¤inin, Alevi-Bektafli kültürü ve Güvenç Abdal Oca¤› mensubiyetiyle beraber devam etti¤i tespit edilmifltir.
Yeni bilimsel çal›flmalarla Bal›kesir, Manisa, ‹zmir köylerinde yerleflik Köse Süleyman Oca¤› mensubu Alevi-Bektafli Çepni Türkmenleri ile Karadeniz Bölge-si’nde yerleflik Güvenç Abdal Oca¤› mensubu Alevi-Bektafli Çepni Türkmenleri hakk›nda karfl›laflt›rmal› olarak yap›lacak sosyolojik, sosyal-antropolojik çal›fl-malar Türk kültür tarihi ile ilgili yeni bilgiler ve aç›l›mlar kazan›lmas›n› sa¤laya-cakt›r.
Yunusefendi Köyündeki Eski Cemevi
Tafll›ca Köyü’nde Güvenç Abdal Oca¤› Dedelerinden Küçük ‹lyas Efendi’nin Efli Emine Ana ve Prof. Dr. Alemdar Yalç›n
Tafll›ca Köyünde Güvenç Abdal Dedelerinden ‹mam Hüseyin Güvendi Dedeye Ait Mezar
Ordu-Gürgentepe-Akören Mahallesinde Yap›lan Yas Cemi’nden Bir Görünüm
K
KAAYYNNAAKKLLAARR
ALTINOK, Baki Yafla, 2003, “Hac› Bektafl Veli Hakk›nda Yaz›lm›fl Bir Menak›bname ve Bu Menak›b-namede Belirtilen Anadolu’daki Alevi Ocaklar›”, Gazi Üniversitesi Hac› Bektafl Veli Araflt›rma Der-gisi, Ankara.
ERÖZ, Mehmet; 1990, Türkiye’de Alevilik Bektaflilik, Ankara. GÖLPINARLI, Abdülbaki; 1995, Vilayet-name, ‹stanbul. LAROUSSE BÜYÜK, 1986, Çepniler, Cilt : 17, ‹stanbul.
NOYAN, Bedri; 1996, Hac› Bektafl-› Veli Manzum Vilayetnamesi, ‹stanbul. SÜMER, Faruk; 1992, Çepniler, ‹stanbul.
TOGAN, Zeki Velidi; 1981, Umumi Türk Tarihine Girifl, ‹stanbul.
