KOCAELĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
BĠYOLOJĠ ANABĠLĠM DALI
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
KOCAELĠ ĠLĠNDE SATIġI YAPILAN DENĠZ ÜRÜNLERĠNDE AĞIR
METAL KONSANTRASYONLARININ BELĠRLENMESĠ
SERDAR AKSAN
i ÖNSÖZ VE TEġEKKÜR
Her geçen gün gelişen sanayi ile insanların karşı karşıya kaldıkları kirletici miktarları artmaktadır. Bu çalışmada Türkiyenin en büyük sanayi merkezlerinden biri olan Kocaeli ili halkının deniz ürünleri yolu ile aldığı ağır metal miktarları belirlenmiştir. Bu çalışmanın planlanmasından, sonuçlanmasına kadar bütün aşamalarında, karşılaştığım bütün sorunlarda yardımını esirgemeyen danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Halim Aytekin ERGÜL’e ve laboratuar çalışmaları sırasındaki yardımlarından dolayı, Kocaeli Üniversitesi Fen – Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü lisans öğrencilerine içtenlikle teşekkürlerimi sunarım. Bu çalışmanın mali desteği Kocaeli Üniversitesi Bilimsel ve Araştırma Projeleri Birimi (2011/115-HDP) tarafından sağlanmıştır.
ii ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR ... i İÇİNDEKİLER ... ii ŞEKİLLER DİZİNİ ... iv TABLOLAR DİZİNİ ... v SİMGELER VE KISALTMALAR ... vi ÖZET ... vii ABSTRACT ... viii GİRİŞ ... 1 1. GENEL BİLGİLER... 4
1.1. Düzeyleri Belirlenen Elementlerin Genel Özellikleri ... 4
1.1. Deneysel Çalışmalarda Kullanılan Örnekler ... 6
1.1.1. Sardina pilchardus (Sardalya)... 7
1.1.2. Engraulis encrasicolus (Hamsi) ... 8
1.1.3. Oncorhynchus mykiss (Alabalık) ... 9
1.1.4. Merlangius merlangus (Mezgit) ...10
1.1.5. Belone belone (Zargana) ...11
1.1.6. Chelidonichthys lucerna (Kırlangıç) ...12
1.1.7. Liza ramada (Kefal) ...12
1.1.8. Dicentrarchus labrax (Levrek) ...13
1.1.9. Pomatomus saltatrix (Lüfer) ...14
1.1.10. Trachurus mediterraneus (İstavrit) ...15
1.1.11. Diplodus sargus (Karagöz) ...16
1.1.12. Sparus aurata (Çipura) ...17
1.1.13. Sciaena umbra (Eşkina) ...18
1.1.14. Mullus barbatus (Barbun) ...19
1.1.15. Mullus surmuletus (Tekir) ...20
1.1.16. Auxis thazard (Ton balığı) ...21
1.1.17. Sarda Sarda (Palamut) ...22
1.1.18. Scomber scombrus (Uskumru) ...23
1.1.19. Scophthalmus maximus (Kalkan) ...24
1.1.20. Solea solea (Dil balığı)...25
1.1.21. Palaemon serratus (Çizgili karides) ...26
1.1.22. Mytilus galloprovincialis (Akdeniz Midyesi) ...27
1.1.23. Todarodes sagittatus (Kalamar) ...28
1.2. Yapılmış Çalışmalar...29
2. MALZEME VE YÖNTEM...32
2.1. Örneklerin Alınması ...32
2.2. Örneklerin Hazırlanması ve Analizi ...33
2.3. Standart Referans Madde Geri Kazanım Değerleri ...34
2.4. Metallere Maruz Kalınma Miktarının Hesaplanması ...35
2.5. Deneysel Çalışmalarda Kullanılan Cihazlar ...35
3. BULGULAR VE TARTIŞMA ...36
iii
3.2. Yenilebilir Doku ve Karaciğer Dokusunda Ölçülen Değerler ...37 3.3. Deniz Ürünlerinin Tüketilmesi Sonucu Alınan Yıllık Ağır Metal Miktarları ..49 4. SONUÇLAR VE ÖNERİLER ...52 KAYNAKLAR ...55 ÖZGEÇMİŞ ...63
iv ġEKĠLLER DĠZĠNĠ
Şekil 1.1. Sardina pilchardus (Sardalya) genel görünüşü ... 8
Şekil 1.2. Engraulis encrasicolus (Hamsi) genel görünüşü ... 9
Şekil 1.3. Oncorhynchus mykiss (Alabalık) genel görünüşü ... 10
Şekil 1.4. Merlangius merlangus (Mezgit) genel görüşünü ... 11
Şekil 1.5. Belone belone (Zargana) genel görünüşü ... 11
Şekil 1.6. Chelidonichthys lucerna (Kırlangıç) genel görünüşü ... 12
Şekil 1.7. Liza ramada (Kefal) genel görünüşü ... 13
Şekil 1.8. Dicentrarchus labrax (Levrek) genel görünüşü ... 14
Şekil 1.9. Pomatomus saltatrix (Lüfer) genel görünüşü ... 15
Şekil 1.10. Trachurus mediterraneus (İstavrit) genel görünüşü ... 16
Şekil 1.11. Diplodus sargus (Karagöz) genel görünüşü ... 17
Şekil 1.12. Sparus aurata (Çipura) genel görüşünü ... 18
Şekil 1.13. Sciaena umbra (Eşkina) genel görünüşü ... 19
Şekil 1.14. Mullus barbatus (Barbun) genel görünüşü ... 20
Şekil 1.15. Mullus surmuletus (Tekir) genel görünüşü ... 21
Şekil 1.16. Auxis thazard (Ton balığı) genel görünüşü ... 22
Şekil 1.17. Sarda sarda (Palamut) genel görünüşü ... 23
Şekil 1.18. Scomber scombrus (Uskumru) genel görünüşü ... 24
Şekil 1.19. Scophthalmus maximus (Kalkan) genel görünüşü ... 25
Şekil 1.20. Solea solea (Dil balığı) ... 26
Şekil 1.21. Palaemon serratus (Çizgili karides) genel görünüşü ... 27
Şekil 1.22. Mytilus galloprovincialis (Akdeniz midyesi) genel görünüşü ... 28
Şekil 1.23. Todarodes sagittatus (Kalamar) genel görünüşü ... 29
Şekil 2.1. Karadeniz ve Marmara Denizi’nden yakalanan örneklerin, yakalandıkları bölgeler ... 32
v TABLOLAR DĠZĠNĠ
Tablo 1.1. Sanayide sık kullanılan metaller ve kullanım alanları ... 4 Tablo 2.1. Örneklerin alındıkları tarih, konumlar ve sayıları ... 33 Tablo 2.2. Standart referans madde (NIST 2977 Midye dokusu) analiz sonuçları
ve geri kazanım oranları ... 34 Tablo 3.1. Balık örneklerine ait boy ölçümleri ... 36 Tablo 3.2. Örneklere ait karaciğer ve kas doku kuru ağırlık oranları (%) ... 37 Tablo 3.3. İncelenen deniz ürünlerinin yenilebilir dokularında belirlenen ağır
metal konsantasyonları ... 38 Tablo 3.4. İncelenen balıkların karaciğer dokularında belirlenen ağır metal
konsantrasyonları ... 40 Tablo 3.5. Ağır metallerin kuru ağırlıkta, yenilebilir balık dokusunda, örneklerin
yaşam bölgeleri ve şekillerine göre ortalamaları ... 48 Tablo 3.6. Balık örnekleri, yenilebilir dokuları analiz sonuçları arasındaki
korelasyon oranları ... 49 Tablo 3.7. Balık örnekleri, karaciğer doku analiz sonuçları arasındaki korelasyon
oranları ... 49 Tablo 3.8. Kocaeli ilinde yaşayan ortalama yetişkin bir bireyin analizi yapılan
deniz ürünlerini tüketimi sonucu aldığı yıllık ağır metal miktarları ... 50 Tablo 3.9. EPA (2000) ya göre, tüketilmesi gereken aylık en fazla öğün sayıları ... 51
vi SĠMGELER VE KISALTMALAR Simgeler As : Arsenik Cd : Kadmiyum cm : Santimetre Co : Kobalt Cr : Krom Cu : Bakır Fe : Demir g : Gram Hg : Civa kg : Kilogram km : Kilometre m : Metre mL : Mililitre mg : Miligram Mn : Mangan Ni : Nikel Pb : Kurşun
ppt : Parts per thousand (Binde kısım) ppm : Parts per million (Milyonda kısım)
Se : Selenyum sp. : Species V : Vanadyum W : Watt Zn : Çinko µg : Mikrogram °C : Santigrad derece Kısaltmalar
DRC : Dynamic Reaction Cell (Dinamik Reaksiyon Hücresi)
EPA : United States Environmental Protection Agency (Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansı)
FAO : Food and Agriculture Organization of the United Nations (Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü)
ICP-MS : Inductive Coupled Plasma – Mass Spectrometry (İndüktif Eşleşmiş Plazma – Kütle Spektrometrisi)
IUCN : The International Union for Conservation of Nature (Uluslararası Doğa Koruma Birliği)
ÖSA : Ölçülebilen Sınırın Altında TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu
vii
KOCAELĠ ĠLĠNDE SATIġI YAPILAN DENĠZ ÜRÜNLERĠNDE AĞIR METAL KONSANTRASYONLARININ BELĠRLENMESĠ
ÖZET
Ekim ve Aralık 2011 tarihleri arasında Kocaeli ilinde bulunan balık hallerinden, Karadeniz ve Marmara Denizi’nden yakalanan ve besin olarak tüketilen 3 omurgasız türü ve 20 balık türü alındı. Tüm örneklerin yenilebilir dokularında ve 15 örneğin karaciğer dokusunda ICP-MS kullanılarak As, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Hg, Mn, Ni, Pb, Se, ve Zn miktarları ölçüldü. Ölçümler sonucunda elementlerin ortalama miktarlarının sıralaması yenilebilir dokuda, Fe>Zn>As>Cu>Mn>Se>Cr>Hg>Pb> Ni>Cd>Co, karaciğer dokusunda Fe>Zn>Cu>As>Se>Mn>Co>Cr>Cd>Ni>Hg>Pb olarak belirlendi. As için 3 türde, Cu ve Zn için birer türde Türk gıda kodeksi (TGK, 2011) ve FAO (1983) nun belirlediği kabul edilebilir limitlerin üzerinde değerler belirlendi. Bölgede yaşayan bireyler için deniz ürünlerinden yıllık alınan ağır metal miktarı 235,04 mg olarak hesaplandı.
viii
DETERMINING HEAVY METAL CONCENTRATIONS IN SEAFOOD THAT IS SOLD IN KOCAELĠ DISTRICT
ABSTRACT
3 invertebrate and 20 fish species were taken from primary fish markets of Kocaeli district, between October and December of 2011. Edible tissue of all samples and liver tissue of 15 samples were analyzed for As, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Hg, Mn, Ni, Pb, Se, and Zn using ICP-MS. Order of average element concentration in edible tissue is Fe>Zn>As>Cu>Mn>Se>Cr>Hg>Pb>Ni>Cd>Co, and in liver tissue is Fe>Zn> Cu>As>Se>Mn>Co>Cr>Cd>Ni>Hg>Pb. Maximum allowed values by Turkish food codex (TGK, 2011) and FAO (1983) were exceeded in 3 species for As and 1 species for Cu and Zn. Annual intake of heavy metals by inhabitants of the province calculated as 235,04 mg.
1 GĠRĠġ
Deniz ürünlerinin, potansiyel toksik elementler için kontrol edilmesi, bu canlılara ve bu canlıları tüketen insanlara verebileceği zararlardan dolayı önemlidir. Deniz ürünlerinin tüketimi, içerdikleri doymamış yağlar, proteinler, mineraller, vitaminler ve yüksek besin değerleri yüzünden önemlidir. Ayrıca deniz ürünleri, kalp rahatsızlıkları, yüksek tansiyon, diyabet gibi hastalıkları önledikleri için tavsiye edilmektedirler (Sioen ve diğ 2007).
Tüm canlılar hayatsal etkinliklerini normal olarak sürdürebilmeleri için, ortamlarında bulunan Cu, Zn, Mn ve diğer ağır metaller’lere (Fe, Cd, Cr, Mo, V, Se, Ni, Sn) belirli düzeylerde gereksinim duymaktadır. Bu metaller organik moleküllerle ve daha çok proteinlerle birleşerek metal-protein komplekslerini oluştururlar. Bunun yanında, birçok enzimin yapılarına katılırlar. Örneğin Fe, kanı kırmızı olan canlılarda, Cu ise yeşil kan sıvısı olan omurgasızlarda ve deniz organizmalarında oksijen taşımaları ve bunların yanında diğer birçok enzim aktivitelerine direkt olarak metalloprotein olarak katılırlar. Bununla beraber, bazı metaller vitaminlerin yapı taşlarını oluştururlar (Güler ve Çobanoğlu, 1994).
Metaller doğal sularda, serbest iyonlar, organik veya inorganik bileşikler ve partikül maddelere absorbe edilmiş şekillerde bulunabilirler (Engel ve diğ., 1981).
Balık ve deniz ürünleri, önemli hastalıklardan koruyucu özelliği ile birçok ülkede tavsiye edilen besinlerdir (Cahu ve diğ., 2004). Fakat, her ne kadar bazı metaller canlıların yaşamları için gerekli olsalar da, civa, kurşun, kadmiyum, bakır, krom, çinko, nikel gibi metallerin sucul ortamda meydana gelebilecek yüksek konsantrasyonları canlılar için toksik olabilir (Eisler ve Hennekey, 1979).
Bazı ağır metallerin belirlenen sınırların üzerinde vücuda alınması durumunda çeşitli hastalıklara sebep olurlar. Örneğin Cd, organlarda kanser, kemik kırılması ve şiddetli ağrılara, Cu, Wilson hastalığı, böbrek bozuklukları ve nörolojik bozukluklara, Zn, gastrointestinal bozukluklara, Pb, beyinde hasar, kansızlık, böbrek hastalıkları, ve nörolojik fonksiyon bozukluklarına sebep olmaktadır (Oehlenschläger, 2000; Yazkan ve diğ., 2002).
2
Kıyısal sularda ve körfezlerde oluşan ağır metal kirlenmesi dünyanın çeşitli bölgelerinde önemli halk sağlığı sorunları yaratmıştır. Bu tip kirlenmelere örnek olarak 1953 yılında Japonya Minamata Körfezi’nde insan hayatını tehdit eden civa kirlenmesinin sebep olduğu Minamata hastalığı ve yine Japonya’nın Toyama Körfezinde kadmiyum kirlenmesinin neden olduğu itai - itai hastalığı verilebilir (Theede, 1980).
Sucul bir organizmanın biyokimyasal yapısı organizmanın yaşadığı ortam ve oraganizmanın türüne göre değişiklikler gösterir. Bunun sebebi her sucul organizma türünün kendine özgü beslenme şekilleri ve yaşadığı ortamda bulunan farklılıklardır (Göğüş ve Kolsarıcı, 1992).
Absorbsiyon yoluyla canlı organizmaya metal geçişinin pasif difüzyonla gerçekleştiği bilinmektedir. Değişik türlerin geçirgenlikleri, onların metallere karşı toleranslarını tespitte önemlidir. Bir metalin kimyasal formu, onun absorbsiyonu ve toksisitesi üzerinde etkili bir faktördür. Tuzluluk, su sertliği, ortamda başka metallerin bulunması veya kompleks maddeler, sıcaklık ve pH değişimi, canlıların büyüklüğü ve açlık durumları da metallerin absorbsiyonunu etkileyen diğer faktörlerdir. Bununla birlikte farklı türlerin ağır metallere karşı toleransları sadece onların absorbsiyon oranıyla tespit edilemez. Mevcut yiyecek ve taneciklerin çoğu sudan daha önemli bir metal kaynağıdır (Bryan, 1976).
Ağır metallerin ekolojik sistemde yayınımları dikkate alındığında doğal çevrimlerden daha çok insanın neden olduğu etkiler nedeniyle çevreye yayınımı söz konusu olduğu görülmektedir. Sürekli ve kullanıma bağlı kirlenmenin yanı sıra kazalar sonucu da ağır metallerin çevreye yayınımı önemli miktarlara ulaşabilmektedir (URL-1).
Kocaeli’yi etkileyen başlıca çevre sorunları; körfez kirliliği, hava kirliliği, koku sorunu ve gürültü kirliliğidir. İzmit Körfezi’nin kirlenmesine neden olan kaynaklar endüstrilerden kaynaklanan ve körfeze deşarj edilen endüstriyel atıklar, yerleşim bölgelerinden kaynaklanan ve arıtılmadan Körfez’e deşarj edilen evsel atıklar, Körfez’e dökülen derelerden oluşan kirlilik, Körfez’de deniz taşımacılığından kaynaklanan kirliliktir (ÇDR, 2012).
Hayvan dokularında biriken metaller belirli seviyelerin üzerinde toksik etki gösterebilirler. Bu durum yoğun nüfus ve sanayi kuruluşlarına ev sahipliği yapan, Marmara Denizi gibi kıyı sistemleri için önemlidir. Kocaeli ili, Marmara Denizi’nin
3
doğu kıyısında, İzmit Körfezi’nin kıyısında yer alır. 1960’tan bu yana Kocaeli ilinde, ülkenin en büyük metalurji, gübre, tersane ve petrokimya tesislerini de içeren dört yüzden fazla sanayi tesisi kurulmuştur. Atık arıtma tesisleri bulunmasına rağmen, bir çok atık, işlenmeden Körfez’e boşaltılmaktadır. İl çapında doğal gaz kullanılmasına karşın, halen bazı bölgelerde ısınma amacı ile kömür kullanılmaktadır. Ayrıca, körfez havzasında tarım arazileri bulunmaktadır. Sonuç olarak Marmara Denizi, sanayi, tarım, deniz tafiği ve atmosferden gelen kirlilik ile karşı karşıya kalmaktadır. Bu çalışmada,Marmara Denizi ve Karadeniz’den avlanan ve Kocaeli ilinde satışı yapılan 20 balık ve 3 omurgasız türünün ICP-MS (Inductive coupled plasma – mass spectrometry) kullanılarak metal içeriklerinin, yenilebilir dokuda ve karaciğer dokuda belirlenmesi, Kocaeli ilinde yaşayan vatandaşların, deniz ürünleri yolu ile maruz kaldıkları metal yükünün belirlenmesi ve metaller, örneklenen türler ve analiz edilen dokular arasındaki ilişkilerin değerlendirilmesi amaçlanmıştır.
4 1. GENEL BĠLGĠLER
Bu bölümde, düzeyleri belirlenen elementlerin ve analiz edilen örneklerin genel özellikleri anlatılmaktadır.
1.1. Düzeyleri Belirlenen Elementlerin Genel Özellikleri
Ağır metaller, sanayi, tarım, ulaşım gibi birçok alanda kullanılmakta ve bu işlemlerin sonucunda atık olarak kirliliğe sebep olmaktadır. Bu yüzden yoğun sanayi bölgelerine yakın çevrelerde ağır metal kirliliği ciddi bir sorundur. Tablo 1.1’de sanayide en sık kullanılan metaller ve kullanıldıkları sanayi dalları verilmiştir.
Tablo 1.1. Sanayide sık kullanılan metaller ve kullanım alanları
Sanayi Metaller
As Cd Cr Cu Fe Hg Mn Pb Ni Zn
Kağıt Sanayi x x x x x x
Organik kimyasallar ve petrokimyasallar x x x x x x x Alkaliler, klorlar ve inorganik kimyasallar x x x x x x x
Gübreler x x x x x x x x x x
Petrol rafinerileri x x x x x x x x
Temel çelik sanayi x x x x x x x x x
Temel demir dışı metal sanayi x x x x x x x x
Motorlu taşıtlar, uçak kaplamaları x x x x x
Düz cam, çimento, asbest vb. x
Tekstil sanayi x
Deri tabaklama x
Termoelektrik santralleri x x
Periyodik tabloda bulunan 118 elementin yaklaşık 80’ini metaller oluşturur. Metallerin 60’dan fazlası ise ağır metal olarak adlandırılır. Fiziksel olarak normal şartlar altında, civa hariç hemen hemen hepsi katı olan, ısı ve elektriği ileten, tel ve levha haline gelebilen, metalik bir renk parlaklığına sahip olan, kimyasal olarak elektron vererek artı değerlikli iyon haline geçebilen, kendi aralarında bileşik oluşturamayıp ametallerle bileşik oluşturabilen ve yoğunlukları 5,0 g/cm³ ün üzerinde olan metallere ağır metal denir (Ciminli, 2005). Yer kabuğunda doğal olarak bulunurlar; bozulmaz ve yok edilemezler (Radjaei, 2006).
5
Arsenik, ortalama konsantrasyonu 2 ppm olan, 5.78 g/cm3 yoğunluğa sahip bir metaloiddir ve yer kabuğunda, oksijen, sülfür, klor gibi elementler ile bileşik halinde bulunabilir. Düşük seviyede uzun süre ile arseniğe maruz kalmak deride renk değişimine ve küçük siğillere sebep olmaktadır. Yüksek seviyelerde, deri, sindirim sistemi, karaciğer, sinir sistemi ve solunum sisteminde problemlere sebep olmaktadır.Organik arsenik zararlı değilken inorganik arseniğin kanserojen olduğu bilinmektedir. Arsenik(3) oksit in LD50 değeri 14,6 mg/kg dır. (URL-2).
Kadmiyum, doğada oksijen, sülfür, klor gibi elementler ile bileşik yapmış halde olarak bulunabilir. Pil üretimi, metal kaplama ve plastik üretimi kullanıldığı alanlardan bazılarıdır. Kalp-damar sorunları, gelişim problemleri, sindirim, sinir, boşaltım, solunum sistemi sorunları ve üreme problemlerine sebep olabilir. Yüksek konsantrasyonlarda kanserojendir (URL-3).
Kobalt, doğada toprak, su, bitkiler ve hayvanlarda bulunabilir. Uçak motorlarının alaşımlarında, mıknatıslarda, kesici alet üretiminde, yapay kalça ve diz eklemi üretiminde kullanılır. Radyoaktif kobalt, sanayi ve tıbbi amaçlar gibi bazı alanlarda kullanılır. Yüksek konsantrasyonlarda, kalp-damar sorunları, gelişim problemleri, hematolojik sorunlar ve solunum sistemi sorunlarına sebep olabilir (URL-4).
Krom doğada, krom(0), krom(III) ve krom(VI) formlarında bulunabilir. Çelik üretiminde, boya ve pigment yapımı kullanıldığı alanlardan bazılarıdır. Yüksek konsantrasyonlarda, bağışıklık, boşaltım ve solunum sistemi rahatsızlıklarına sebep olabilir (URL-5).
Bakır, hayatta kalmamız için gerekli olan elementlerden biridir. Bu yüzden yeme ve içme yolu ile belirli bir miktarda bakır almamız gerekmektedir. Yüksek konsantrasyonlarda, sindirim sistemi sorunları, hematolojik problemler ve karaciğer sorunlarına yol açar (URL-6).
Demir, dolaşım sistemimizde oksijeni taşıyabimemizi sağlayan hemoglobin molekülünün yapı taşlarından biridir. Eksikliği sağlık sorunlarına yol açabilirken, inorganik halde yüksek oranlarda maruz kalmak, deri ve karaciğerde sorunlara yol açmaktadır (URL-7).
Civa, doğada oksijen, sülfür ve klor gibi elementler ile bileşik halinde bulunabilir. Civa ayrıca karbon ile birleşerek organik bileşikler de oluşturabilir. Bunlardan en sık karşılaşılanı metil civadır. Metil civa karasal ve sucul mikroskobik organizmalar
6
tarafından üretilir ve ortamdaki inorganik civa artışı metil civa üretiminin artmasına sebep olur. Yüksek konsantrasyonlarda, sindirim, boşaltım, sinir sistemi sorunlarına, gelişim problemlerine ve gözde sorunlara sebep olabilir. Civa amino asitlere (sistein) bağlanır (sulphur seeking) ve beyinde hasara yol açar. (URL-8)
Mangan, birçok kayaçta doğal olarak bulunabilir. Diğer elementler ile organik yada inorganik bileşikler yapabilir. Organik mangan bileşikleri, tarım ilaçlarında sıkça kullanılır. Yüksek konsantrasyonlarda dolaşım, sinir, solunum sistemi rahatsızlıkları ve karaciğer sorunlarına sebep olabilir (URL-9).
Nikel doğada bol miktarda bulunan bir elementtir. Saf nikel gümüş-beyaz renkli ve serttir. Demir, bakır, krom, çinko gibi diğer metaller ile alaşımlar yapabilir. Yüksek konsantrasyonlarda dolaşım, bağışıklık sistemi sorunları ve deri problemlerine yol açabilir (URL-10).
Kurşun, yer kürede az miktarda bulunan, mavi - gri bir metaldir. En büyük kaynağı insan aktiviteleridir. Sanayide birçok kullanım alanı vardır. Yüksek konsantrasyonlarda solunum, sindirim, dolaşım, iskelet, sinir ve boşaltım sistemi rahatsızlıkları, üreme sorunları ve göz problemlerine sebep olabilir (URL-11).
Selenyum, yarı metaldir ve daha çok toprak ve kayaçlar olmak üzere doğada sıkça rastlanabilen bir elementtir. Saf hali metalik gri ile siyah arası renkte, altıgen kristaller halindedir. İşlenmiş selenyumun büyük bir kısmı elektronik endüstrisinde kullanılmaktadır. Yüksek konsantrasyonlarda deri, gelişim ve üreme sorunlarına sebep olur (URL-12).
Çinko, dünyada en çok bulunan elementlerden biridir. Hava, su ve toprakta ve tüm yiyeceklerde bulunur. Pil üretiminden metal kaplamalara kadar kullanım alanı vardır. Yüksek konsantrasyonlarda sindirim ve dolaşım sistemi rahatsızlıkları ve hematolojik sorunlara yol açar (URL-13).
1.1. Deneysel ÇalıĢmalarda Kullanılan Örnekler
Bu çalışmada 20 omurgalı (balık) ve 3 omurgasız türü olmak üzere 23 farklı türde organizma kullanılmıştır. Kullanılan balık türleri, Sardina pilchardus, Engraulis encrasicolus, Oncorhynchus mykiss, Merlangius merlangus euxinus, Merlangius merlangus euxinus, Merlangius merlangus merlangus, Belone belone, Chelidonichthys lucerna, Liza ramada, Dicentrarchus labrax, Pomatomus saltatrix, Trachurus mediterraneus, Diplodus sargus, Sparus aurata, Sciaena umbra, Mullus
7
barbatus, Mullus surmuletus, Auxis thazard, Sarda Sarda, Scomber scombrus, Scophthalmus maximus ve Solea solea’dır. Kullanılan omurgasız türleri ise Palaemon serratus, Mytilus galloprovincialis ve Todarodes sagittatus’dur. Kullanılan örneklerin, sistematikteki yerleri, genel özellikleri ve IUCN kırmızı liste durumları aşağıda belirtilmiştir.
1.1.1. Sardina pilchardus (Sardalya)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Clupeiformes Familia: Clupeidae Genus: Sardina
Species: Sardina pilchardus (Walbaum, 1792)
Gövde, karın kısmı daha yuvarlar olmak üzere silindiriğe yakındır (Gövde, jüvenil bireylerde daha basıktır). Solungaç açıklığının arka kenarı pürüzsüz ve yuvarlaktır (Deri çıkıntıları yoktur). 3 ile 5 adet belirgin kemikli çıkıntı, operkulumun alt kısmına doğru yayılır. Pelvik yüzgeç, dorsal yüzgecin başladığı noktadan daha geridedir. anal yüzgecin son iki ışını uzamıştır. üst yanlarda koyu noktalar mevcuttur (Şekil 1.1) (Whitehead, 1985).
Kuzey Doğu Atlantik kıyısı, İzlanda, Kuzey Denizi, Akdeniz, Marmara Denizi ve Karadeniz’de yayılış gösterir (Whitehead, 1985).
Kıyıya yakın, pelajik, gündüzleri 25 – 55 m, geceleri 10 – 35 m’lerde yaşar. Sürü oluşturur ve göç eder. Planktonik crustacea ve daha büyük organizmalar ile beslenir. Kıyıdan en fazla 100km açıkta, 20 – 25 m derinlikte ürerler (Whitehead, 1985). Ekonomik değeri yüksektir. Taze, dondurulmuş, konserve, tuzlanmış ve kurutulmuş olarak tüketilmektedir (Frimodt, 1995).
8
Şekil 1.1. Sardina pilchardus (Sardalya) genel görünüşü (Whitehead, 1985’den) 1.1.2. Engraulis encrasicolus (Hamsi)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Clupeiformes Familia: Engraulidae Genus: Engraulis
Species: Engraulis encrasicolus (Linnaeus, 1758)
Gövde narin uzun ve enine kesiti ovaldir. Standart boyu kalınlığın 6 katı kadardır. Üst çene operkuluma kadar uzanır ve ucu küttür. Alt çene burun deliklerinin altına kadar uzanır. Anal yüzgeç 13 ile 15 ışından oluşur ve başlangıcı, son dorsal yüzgeç ışınından daha geridedir. Yan tarafında büyüdüğünde kaybolan gümüş bir çizgiye sahiptir (Şekil 1.2) (Whitehead ve diğ., 1988)
Doğu Atlantik Okyanusu, Akdeniz, Marmara Denizi, Karadeniz ve Azak Denizi’nde yayılış gösterir (Whitehead, 1990).
Genel olarak kıyısal bir deniz türüdür. Büyük sürüler oluşturur. 5 – 41 ppt tuzluluğa tolerans gösterir. Özellikle üreme döneminde nehir ağızlarına, göllere ve lagünlere girer. Planktonik organizmalar ile beslenir. Sıcak aylarda daha fazla olmak üzere, Nisan ve Kasım arasında ürer. Taze, kurutulmuş, konserve, dondurulmuş ve balık yemi olarak ekonomik değeri yüksektir (Frimodt, 1995)
9
Şekil 1.2. Engraulis encrasicolus (Hamsi) genel görünüşü (Schneider, 1990’dan) 1.1.3. Oncorhynchus mykiss (Alabalık)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Salmoniformes Familia: Salmonidae Genus: Oncorhynchus
Species: Oncorhynchus mykiss (Walbaum, 1792)
Gövde uzun, büyük bireylerde kısmen basıktır. Üreme tüberkülü yoktur fakat özellikle üreyen erkeklerde baş, ağız ve renkte ufak değişiklikler görülür. Renklenme yaşam ortamı ve cinsiyete göre farklılık gösterir. Nehirlerde yaşayan bireyler daha koyu ve renkli, göllerde yaşayanlar ise yada açık ve gümüşsüdür (Spillman, 1961). Denizde bulunanlar hariç, kafadan kuyruk başlangıcına kadar, pembe, kırmızı arası bir çizgi bulunur (Şekil 1.3) (Kottelat ve Freyhof, 2007).
Kuzey, güney ve orta Amerika’nın Pasifik’e bakan batı kısmında doğal olarak yayılış gösterir. Dünyanın geri kalanına taşınmıştır (Page ve Burr, 1991).
Soğuk kaynaklarda, büyük ve küçük akarsularda ve göllerde yaşar. Kıyısal akarsularda anadromdur. Taze, konserve ve dondurulmuş olarak tüketilir. Ekonomik değeri yüksektir. Birçok ülkede kültürü yapılır ve eğlence amaçlı avcılıkta kullanılır (Page ve Burr, 1991).
Çalışmada kullanılan O. mykiss örnekleri kültür balıkçılığı ile üretilmiştir. IUCN kırmızı liste durumu: Değerlendirilmemiş (NE) (URL-14).
10
Şekil 1.3. Oncorhynchus mykiss (Alabalık) genel görünüşü (Eccles, 1992’den) 1.1.4. Merlangius merlangus (Mezgit)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Gadiformes Familia: Gadidae Genus: Merlangius
Species: Merlangius merlangus (Linnaeus, 1758)
Çene barbeli kısa yada hiç yoktur. Üst çene ileriye doğru biraz çıkıktır. Üç dorsal yüzgeç birbirinden küçük aralıklar ile ayırılır. İki anal yüzgeç ise birbirine neredeyse değmektedir. Pektoral yüzgeç, ilk anal yüzgecin başlangıcından daha geriye kadar uzanır. Baş kısmında porlar halinde olmak üzere, lateral hat tüm vücut boyunca devam eder (Şekil 1.4) (Cohen ve diğ., 1990).
Kuzey Batı Atlantik, Ege Denizi, Marmara Denizi ve Karadeniz’de yayılış gösterir. Kuzey Batı Akdeniz’de nadir olarak görülür (Cohen ve diğ., 1990).
Bentopelajik bölgede, genellikle 30 – 100 metreler arrasında kum ve çakıl zeminde bulunur. Karides, yengeç, yumuşakçalar, küçük balıklar ve polychaeta ile beslenir. Yaşamının ilk yılından sonra açık denize göç eder. Ekonomik değeri yüksektir. Taze, kurutulmuş ve dondurulmuş olarak tüketilir (Cohen ve diğ., 1990).
11
Şekil 1.4. Merlangius merlangus (Mezgit) genel görüşünü (Cohen ve diğ., 1990’dan) 1.1.5. Belone belone (Zargana)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Beloniformes Familia: Belonidae Genus: Belone
Species: Belone belone (Linnaeus, 1761)
Çene dişleri büyük ve ayrıktır. 20 cm den büyük bireylerde vomer dişi mevcuttur. Alt çene üst çeneye göre biraz uzundur (Şekil 1.5) (Collette ve Parin, 1986).
Doğu Atlantik, Akdeniz, Marmara Denizi ve Karadeniz’de yayılış gösterir (Collette ve Parin, 1986).
Yüzeye yakın yaşar ve istavritinkine benzer bir göç yolu izler. Genellikler clupeid ler olmak üzere küçük balıklar ile beslenir. Taze ve dondurulmuş olarak tüketilir. Ekonomik değeri yüksektir(Collette ve Parin, 1986).
IUCN kırmızı liste durumu: Değerlendirilmemiş (NE) (URL-14).
12 1.1.6. Chelidonichthys lucerna (Kırlangıç) Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Scorpaeniformes Familia: Triglidae Genus: Chelidonichthys
Species: Chelidonichthys lucerna (Linnaeus, 1758)
Pektoral yüzgecin en uzun ışını anal yüzgecin başlangıcına kadar uzanır. Pektoral yüzgecinde ayak gibi kullandığı ayrı 3 ışın bulunur. Rengi kırmızımsıdır (Şekil 1.6) (Richards ve Saksena, 1990).
Doğu Atlantik ve Akdeniz ve Marmara Denizi’nde yayılış gösterir. Karadeniz’de bulunmaz (Richards ve Saksena, 1990).
100–700m derinlikte yaşar. Genellikle 150–400 m arasında kum ve çamur zeminde bulunur. Karides ve yengeçler ile beslenir (Richards ve Saksena, 1990).
IUCN kırmızı liste durumu: Değerlendirilmemiş (NE) (URL-14).
Şekil 1.6. Chelidonichthys lucerna (Kırlangıç) genel görünüşü (Schneider, 1990’dan) 1.1.7. Liza ramada (Kefal)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Mugiliformes
13 Familia: Mugilidae
Genus: Liza
Species: Liza ramada (Risso, 1827)
Vücut fusiform şekillidir. Baş büyük ve gözlerin üstünden basıktır. Ağız küçüktür. 2 dorsal yüzgeç, birbirlerinden ayrık olarak bulunur. Pektoral yüzgeçler kısmen yukarıda bulunur. Pullar büyüktür (Şekil 1.7) (Thomson, 1990).
Doğu Atlantik, Akdeniz ve Karadeniz’de yayılış gösterir (Thomson, 1990).
Kıyıya yakın yaşayan pelajik canlılardır. Nehir ağızları ve lagünlere girerler. Göç ederler. Epifit algler, detritus, küçük bentik ve pelajik organizmalar, pelajik yumurtalar ve larvalar ile beslenirler. Ekonomik değeri vardır (Thomson, 1990). IUCN kırmızı liste durumu: En az endişe verici (LC) (URL-14).
Şekil 1.7. Liza ramada (Kefal) genel görünüşü (Bauchot, 1987’den) 1.1.8. Dicentrarchus labrax (Levrek)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Perciformes Familia: Moronidae Genus: Dicentrarchus
14
Operkulumun arka kısmı hafifçe tırtıklıdır ve üzerinde 2 düz diken bulunur. Baş üzerinde sikloid pullar bulunur. Vomer dişleri ön tarafta ve artı şeklinde dizilmişlerdir (Şekil 1.8) (Smith, 1990).
Doğu Atlantik, Akdeniz ve Karadeniz’de yayılış gösterir, Barents Denizi ve Baltık Denizi’nde bulunmaz (Smith, 1990).
Yetişkin bireyler demersal davranış gösterirler. 100 m’ye kadar kıyı sularında yaşarlar fakat daha sığ sularda daha sık bulunurlar. Yaz mevsiminde kıyısal sulara ve nehir ağızlarına girerler ve soğuk havalarda kıyıdan uzaklaşırlar. Genel olarak karidesler, yumuşakçalar ve balık ile beslenirler. Genç bireyler omurgasızlar ile beslenip yaşları ilerledikçe daha beslenmelerinde daha çok yer tutar. Taze ve dondurulmuş olarak tüketilir (Tortonese, 1986).
IUCN kırmızı liste durumu: En az endişe verici (LC) (URL-14).
Çalışmada kullanılan D. labrax örnekleri kültür balıkçılığı ile üretilmiştir.
Şekil 1.8. Dicentrarchus labrax (Levrek) genel görünüşü (Bauchot, 1987’den) 1.1.9. Pomatomus saltatrix (Lüfer)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Perciformes Familia: Pomatomidae Genus: Pomatomus
15
Çene dişleri belirgin, sivri ve tek bir sıra halindedir. İlki kısa ve alçak, iki dorsal yüzgece sahiptir. Arka kısmı yeşilimsi yanlar ve karın kısmı gümüş renklidir (Şekil 1.9) (Collette, 1999).
Doğu Pasifik dışında, tropik ve subtropik denizlerde küresel olarak yayılış gösterir (Collette, 1999).
Açık ve kıyısal sularda bulunurlar; küçük balıklara sürü halinde saldırırlar ve aşırı beslenme nedeniyle sayılarını azaltırlar. Diğer balıklar, kabuklular ve kafadanbacaklılar ile beslenirler. Obur ve saldırgandır. Yakalandıklarında insanları ısırdıkları bildirilmiştir. Kışın sıcak, yazın soğuk sulara göç ederler. Genellikle taze olmak üzere, kurutulmuş ve dondurulmuş olarak tüketilir (Collette, 1999).
IUCN kırmızı liste durumu: Değerlendirilmemiş (NE) (URL-14).
Şekil 1.9. Pomatomus saltatrix (Lüfer) genel görünüşü (Whitehead, 1978’den) 1.1.10. Trachurus mediterraneus (Ġstavrit)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Perciformes Familia: Carangidae Genus: Trachurus
Species: Trachurus mediterraneus (Steindachner, 1868)
Üst kısmı mavi-yeşil, gri yada siyah, alt kısmı gümüş renklidir. Operkulum üzerinde siyah benek bulunur. İlk dorsal yüzgeç uzundur (Şekil 1.10) (Smith-Vaniz, 1986).
16
Norveç’ten Güney Afrika’ya kadar, Doğu Atlantik, Akdeniz, Marmara Denizi ve Karadeniz’de yayılış gösterir (Smith-Vaniz, 1986).
Yetişkin bireyler, kumlu kıyısal bölgelerde büyük sürüler oluşturur. Küçük balıklar ve kabuklular ile beslenirler. Taze, kurutulmuş, konserve ve dondurulmuş olarak tüketilir (Smith-Vaniz, 1986).
IUCN kırmızı liste durumu: Değerlendirilmemiş (NE) (URL-14).
Şekil 1.10. Trachurus mediterraneus (İstavrit) genel görünüşü (Fischer ve diğ., 1981’den)
1.1.11. Diplodus sargus (Karagöz) Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Perciformes Familia: Sparidae Genus: Diplodus
Species: Diplodus sargus (Linnaeus, 1758)
Vücutta 5 siyah 4 gri dikey bant bulunur. Başın ön kısmı gözün çapından daha uzundur (Şekil 1.11) (Bauchot ve Hureau, 1990).
Doğu Atlantik, Akdeniz, Marmara Denizi, Karadeniz ve orta Atlantikte Madeira‘da yayılış gösterir (Bauchot ve Hureau, 1990).
17
Kıyısal kayalık resif bölgeleri ve Posidonia oceanica çayırlarında bulunurlar. Kabuklular ve sedimentten topladıkları bentik omurgasızlar ile beslenirler (Bauchot ve Hureau, 1990).
IUCN kırmızı liste durumu: Değerlendirilmemiş (NE) (URL-14).
Şekil 1.11. Diplodus sargus (Karagöz) genel görünüşü (Bauchot, 1987’den) 1.1.12. Sparus aurata (Çipura)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Perciformes Familia: Sparidae Genus: Sparus
Species: Sparus aurata (Linnaeus, 1758)
Vücut yüksektir. Operkulum üzerinde büyük siyah bir benek bulunur. Başın ön kısmı göz çapının iki katı kadar uzundur (Şekil 1.12) (Bauchot ve Hureau, 1990).
Doğu Atlantikte, Britanya Adaları’ndan Kanarya Adaları’na kadar, Akdeniz ve Karadenizde yayılış gösterir (Bauchot ve Hureau, 1990).
30 m civarı derinliklerde deniz çayırları ve kumlu diplerde bulunurlar. Yetişkinler 150 m ye kadar görülebilirler. Tek başlarına yada küçük gruplar halinde bulunurlar.
18
Bahar aylarında nehir ağızları ve acı sulara gelirler. Genel olarak karnivordurlar. İstiridye ve midyeler ile beslenirler. Tuzlu ve yüksek tuzlu su kültürlerinde kullanılan önemli türlerden biridir. Taze ve dondurulmuş olarak tüketilir (Bauchot ve Hureau, 1990).
Çalışmada kullanılan S. aurata örnekleri kültür balıkçılığı ile üretimiştir. IUCN kırmızı liste durumu: Değerlendirilmemiş (NE) (URL-14).
Şekil 1.12. Sparus aurata (Çipura) genel görüşünü (Schneider, 1990’dan) 1.1.13. Sciaena umbra (EĢkina)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Perciformes Familia: Sciaenidae Genus: Sciaena
Species: Sciaena umbra (Linnaeus, 1758)
Başta barbel bulunmaz. Pelvik, anal ve kavdal yüzgeçlerin alt kısmı siyahtır (Şekil 1.13) (Schneider, 1990).
Doğu Atlantik, Akdeniz ve Karadeniz’de yayılış gösterir (Chao ve Terwavas, 1990). Genellikle kayalık ve kumluk sığ kıyılarda bulunurlar. Sık sık nehir ağızlarına girerler. Geceleri daha aktiftirler. Küçük balıklar ve kabuklular ile beslenirler. Taze ve
19
dondurulmuş olarak tüketilir. Otolitleri ülkemizde böbrek taşı tedavisinde kullanılır (Chao ve Terwavas, 1990).
IUCN kırmızı liste durumu: Değerlendirilmemiş (NE) (URL-14).
Şekil 1.13. Sciaena umbra (Eşkina) genel görünüşü (Schneider, 1990’dan) 1.1.14. Mullus barbatus (Barbun)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Perciformes Familia: Mullidae Genus: Mullus
Species: Mullus barbatus (Linnaeus, 1758)
Başın üzeri çok düzdür. Vücut ve yüzgeçler üzerinde çizgiler bulunmaz (Şekil 1.14) (Ben-Tuvia, 1990).
Doğu Atlantikte Britanya Adaları’ndan Senegal ve Kanarya Adaları’na kadar; Akdeniz, Karadeniz ve orta Atlantik’te Azur Adaları’nda yayılış gösterir (Ben-Tuvia, 1990).
Kıta sahanlığının kumlu ve çamurlu diplerinde 10–300 m arası derinliklerde bulunur Küçük yumuşakçalar ve bentik kabuklular ile beslenir. Genel olarak taze tüketilir (Ben-Tuvia, 1990).
20
IUCN kırmızı liste durumu: Değerlendirilmemiş (NE) (URL-14).
Şekil 1.14. Mullus barbatus (Barbun) genel görünüşü (Bauchot, 1987’den) 1.1.15. Mullus surmuletus (Tekir)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Perciformes Familia: Mullidae Genus: Mullus
Species: Mullus surmuletus (Linnaeus, 1758)
Başın üzeri kısmen düz. Barbeller pektoral yüzgeçlerden daha uzundur. Vücutta yatay kahverengi ve kırmızı çizgiler bulunur. İlk dorsal yüzgeçte koyu renk lekeler bulunur (Şekil 1.15) (Ben-Tuvia, 1990).
Şekil 1.15Doğu Atlantik’te Norveçten Dakar’a kadar, Akdeniz ve Karadenizde yayılış gösterir (Ben-Tuvia, 1990).
100 m den sığ kumlu ve yumuşak zeminlerde bulunur. Karides, poliket, yumuşakçalar gibi bentik omurgasızlarla beslenir. Taze olarak tüketilir (Ben-Tuvia, 1990).
21
Şekil 1.15. Mullus surmuletus (Tekir) genel görünüşü (Bauchot, 1987’den) 1.1.16. Auxis thazard (Ton balığı)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Perciformes Familia: Scombridae Genus: Auxis
Species: Auxis thazard (Lacepède, 1800)
Arka kısmı mavimsi baş kısmında koyu mor yada siyaha döner. Lateral çizginin üstünde 15 yada daha fazla oblik yada neredeyse yatay koyu renk dalgalı çizgiler bulunur. Karın beyaz, pektoral ve pelvik yüzgeçler mordur. Dişler küçük, silindirik ve tek sıra halindedir. Pektoral yüzgeçler kısadır. Pelvik yüzgeçler arasında bir adet sivri çıkıntı bulunur (Şekil 1.16) (Collette ve Aadland, 1996).
Atlantik, Hint ve Pasifik Okyanusu’nda yayılış gösterir (Collette ve Aadland, 1996) Epipelajik bir türdür. Küçük balıklar, kalamar ve planktonik kabuklular ile beslenir. Bolluklarından dolayı besin zincirinin önemli bir öğesi olarak değerlendirirler. Taze, dondurulmuş, kurutulmuş ve konserve olarak tüketilir (Collette ve Aadland, 1996) IUCN kırmızı liste durumu: Değerlendirilmemiş (NE) (URL-14).
22
Şekil 1.16. Auxis thazard (Ton balığı) genel görünüşü (Collette, 1995’den) 1.1.17. Sarda Sarda (Palamut)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Perciformes Familia: Scombridae Genus: Sarda
Species: Sarda sarda (Bloch, 1793)
Vücut küçük pullar ile kaplıdır. Yüzme kesesi bulunmaz. Dorsal oblik çizgiler diğer sarda türlerine göre daha açılıdır (Şekil 1.17) (Collette ve Nauen, 1983).
Doğu Atlantikte Oslo’dan Güney Afrika’ya kadar; Batı Atlantik’te Kanada’dan Venezuella’ya kadar; Akdeniz ve Karadeniz’de yayılış gösterir (Collette ve Nauen, 1983).
Sürü oluşturan epipelajik bir türdür. Yamyamlık görülür. Küçük balıklar, kalamar ve karides gibi omurgasızlar ile beslenir. Büyük avları yutabilir. 12–27 °C arası sıcaklık ve 14–39 ppt arası tuzluluğa tolerans gösterebilir. Taze, kurutulmuş, konserve ve dondurulmuş olarak tüketilir (Collette ve Nauen, 1983).
23
Şekil 1.17. Sarda sarda (Palamut) genel görünüşü (Schneider, 1990’dan) 1.1.18. Scomber scombrus (Uskumru)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Perciformes Familia: Scombridae Genus: Scomber
Species: Scomber scombrus (Linnaeus, 1758)
Anal yüzgeç tam ikinci dorsal yüzgecin karşısında bulunur. Yüzme kesesi yoktur. Sırt kısmındaki hafif dalgalı çizgiler dike yakın obliktir. Karın kısmı lekesizdir (Şekil 1.18) (Collette ve Nauen, 1983).
Kuzey Atlantik, Akdeniz ve Karadeniz’de yayılış gösterir (Collette ve Nauen, 1983). Soğuk sularda bol olarak bulunur. Yüzeye yakın büyük sürüler oluşturur. Kışı derin sularda geçirirken, bahar aylarında kıyıya yaklaşırlar. Zooplankton ve küçük balıklarla beslenir. Taze, dondurulmuş ve konserve olarak tüketilir (Collette ve Nauen, 1983).
24
Şekil 1.18. Scomber scombrus (Uskumru) genel görünüşü (Collette ve Nauen, 1983’den)
1.1.19. Scophthalmus maximus (Kalkan)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Pleuronectiformes Familia: Scophthalmidae Genus: Scophthalmus
Species: Scophthalmus maximus (Linnaeus, 1758)
Vücut neredeyse daireseldir. Gözlerin olduğu taraf pul bulundurmaz fakat büyük kemik yapıda tüberküller vardır (Şekil 1.19) (Nielsen, 1986).
Kuzeydoğu Atlantik’te kutup dairesine kadar Avrupa kıyıları ve Baltık Denizi’nde, Akdeniz ve Karadeniz’de yayılış gösterir (Riede, 2004)
Yetişkinler kumluk, kayalık ve karışık zeminlerde yaşar. Genellikle diğer dip balıkları ile beslenirler. 25 kg a kadar büyüyebilirler. Taze ve dondurulmuş olarak tüketilir (Nielsen, 1986).
25
Şekil 1.19. Scophthalmus maximus (Kalkan) genel görünüşü (Bauchot, 1987’den) 1.1.20. Solea solea (Dil balığı)
Regnum: Animalia Phylum: Chordata Classis: Actinopterygii Ordo: Pleuronectiformes Familia: Soleidae Genus: Solea
Species: Solea solea (Linnaeus, 1758)
Vücut oval, baş yuvarlaktır. Üst taraftaki göz, başın üst kenarına kendi çapından daha yakındır. Dorsal yüzgeç başın üst kısmından başlar. Gözlerin bulunduğu kısım gri – kahverengi arası renklidir. Gözlerin bulunduğu taraftaki pektoral yüzgecin sonunda siyah bir leke vardır (Şekil 1.20) (Desoutter, 1990).
Doğu Atlantik, Akdeniz, Marmara Denizi ve Karadeniz’de yayılış gösterir (Desoutter, 1990).
Genellikle tek başlarına kuma yada çamura gömülmüş olarak bulunurlar. Kış aylarında daha derin sulara giderler. Solucanlar, yumuşakçalar ve küçük kabuklular ile beslenirler. Taze ve dondurulmuş olarak tüketilirler (Desoutter, 1990).
26
Şekil 1.20. Solea solea (Dil balığı) (Bauchot, 1987’den) 1.1.21. Palaemon serratus (Çizgili karides)
Regnum: Animalia Phylum: Arthropoda Classis: Malacostraca Ordo: Decapoda Familia: Palaemonidae Genus: Palaemon
Species: Palaemon serratus (Pennant, 1777)
Rostrum yukarıya doğru kıvrık ve ucu çatallıdır. 110 mm e kadar büyüyebilir ama genellikle 100mm den kısadır. Dorsal dişler yetişkinlerde üçüncü distale kadar uzanır. Renk değişkendir fakat populasyon içerisinde tutarlılık gösterir (Şekil 1.21) (Moyse ve Smaldon, 1990).
Danimarka kıyısından Akdeniz’e kadar Avrupa kıyıları, Akdeniz ve Karadeniz’de yayılış gösterir (Moyse ve Smaldon, 1990).
40 m ye kadar derinde yaşarlar. Geceleri yüzeye yüzerler. Kayalık kıyılar, alg toplulukları içinde ve Zostera sp. yataklarında bulunur (Moyse ve Smaldon, 1990). IUCN kırmızı liste durumu: Değerlendirilmemiş (NE) (URL-14).
27
Şekil 1.21. Palaemon serratus (Çizgili karides) genel görünüşü (URL-15). 1.1.22. Mytilus galloprovincialis (Akdeniz Midyesi)
Regnum: Animalia Phylum: Mollusca Classis: Bivalvia Ordo: Mytiloida Familia: Mytilidae Genus: Mytilus
Species: Mytilus galloprovincialis (Lamarck, 1819)
Kabuk kırılgandır ve oval, üçgenimsi yada armut şekillidir. Konsentrik büyüme çizgileri belirgindir. Maviden koyu mora kadar değişen renktedir. Mytilus edulis ile sık sık karıştırılır. En önemli ayırt edici özellik M. galloprovincialis in kabuğunun sivri ucunun kıvrık olmasıdır. Renk farklılıkları bireyler büyüdükçe ayırt edici özelliğini kaybeder (Şekil 1.22) (Hayward ve diğ., 1990).
Britanya Adaları’nın güney batı kısmı, Fransa’nın batısı ve Akdeniz’de yayılış gösterir (Hayward ve diğ., 1990).
28
Şekil 1.22. Mytilus galloprovincialis (Akdeniz midyesi) genel görünüşü (URL-16) 1.1.23. Todarodes sagittatus (Kalamar)
Regnum: Animalia Phylum: Mollusca Classis: Cephalopoda Ordo: Oegopsida Familia: Ommastrephidae Genus: Todarodes
Species: Todarodes sagittatus (Lamarck, 1798)
Uzun tentaküllerin ucunda 4 sıra vantuz bulunur. Tentakül vantuzları dişlidir. Işık organı bulundurmaz (Şekil 1.23) (Jereb ve Roper, 2005).
Doğu Atlantik ve Akdeniz’de yayılış gösterir (Jereb ve Roper, 2005).
Yüzey ve 1000 m arasında yaşamlarını sürdürürler. Geceleri yüzeye, gündüzleri dibe giderler. Sürülerde dişiler her zaman erkeklerden daha fazla bulunur. Küçük balıklar ile beslenirler. Taze ve dondurulmuş olarak tüketilirler (Jereb ve Roper, 2005).
29
Şekil 1.23. Todarodes sagittatus (Kalamar) genel görünüşü (URL-17) 1.2. YapılmıĢ ÇalıĢmalar
Tüzen (2009), Karadeniz de yaptığı çalışmada 10 farklı balık türünün toksik ve iz element içeriklerini AAS yöntemi ile belirlemiş ve Hg için 25 84 ppb, As için 0,11 -0,32 ppm, Pb için 0,28 - 0,87 ppm, Cd için 0,1 - 0,35 ppm, Ni için 1,14 - 3,6 ppm, Fe için 36,2 - 145 ppm, Cu için 0,65 - 2,78 ppm, Mn için 2,76 - 9,1 ppm, Zn için 38,8 - 93,4 ppm, Se için 0,19 - 0,85 ppm, Cr için 0,63 - 1,74 ppm arasında değişen değerleri bulmuştur.
Bohn (1975), Grönland ın batı kesminde Mytilus edulis’in yumuşak dokusu üzerinde yaptığı As analizinde 16,7 ppm As tespit etmiştir.
Juresa ve diğ. (2003), Adriyatik denizindeki çeşitli yenilebilir balık ve kabuklu ile yaptıkları çalışmada, en yüksek As ve Hg değerlerini Merluccius merluccius ta, en yüksek Pb ve Cd değerlerini ise M.galloprovincialis te tespit etmiştir.
Lavilla ve diğ. (2008), 8 omurgasız ve 3 balık türü ile yaptıkları çalışmada elde ettikleri sonuçlar, As için 12,6 - 190 ppm, Se için 0,73 - 2,34 ppm, Ni için 2,94 - 46 ppm ve V için 0,82 - 5,14 ppm olmuştur.
LeBlanc ve Jackson (1973), Kanada da yaptıkları çalışmada, birçok deniz balığı ve omurgasızını analiz etmiş ve 0,4 - 37,8 ppm arasında değişen As konsantrasyonları saptamışlardır.
30
Falco ve diğ. (2006), yenilebilir deniz ürünlerinden insana geçen toplam As, Cd, Hg ve Pb miktarlarını incelemiş ve en yüksek değerleri, As için 217,7 µg/gün, Cd için 1,34 µg/gün, Pb için 2,48 µg/gün ve Hg için 9,89 µg/gün olarak belirlemişlerdir. Windom ve diğ. (1973), Kuzey Atlantik balıklarının kas dokusu üzerinde yaptıkları çalışmada, kıkırdaklı balıklarda (Chondrichthyes) yüksek miktarda As belirlerken, diğer metallerde, diğer örneklerde fark bulamamışlardır.
Yılmaz (2003), İskenderun körfezinde yaptığı çalışmada, Mugil cephalus ve T.mediterraneus’un kas dokusunda Fe, Cu, Ni, Cr, Pb ve Zn analizleri yapmış ve bazı metallerin insan tüketimi için izin verilen sınırların üzerine çıktığını gözlemlemiştir.
Uysal ve diğ. (2008), Antalya Beymelek te yaptıkları çalışmada, bazı balık türlerinin kas dokularında Cu, Zn, Mn, Fe, Mg, Ni, Cr, Co ve B miktarlarını belirlemiş ve sonuçların Türkiye’nin diğer Akdeniz kıyılarından daha düşük olduğunu tespit etmiştir.
Çelik ve Oehlenschlager (2007), çalışmalarında, Türkiye süpermarketlerinde satılan işlenmiş balık ürünlerinde yaptıkları Cd, Pb, Zn, Cu analizlerinde bütün metallerde yüksek konsantrasyonlar olduğunu ve birçok ürünün izin verilen sınırların üzerinde olduğunu tespit etmişlerdir.
Othman (2010), Riyad şehri marketlerinde satılan ve içerisinde balıkları da bulunduran 104 farklı yiyecek üzerinde yaptığı Pb analizleri sonucunda, şehirde kişi başına Pb alımını 22,7-24,5 µg/gün olarak belirlemiştir.
Sivaperumal ve diğ. (2007), Hindistan marketlerinde yaptıkları araştırmada deniz ürünlerinin tüketiminin Cd, Pb, Hg, Cr, As, Zn, Cu, Co, Mn, Ni kirliliği açısından uluslararası standartlara göre insan tüketimi için güvenli olduğunu bulmuşlardır. Almela ve diğ. (2002), İspanya’da satışı yapılan deniz ürünlerinde yaptıkları çalışmalarında, 2,3-141 ppm As, <0,05-1,33 ppm Cd, 0,15-88 ppm Pb ve 0,004-0,04 ppm Hg tespit etmişlerdir.
Canlı ve Atlı, (2003), Akdeniz’de yaşayan 6 balık ile yaptıkları çalışmalarında analiz ettikleri metallerde en yüksek konsantrasyonları 4,5 ppm, Cd, 17,1 ppm Cr, 41,2 ppm Pb, 202,8 ppm Cu ve 885,5 ppm Fe olarak ölçmüşlerdir.
31
Mora ve diğ. (2004), çalışmalarında, balıklarda <0,5 ppm Hg tespit ederken, yine balıklarda 195 ppm Cd ve bivalvia örneklerinde 156 ppm As tespit etmişlerdir. Dural ve diğ. (2007), Akdeniz de D. Labrax, Mugil cephalus ve S. Aurata ile yaptıkları çalışmada, kas dokusunda Cd, Pb, Cu, Zn, ve Fe ölçümlerinde, en yüksek değerleri S. aurata da bulmuşlardır.
Ersoy ve Çelik, (2010), 6 demersal balık ile yaptıkları çalışmada, iz element ve kirleticilerin en çok kış aylarında tespit edildiğini ve Cr, Pb, Cd, Cu, Zn değerlerinin, izin verilen sınırların altında olduğunu bulmuşlardır.
Ersoy ve Çelik, (2009), çalışmalarında, iz element ve kirletici seviyelerinin pelajik balıklarda yaz ve bahar aylarında yüksek olduğunu ve Cr, Pb, Cd, Cu, Zn değerlerinin izin verilen sınırların altında olduğunu bulmuşlardır.
Ersoy ve diğ., (2006), D. labrax ta farklı pişirme yöntemlerinin ağır metal konsantrasyonuna etkisini araştırdıkları çalışmalarında, mikrodalga yönteminin Pb üzerinde, kızartma yönteminin ise As üzerinde konsantrasyon arttırıcı etkisi olduğunu bulmuşlardır.
Yapılan literatür taraması sonucunun da gösterdiği gibi Kocaeli ilinde satışı yapılan deniz ürünlerinin ağır metal miktarları üzerine bir çalışma bulunmamaktadır.
32 2. MALZEME VE YÖNTEM
Analiz edilen örneklerin temin edilmesi, analiz için hazırlanması, analiz süreci ve beslenme yolu ile insana geçen metal miktarlarının hesaplama yöntemi bu bölümde anlatılmaktadır.
2.1. Örneklerin Alınması
Balık ve omurgasız örnekleri, 2011 yılı Ekim – Aralık ayları arasında Kocaeli ilinde bulunan balık hallerinden alındı. Örneklerin alınması sırasında satıcılardan örneklerin yakalandığı konumların Marmara Denizi, Karadeniz, Ege Denizi ve tatlı su türü olan O.mykiss için Sakarya ili Akyazı ilçesi olduğu öğrenildi. Marmara Denizi ve Karadeniz’den avlanan örneklerin avlandıkları bölgeler Şekil 2.1’de gösterilmiştir. Kültür yettiştiriciliği ile üretilen O. mykiss, D. labrax ve S. aurata örneklerinin taze olmasına, avlanan örneklerin ise yeni tutulmuş olmasına dikkat edildi. Örneklerin alınma tarihleri ve konumları Tablo 2.1’de verilmektedir.
Şekil 2.1. Karadeniz ve Marmara Denizi’nden yakalanan örneklerin, yakalandıkları bölgeler
33
Tablo 2.1. Örneklerin alındıkları tarih, konumlar ve sayıları
Tür Adı Tarih Konum Örnek sayısı
Oncorhynchus mykiss Aralık 2011 Akyazı 5
Dicentrarchus labrax Aralık 2011 Ege Denizi 5
Sparus aurata Aralık 2011 Ege Denizi 5
Merlangius merlangus euxinus Kasım 2011 Karadeniz 30
Liza ramada Kasım 2011 Karadeniz 5
Pomatomus saltatrix Kasım 2011 Karadeniz 5
Sciaena umbra Kasım 2011 Karadeniz 5
Mullus barbatus Aralık 2011 Karadeniz 30
Mullus surmuletus Kasım 2011 Karadeniz 30
Sarda Sarda Kasım 2011 Karadeniz 5
Scophthalmus maximus Aralık 2011 Karadeniz 3
Solea solea Kasım 2011 Karadeniz 5
Sardina pilchardus Kasım 2011 Marmara Denizi 30 Engraulis encrasicolus Aralık 2011 Marmara Denizi 30 Merlangius merlangus euxinus Kasım 2011 Marmara Denizi 30 Merlangius merlangus merlangus Kasım 2011 Marmara Denizi 5 Belone belone Kasım 2011 Marmara Denizi 5 Chelidonichthys lucerna Aralık 2011 Marmara Denizi 5 Trachurus mediterraneus Kasım 2011 Marmara Denizi 30 Diplodus sargus Aralık 2011 Marmara Denizi 5 Auxis thazard Aralık 2011 Marmara Denizi 3 Scomber scombrus Aralık 2011 Marmara Denizi 5 Palaemon serratus Ekim 2011 Marmara Denizi 30 Mytilus galloprovincialis Kasım 2011 Marmara Denizi 30 Todarodes sagittatus Ekim 2011 Marmara Denizi 5
2.2. Örneklerin Hazırlanması ve Analizi
Alınan örnekler aynı gün içerisinde laboratuvara getirilerek tüm örneklerin ağırlık ve balık örneklerinin total boy, çatal boy ve standart boy ölçümleri yapıldı. Ölçümleri tamamlanan örnekler, porselen bıçaklar kullanılarak disekte edildi ve yenilebilir dokularından analiz için örnek alındı. Ayrıca 15 balık örneğinden analiz için karaciğer dokusu alındı.
34
Alınan dokular tartıldı, homojenize edildi ve 55 C de sabit ağırlığa gelene kadar suyundan uzaklaştırıldı. Kuruyan dokular tartılarak kuru ağırlık oranları belirlendi ardından porselen havan ve eli kullanılarak toz haline getirildi.
Toz haline getirilen örneklerden hassas terazi ile 0,5 g tartılarak, üzerine 7 mL HNO3 (Merck Millipore Suprapur® %65), 1 mL HCl (Merck Millipore Suprapur® %30) ve 1 mL H2O2 (Merck Millipore Suprapur® %30) eklendi ve elde edilen karışım Milestone Ethos-D marka mikrodalga sindirim ünitesi kullanılarak 200 C’de (1000 W) 30 dakika süre ile sindirildi. Her sindirim işlemi sırasında bir adet, örnekler ile aynı asit matriksine sahip, kör sindirime dahil edildi. Sindirim işlemi sonrasında, örnekler ultra saf su ile 50 mL hacime tamamlandı.
Sindirilip seyreltilen örnekler ve hazırlanan körler, Perkin Elmer Elan DRC-e marka ICP-MS cihazı ile analiz edildi. Kalibrasyon için dahili standartlar kullanıldı ve bağıl standart sapma en az 3 tekrarda %5’in altında bulundu. Matriks içerisindeki Cl girişimleri, Dinamik reaksiyon hücresinde (DRC) CH4 gazı kullanılarak ortadan kaldırıldı.
2.3. Standart Referans Madde Geri Kazanım Değerleri
Metodun geçerliliğini sınamak için kullanılan standart referans madde (NIST 2977 Midye dokusu) analiz sonuçları Tablo 2.2’de verimiştir.
Tablo 2.2. Standart referans madde (NIST 2977 Midye dokusu) analiz sonuçları ve geri kazanım oranları
Element Tekrar Beklenen Ölçülen Geri Kazanım Oranı
As 5 8,83 8,16 ± 0,82 92,4 Cd 5 0,179 0,16 ± 0,02 90,8 Co 5 0,48 0,44 ± 0,05 92,6 Cr 5 3,91 3,34 ± 0,27 85,5 Cu 5 9,42 8,64 ± 0,99 91,7 Fe 5 274 285,2 ± 11,9 104,1 Hg 5 0,101 0,108 ± 0,01 107,1 Mn 5 23,93 22,88 ± 0,86 93,6 Ni 5 6,06 5,68 ± 0,41 93,7 Pb 5 2,27 2,21 ± 0,18 97,4 Se 5 1,78 1,58 ± 0,11 88,9 Zn 5 135 127,8 ± 14,6 90,2
35
2.4. Metallere Maruz Kalınma Miktarının Hesaplanması
Metallere günlük maruz kalma oranı, yenilebilir dokudaki metal konsantrasyonu ve tüketime bağlı olarak değişir. Yetişkinler için yıllık maruz kalınan metal miktarının hesaplanmasında kullanılan formül aşağıda verilmiştir;
Em= ((Cm.DC)/BW).365,25 (2.1)
Em: Yetişkin bir bireyin, m kirleticisine günlük maruz kaldığı miktar, (mg kg-1 yıl-1) Cm: Kirletici m kimyasalının besindeki konsantrasyonu, (mg kg-1)
DC: Kontamine olmuş besinin günlük ortalama tüketimi, (kg gün-1) BW: Yetişkin bireyin vücut ağırlığı, (kg)
Hesaplamalarda vücut ağırlığı 70 kg ve günlük tüketim 0,039 kg olarak kabul edildi (Karademir, 2004). Tüketim oranları Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK, 2012) verilerine göre belirlenip, hesaplamada örnek analiz sonuçlarının ağırlıklı ortalaması kullanıldı.
2.5. Deneysel ÇalıĢmalarda Kullanılan Cihazlar Mikropipet (Ependorf 100/1000 ml)
Pasteur fırını
Mikrodalga sindirme ünitesi (Milestone Ethos-D) Çeker ocak
Hassas terazi Desikatör
İndüktif olarak çiftleşmiş plazma/Kütle spektroskopisi (ICP–MS) (Perkin Elmer Elan DRC-e)
36 3. BULGULAR VE TARTIġMA
3.1. Örneklere Ait Uzunluk ve Ağırlık Ölçümleri
Balık örneklerine ait boy ölçümlerinin ortalamaları ve standart sapmaları Tablo 3.1 de tüm örneklere ait kuru ağırlık oranları ise Tablo 3.2’de verilmiştir.
Tablo 3.1. Balık örneklerine ait boy ölçümleri
Tür Adı Konum Standart boy Total Boy Çatal Boy
O. mykiss Akyazı 26,3 ± 3,1 28,6 ± 3,8 -
D. labrax Ege Denizi 26,8 ± 1,1 32,3 ± 0,3 30,1 ± 0,6
S. aurata Ege Denizi 23,4 ± 1,6 29,2 ± 0,3 26,8 ± 0,2
M. merlangus euxinus Karadeniz 16,3 ± 0,7 17,9 ± 0,7 -
L. ramada Karadeniz 18,5 ± 3,5 20,7 ± 1,7 19,7 ± 2,5 P. saltatrix Karadeniz 15,0 ± 0,8 17,5 ± 1,0 16,4 ± 0,9 S. umbra Karadeniz 19,0 ± 1,8 22,0 ± 1,2 - M. barbatus Karadeniz 11,5 ± 1,2 13,9 ± 1,3 12,6 ± 1,3 M.surmuletus Karadeniz 10,0 ± 0,5 12,1 ± 0,7 11,2 ± 0,6 S. Sarda Karadeniz 28,8 ± 0,8 32,0 ± 1,4 30,3 ± 1,1 S. maximus Karadeniz 33,6 ± 3,2 41,0 ± 3,8 - S. solea Karadeniz 16,3 ± 0,6 18,4 ± 0,8 -
S. pilchardus Marmara Denizi 11,5 ± 0,5 13,5 ± 0,6 12,6 ± 0,6
E. encrasicolus Marmara Denizi 10,2 ± 0,8 12,0 ± 0,9 11,0 ± 0,9
M. merlangus euxinus Marmara Denizi 15,4 ± 0,8 16,7 ± 0,9 -
M. merlangus merlangus Marmara Denizi 21,9 ± 0,6 23,5 ± 0,8 -
B. belone Marmara Denizi 48,4 ± 0,5 51,3 ± 0,4 49,5 ± 0,7
C. lucerna Marmara Denizi 23,8 ± 5,4 27,3 ± 5,8 -
T. mediterraneus Marmara Denizi 10,6 ± 0,5 12,7 ± 0,5 11,6 ± 0,5
D. sargus Marmara Denizi 25,2 ± 1,1 29,7 ± 0,6 28,0 ± 0,8
A. thazard Marmara Denizi 38,5 ± 2,1 43,5 ± 2,8 40,5 ± 2,1
37
Tablo 3.2. Örneklere ait karaciğer ve kas doku kuru ağırlık oranları (%)
Tür Adı Konum K.ciğer Kas
O. mykiss Akyazı - 25,2
D. labrax Ege Denizi 59,5 26,5
S. aurata Ege Denizi - 28,7
M. merlangus euxinus Karadeniz 48,9 18,5
L. ramada Karadeniz - 25,2 P. saltatrix Karadeniz 41,8 30,7 S. umbra Karadeniz 45,0 22,9 M. barbatus Karadeniz - 25,7 M.surmuletus Karadeniz 33,7 27,2 S. Sarda Karadeniz 22,2 29,5 S. maximus Karadeniz 27,4 20,3 S. solea Karadeniz - 23,1
S. pilchardus Marmara Denizi 22,2 34,1
E. encrasicolus Marmara Denizi - 28,1
M. merlangus euxinus Marmara Denizi 66,9 19,0
M. merlangus merlangus Marmara Denizi 67,1 19,4
B. belone Marmara Denizi 40,5 29,1
C. lucerna Marmara Denizi 44,3 27,4
T. mediterraneus Marmara Denizi - 28,0
D. sargus Marmara Denizi 33,9 25,9
A. thazard Marmara Denizi 31,8 28,6
S. scombrus Marmara Denizi - 26,8
P. Serratus Marmara Denizi - 23,5
M. galloprovincialis Marmara Denizi - 14,3
T. Sagittatus Marmara Denizi - 18,2
3.2. Yenilebilir Doku ve Karaciğer Dokusunda Ölçülen Değerler
Örneklerden alınan yenilebilir doku üzerinde yapılan analizlerin sonuçlarının ortalamaları ve standart sapmaları Tablo 3.3’de verilmiştir.
Balık örnekleri arasından karaciğer dokusu alınan örneklerin analiz sonuçlarının ortalamaları ve standart sapmaları Tablo 3.4’de verilmiştir.
38
Tablo 3.3. İncelenen deniz ürünlerinin yenilebilir dokularında belirlenen ağır metal konsantasyonları
Tür Adı Konum As (ppm) Cd (ppm) Co (ppm) Cr (ppm) Cu (ppm) Fe (ppm)
O. mykiss Akyazı 0,66 ± 0,01 0,01 ± 0,01 0,03 ± 0,01 0,30 ± 0,02 1,30 ± 0,07 6,51 ± 0,84
D. labrax Ege Denizi 2,53 ± 0,08 0,01 ± 0,01 0,09 ± 0,01 0,56 ± 0,10 1,66 ± 0,07 16,82 ± 0,18
S. aurata Ege Denizi 1,67 ± 0,07 0,01 ± 0,01 0,01 ± 0,01 0,30 ± 0,01 1,13 ± 0,11 9,69 ± 0,96
M. merlangus euxinus Karadeniz 12,49 ± 0,08 0,04 ± 0,01 0,15 ± 0,01 3,11 ± 1,91 1,79 ± 0,43 36,23 ± 2,09
L. ramada Karadeniz 2,61 ± 0,10 0,02 ± 0,01 0,07 ± 0,01 0,78 ± 0,12 2,52 ± 0,06 55,60 ± 4,99 P. saltatrix Karadeniz 2,87 ± 0,11 0,02 ± 0,01 0,02 ± 0,01 0,61 ± 0,15 2,29 ± 0,19 17,21 ± 2,35 S. umbra Karadeniz 18,88 ± 0,77 0,02 ± 0,01 0,02 ± 0,01 0,72 ± 0,16 1,26 ± 0,11 23,23 ± 0,45 M. barbatus Karadeniz 12,65 ± 1,29 0,02 ± 0,01 0,05 ± 0,01 0,33 ± 0,04 1,00 ± 0,18 20,20 ± 0,65 M.surmuletus Karadeniz 11,72 ± 0,32 0,01 ± 0,01 0,09 ± 0,01 0,74 ± 0,07 1,77 ± 0,25 39,44 ± 6,12 S. Sarda Karadeniz 1,48 ± 0,02 0,02 ± 0,01 0,02 ± 0,01 1,34 ± 0,25 2,49 ± 0,02 41,03 ± 3,85 S. maximus Karadeniz 5,42 ± 0,02 0,01 ± 0,01 0,02 ± 0,01 0,94 ± 0,05 0,76 ± 0,03 17,28 ± 2,81 S. solea Karadeniz 11,85 ± 0,14 0,02 ± 0,01 0,10 ± 0,02 1,44 ± 0,19 2,05 ± 0,06 37,11 ± 1,46 S. pilchardus Marmara D. 5,81 ± 0,40 0,05 ± 0,02 0,04 ± 0,01 0,37 ± 0,04 3,03 ± 0,45 39,71 ± 5,28 E. encrasicolus Marmara D. 10,49 ± 0,47 0,02 ± 0,01 0,05 ± 0,01 0,33 ± 0,02 2,76 ± 0,14 26,27 ± 2,10
M. merlangus euxinus Marmara D. 4,96 ± 0,23 0,03 ± 0,01 0,04 ± 0,01 1,50 ± 0,08 2,50 ± 0,06 40,04 ± 3,75
M. merlangus merlangus Marmara D. 18,42 ± 0,25 0,02 ± 0,01 0,02 ± 0,01 0,48 ± 0,08 0,67 ± 0,03 12,05 ± 0,58
B. belone Marmara D. 1,23 ± 0,14 0,02 ± 0,01 0,02 ± 0,01 0,37 ± 0,02 2,20 ± 0,13 21,77 ± 5,90 C. lucerna Marmara D. 7,56 ± 0,05 0,01 ± 0,01 0,02 ± 0,01 0,71 ± 0,30 0,99 ± 0,01 14,82 ± 0,49 T. mediterraneus Marmara D. 5,57 ± 0,32 0,02 ± 0,01 0,07 ± 0,01 0,58 ± 0,02 2,14 ± 0,02 32,25 ± 5,04 D. sargus Marmara D. 5,81 ± 0,16 0,01 ± 0,01 0,01 ± 0,01 0,61 ± 0,08 0,78 ± 0,02 12,26 ± 1,90 A. thazard Marmara D. 12,15 ± 1,68 0,02 ± 0,01 0,04 ± 0,02 0,43 ± 0,09 7,80 ± 1,11 79,82 ± 5,84 S. scombrus Marmara D. 20,08 ± 1,59 0,01 ± 0,01 0,04 ± 0,01 0,72 ± 0,14 2,05 ± 0,35 33,85 ± 3,69 P. Serratus Marmara D. 113,14 ± 21,50 0,08 ± 0,04 0,19 ± 0,06 5,20 ± 0,09 186,07 ± 12,30 63,07 ± 6,43 M. galloprovincialis Marmara D. 8,79 ± 0,14 1,04 ± 0,04 0,79 ± 0,01 3,17 ± 0,04 5,07 ± 0,23 435,84 ± 5,92 T. Sagittatus Marmara D. 106,06 ± 1,39 1,67 ± 0,17 0,23 ± 0,01 1,48 ± 0,14 76,94 ± 8,10 36,34 ± 6,52
39
Tablo 3.3. (Devam) İncelenen deniz ürünlerinin yenilebilir dokularında belirlenen ağır metal konsantasyonları
Tür Adı Konum Hg (ppm) Mn (ppm) Ni (ppm) Pb (ppm) Se (ppm) Zn (ppm)
O. mykiss Akyazı 0,01 ± 0,01 0,76 ± 0,16 ÖSA 0,02 ± 0,01 0,68 ± 0,02 15,28 ± 0,44
D. labrax Ege Denizi 0,25 ± 0,01 1,60 ± 0,25 0,14 ± 0,04 0,03 ± 0,01 0,82 ± 0,06 16,85 ± 0,98
S. aurata Ege Denizi 0,18 ± 0,01 0,44 ± 0,05 ÖSA ÖSA 0,67 ± 0,02 14,32 ± 0,68
M. merlangus euxinus Karadeniz 0,31 ± 0,01 1,03 ± 0,22 0,82 ± 0,28 0,05 ± 0,01 1,33 ± 0,06 18,82 ± 0,42
L. ramada Karadeniz 0,06 ± 0,01 0,97 ± 0,08 0,46 ± 0,08 0,07 ± 0,01 1,08 ± 0,03 17,21 ± 0,98 P. saltatrix Karadeniz 0,11 ± 0,01 0,26 ± 0,01 0,13 ± 0,03 0,01 ± 0,01 1,61 ± 0,16 15,26 ± 1,00 S. umbra Karadeniz 0,30 ± 0,02 0,74 ± 0,21 0,25 ± 0,07 0,01 ± 0,01 1,49 ± 0,06 12,72 ± 0,39 M. barbatus Karadeniz 0,47 ± 0,02 0,44 ± 0,14 0,05 ± 0,05 0,02 ± 0,01 1,65 ± 0,04 14,58 ± 1,28 M.surmuletus Karadeniz 0,29 ± 0,04 0,89 ± 0,21 0,17 ± 0,02 0,04 ± 0,01 1,68 ± 0,02 16,52 ± 1,01 S. Sarda Karadeniz 0,11 ± 0,01 0,35 ± 0,03 0,43 ± 0,03 0,03 ± 0,01 1,58 ± 0,06 12,34 ± 0,32 S. maximus Karadeniz 0,50 ± 0,01 0,95 ± 0,12 0,08 ± 0,02 0,02 ± 0,01 2,33 ± 0,01 21,88 ± 0,62 S. solea Karadeniz 0,09 ± 0,02 2,38 ± 0,69 0,30 ± 0,06 0,03 ± 0,01 1,60 ± 0,01 18,42 ± 0,57 S. pilchardus Marmara D. 0,11 ± 0,02 1,72 ± 0,09 0,05 ± 0,01 0,10 ± 0,01 0,90 ± 0,10 30,82 ± 1,24 E. encrasicolus Marmara D. 0,11 ± 0,01 1,72 ± 0,02 0,06 ± 0,01 0,03 ± 0,01 0,90 ± 0,02 24,51 ± 0,93
M. merlangus euxinus Marmara D. 0,33 ± 0,02 1,39 ± 0,02 0,31 ± 0,05 0,05 ± 0,01 2,27 ± 0,07 18,02 ± 1,36
M. merlangus merlangus Marmara D. 0,52 ± 0,02 0,53 ± 0,02 0,03 ± 0,01 0,05 ± 0,01 1,29 ± 0,03 13,57 ± 0,58
B. belone Marmara D. 0,89 ± 0,07 0,27 ± 0,02 ÖSA 0,03 ± 0,01 0,75 ± 0,09 22,58 ± 2,22
C. lucerna Marmara D. 0,29 ± 0,03 1,02 ± 0,65 0,06 ± 0,01 0,02 ± 0,01 1,89 ± 0,14 16,52 ± 0,50
T. mediterraneus Marmara D. 0,14 ± 0,02 0,55 ± 0,03 0,05 ± 0,01 0,04 ± 0,01 1,58 ± 0,10 21,45 ± 1,31
D. sargus Marmara D. 0,45 ± 0,04 0,31 ± 0,12 ÖSA 0,01 ± 0,01 1,01 ± 0,04 16,40 ± 0,49
A. thazard Marmara D. 1,11 ± 0,07 0,49 ± 0,03 ÖSA ÖSA 2,83 ± 0,06 17,65 ± 0,52
S. scombrus Marmara D. 1,31 ± 0,08 0,24 ± 0,03 0,27 ± 0,05 0,01 ± 0,01 3,25 ± 0,01 18,58 ± 0,90
P. Serratus Marmara D. 0,26 ± 0,03 5,02 ± 0,17 2,33 ± 0,79 0,36 ± 0,04 5,82 ± 0,69 217,86 ± 12,78
M. galloprovincialis Marmara D. 0,08 ± 0,01 23,87 ± 0,72 1,72 ± 0,02 6,83 ± 0,46 2,80 ± 0,10 276,19 ± 13,56
T. Sagittatus Marmara D. 1,45 ± 0,05 9,46 ± 0,37 0,55 ± 0,10 0,07 ± 0,02 2,75 ± 0,15 55,36 ± 0,18
