DİvANŞiiRİNDE SEVGİLİYEMAHSUSESTETİK MOTİFLER*
Lütfi DAYRAKTUTAN* * Divlin ekolü, insana nümz etmesanatınındiger bir ifadesidiLDuygu,düşünce, hayal ve estetik örgübakımındanenteresan biryapıarz eden bu ekol ;Türk kül tür ve edebiyat tarihinde çok müstesna bir yerişgaleder.
Bu ekol içerisinde en önemli unsur olan sevgili,şairlerinduygu alemlerini her zaman meşgul edebilmiştir.Başkabir deyimle, sevgili bu ekolde köşetaşı durumundadır.
Türk divanşiiri,estetik biryeıpazediLBöyleesrarengiz bir yelpazeyi;hicranla-vuslatm, çileyle-maltabbetin,eleme-istignanın,baltacla-hazanın,ezelle-ebedin,varlıkla yoklugun, vahdetle-kesretin, benlikle-duygunun, hakikat!e-hayalin ve nihayet sevda ile coşkunun sihirli renkleri ilmik ilmikdokumuştur.Aşık-sevgiliçizgisinde bir "aşk" olayı vardırki; iUemin çekirdeginiteşkileder.Biz buyazım17..da"sevgili" olarak yaftalanan"caruanncanım" vasfetme~çalıştık.
SUMMARY
The wayofDivan is another expressi.on of tbe artciimpressing people.This way, which offers an interesting structure fr<>ID the pointci view of sentiment, thought, imagination and esthetics, constitutesanextnı.ordinaryplace in the history of Türki sh culture and Iiterature.
The sweetheart that is the most important etement in this way has always occupiedpoets'world of sentiment.In other wORls, the sweetheart is the keystane in thisway.
Türkish Divan poetry is an esthetical field.The fascinating colours of separation and union, suffering and affection, pain and aloofness, .-ing and autumn, etemity in the past and etemity in thefuıure,existence and non-existence, unityand multitude, body and soul, truthanddream, love and excitement have thoroughly explained this mysterious field.On tha path of the lower and sweetheart, there is a love phenomenon which constitutes the tha basis of the universe.
In this artiele, we tried to explain the basis of everything, whicb iseaııedthe sweetheart.
*
Bu makalenin başlangıcı daha önce Uludağ Üniversitesi Eğitim Faküıtesi Dergisi Balıkesir 1990,c.V,sayı 2, s.85-92;1991, cVI,sayı2, s.95-104 ve 1992 c.VII, sayı 2, s.8..1-92de yayınlanmıştır.G-KADD(BOY):
Divan ekolünde sevgilinin boyu,aşıgınruhdünyasını kaplayan, derOni lilemde fırtınalar koparan ve sevgiliye hasreti hat safhayaulaştırangüzellikunsurlannınen mühimlerinden biriniteşkileder.
Boy umumiyetle serviye benzetilir.Burada vech-işebeh servinin uzun ve çok düzgünolmasına dayanır.Sevgilininboyu da uzun, oldukça düzgün ve -servi misali-ser-efrazdır.
Serv ol kade öykünür dimen kim O togrudur iftirayadüşmez
AhmedPaşa Figan ki nergis-i mesti bu serv-iıroe-ruhun
İçüb şariitrıgurOr eylemez nigiih bana Şeyhi Suda aks-i serv sanrnan kim koparub biiglJan Suyasalmışservini serv-ihırnmilnumgörüp
Fuzilli Yineşekilitibariyle boy;çınar,sanavber ve ar'arateşbihedilir:
Zülfi anberboyıar'ar serv-kadd üımehadd Bir semen-ber gonce-leb dil-dar dirseniştesen
Necati
Billilnıbiiga arzakılolsun çınarpest Sal siiyeşiih-ıserv-iser-efrazıserver it
Şeyhi Didüm boyun nihill-i sanavber midur yiibOd
Biig-ı İremdeserv-i çemen didi ikisi de Fuzl1li
Sevgilinin klimeti bazen de Cennet'teki Tübiiagacınabenzetilir.Bubenzeyişin temelinde yine Tabii'ya ait kudsiyet özelligi tediii özelligidir.Tabii ki Tabii söz konusu oldugu zaman Sidre de hemen akla gelmektedir.Sidre'nin bir anlamı da Arabistankirazıdır.Dudaldankiraz olan sevgilinin boyu da Sidre'dir.Ancak burada Sidretü'l-Münteha dini motifinin degözardıedilmesi mümkün degildir:
Hüsn-i FirdevsindesalınmagaTabii kaddüne Hullegeydürmişmu'anber kiikül-imüşgi-idost
AhmedPaşa Kiimetün Sidresini rOh çü menzil idünür U-cerem Sidredür olrllhamakiim-ıma'lüm
Şeyhi Biig-ıCennet gördü kaddünde didi Cibn'-i Ruh Müntehiidur Sidreden serv-i revilni yasufun
Boy'un Met vekıylimete teşbihedildigidebu ekol içerisindesıkçarastlanan bir durumdur.Klimet-Kıylimetkelimeleri arasındaki iştikak san'atıda vech-i şebehi destekler bir mahiyetarzeder:
Didi.imkikfunetün Met didi ne togn haber Didi.imkikaşlarunugn didi ne egri hayli]
Şeyhi Vislilin andum idikıldıkfuneli ilekıylim Cigerkıylimete saldıkaribe benzetdürn
Şeyhi
KAmetin benzetildigi unsurtanrıen önemlilerinden biri deelif'tir.aif,Ara:h alfabesinin "ilk"harfidir.Aynızamanda tektir ve vahdeti temsil eder.İştebüt1in Em inceliklergözönünealınarak:ve elif-boyşekil beıızerligidedüşünülerekboy elife teşbih edilmiştir.Elifdeyince vahdet, birlikanlaşılmışhatta daha da ileri gidilerekbu. kelimeye Allahmanası yüklenmiştir.
Gönlümün levhinde okurdum elif kaddin revlln Bendahibirtogrı haıfögrenmedim üstMdan
AhmedPaşa Ger elifde hareket yok ne iÇi1nkametUnÜn
Elinhaıf-isahiholdıvemevz6n-lıarekit şeytıi
Tasavvufi manada ve derlloi çapa karl unsuru "vahdet" olarak ele alınmıştır.Zaten boy'un elife,ıterviye ~ k igayret ve rfihitedMhep bu 'vahdet"anlamıüzerindekesifleşir.AymzamandaSOfıLerinlisanmda kadd,"Allah'ın ku1lu#Una liyakat" olarak: telakkiedilmiştir:
Gün çeker yerden gögleSeıVUagabar~ AIIUnı Tfitiya içün beligökdeDyere~çetec
Fuz8Il FuzQlibaşunaolservsayes*hbii@ün uıüvv-i rirat ile yetmezMitibsana
FuzOlt E-YANAK(RUH, RUHSAR, ARIZ, HADD):
Divan şiirindeyüz yerine kullanılankelimelerin ço~unda aslında yanak kastedilmektedir.Yüzün engeniş kısmını kaplamasıhasebiyle yanak, ençok. üzerinde durulan güzellik unsurlarındanbiridir.Yana#a atfedilen bu güzellik vasfı, hiç şüphesizbirtakım teşbihve mecazlaradayanmaktadır.Veşunuda ilave edelim ki, yanakla ilgili teşbihlerdebilhassa vech-i şebehlerdikkat çekicidir. Yüz birçok unsuru kendinde topladığıiçin umfimilik arz eder.Fakat yanak bir husfisilik gösterdiğigibi yeri de muayyendir.Bu açıdaniki unsurarasındabelirgin farklar vardır.
Yanak üzerindeteşbihler yapılırken çıkış noktalarıonunparlaklığı, yuvarlaklığı. berraklığıve rengidir.Parlak oluşu.;ıuvanak yapısıve hayat verici özellikleri
açısından yanak subh ve güneşe teşbih edilir.Ayrıca burada güneş, gökyüzünün sultanı;sevgili de bütün gönüllerin ve güzelliklerinpadişahıdır:
Gün yüzünü göricek zahir olurzulmanı Her ne vech aydur isem ol meh-i tftbfulUm içün
Şeyhı Hiıaıebrilna benzerdi eger olsagüneşyüzlü Güneşyüzüne benzerdi eger olsa hilal-ebru
Karamanlı Nizfunı Hüsnhanıni'metinden açsa gün yüzün nikab Sofrasındasebze degmezkurs-ımhah ü Mitftb
Şeyht
Sevgilinin bubeddiıciheti çeşitli açılardanay'abenzetilir.Işı~ı ateş de~il nur olan ay, yanak'a verilen en zarifvasıfveinceliktir.Aynızamandaayınyuvarlakoluşu, ona kimsenin elinindeğmeyişi,yüksek yerlerde seyr etmesi vech-i şebehidaha da renkli kılmıştır.Aşık'ınhicrankaranlığında bo~ulmaküzereoldu~u anda, mah yüzlü sevgili onaışıklarındanip1ersalarak:kurtanr.
Bu teşbiho derece ilerlemiştirki,artık sadece "mah" denilince bile sevgili anlaşılır olmuştur.Yani bir yerde ay sevgili, sevgili de ay olupaynıestetik potada eritilmiştir:
Ondan beri kim ay yüzüni gördi bu gönlüm Kutlu gicedebahtlınihmanairişdi.
Şeyhl Viibesteıse ıyşü tarab hükffi-i nücOma Mehtiib ideriz yar ile çün devr-i kamerdür.
Şeyh Gaıib Güneşyüzünle ayitmişkemal-i hüsnde da'va Her ay ol naks içün olur felekderily-ı malıegri
Ahmedpaşa Kettan gibi fersOde olursam daolaydım Tek ol meh-islmın-teneplriihenolaydım
Nabı
Yanak bazen degüı,cennet gülü, gülistan,gülşen, güı-w, şarhabgibi unsurlara benzetiliLBuradaki benzerlik hep yana~ın kırmızl1ığl ateş renkli oluşuna dayanır.Yanakzatenşekilitibariyle de güle benzetilir.Cemali cennet olan sevgilinin yanağıda bahçede bir gül gibidir.Renk, zerafet, estetik, hayal, duygu ve zekanın gönülbirliğiederek ortayaçıkardığıbuteşbih "güldeşebnemgibi"dir:
Bitmedigülşendebir gül buruh-ıztba gibi
İrmedibostanda bir serv ol kad-i ra'na gibi AhmedPaşa Sen giricekgülşenegül zar olur
Eyyanagıztnet-igüı-whey
Haddedengeçmişnezaket yal übalolmışsana Meysüzülmiş şişedenIUhsar-1 alolmışsana
Nedim Çün saha ol zülf-imüşgln turrasınçin eyledi Nolcta-i anber ile gül ÜZfe perçin eyledi
Şeyhi A.nzun gül gül açubdur mey-i gül-gOnrabı Vehkibir bir güldenaçılmış
nice
gülzarsana
FuzOli
Yanaktazeliği,rodsiyeti vecanlılıgı(bayat-efzftoluşu)hasebiylebahara,.~ bahara,bağa,Cennet'e ve ravzayaıqbib edilİT.BubenzelmeJerdehalkinanışlarmmda tesirivardır:
Gül ruhlarunoldıgünyüzünde Bir ayda ikibaharey dost
AhmedPaşa zahide firdevs-i a'lahoşgelür
Bizedidar-ıhüveyd4boşgeIÜr
Şeyhi Didanm ile her yerdeBig-ı İmndic
amma
Didarun olmaz iseBag-ıİremgep:tmez
AJki
BOstan-1bag-ı Ceanıeadüın.-a
ki
iJdiikçebid HQşe-isünbü!deyüziiI(.,jpaifiaOfllilLlur
AJııIDCd paşl
Yanaktakisaflıgı, benaIdıgl.pıadaldi@ı~~bdiıtnaet ~a
,me
biT takım teşbihler yapılagelmiştir.Bundan har~e yanak-su ve yanak-ayna teşbihi yapılmıştır.Ruhsanınabı ateşWnineiçüıı aıturur Teskin iderkenateşiey gü\-iz.hab
AhmedPaşa Ursa yüzüne subb-dem ol gül-izfu'ab
Did3rcezbesinden olurbi-karlir ab
AhmedPcşt
Sanema
gün yüzün ayine-iC3ndUTbilürem Dü-cihlinnakşıkamu anda ay3ndur bilüremŞeyhi
Sevgilinin yanağı,daha önce dezikredildiğigibi bir güzellik hazinesi olarak: tasavvuredilir.Kısacayanak bir hazinedir ve onun üzerindelci yılan şekilli zülüf de hazineyi koruyan bir beIcçidir.Bütün bunlann yanındaiman, Rum, kıble-gahda yanağıtavsif eder:
Genc-i ruhuna kim elSUDakim Bekçilertin ejdeMdur ya dost
AhmedPaşa Bir gör ol Türk-iHatfuıungözleriahOsını Zülfinün her birkılındaROm elin çin eyledi
Şeyhi Şevk-iruhsarunla dil zülf-i dü-tadan korkmaz ArzO-yl genc idenler ejdehadan korkmaz
N~ti
Güzeııikunsurunadayalıolarakyapılandiger birteşbihde pen, yanak-hOr veyanak-Azra'dır.Buradaaçıklanmasl gereken bir nokta varsa o da buvarlıkların çok güzel yanaklara sahipoluşlarıdır.Penlerzaten nOr'danvarlıklardır.NOr-teessüriyet telakkisi buteşbihsöz konusu oldugunda hemen devreye girer:
Gonce götürtipburka'ınaz ile yüzinden Arz itdi cihllnVilmıkınaAnz-1
Am
AhmedPaşa Pen-sıfatyüzini görürse melellike
Hür ü kusOrun anmayanakşükusOnnı Şeyh!
Yanak birateştir.Onun üzerindeki zülüfateşe atılmıştüyler gibidir. Saçmateşe atılarakbüyüyapıldıgı inanışını göz önünealırsak,renginden ve teessüriyetinnden birateşolan yanak unsuru,yanak-ateş teşbihindedahaçok ehemmiyet arz eder:
Tab-ıruhunlasazınıyazarken Ahmedün Şevkındenadlaradüşübenyanayazmışam
AhmedPaşa Yanagun zülfün içünah-ı cihlln-ıabumdan Her gice adsaçılurgöge duhlln ile bile
Şeyhi Yandurupyaşımıdökse ne aceb zülf ü ruhun Kibiriateşebenzer biri dütün gibidir
KaramanlıNiziimi
Hicrlin timsali çiçekıaıede yanagasıfat olmuştur."La1e-hadd" biçiminde Divan ekolünde oldukça çokkuııanılanbuteşbihtevech-işebehyine renk'tir.Yanakıaıe olursa, yanaktaki ben dedag-ı ıaıe'dir:
Saçsanşugün yüzüne seher-gehgülaıeyi Hacletadıyile vire gül-berg-iıaıeyi
Şeyhi SliItiyel reng-i ruhunda görinür aks-işarab Nitekim berg-i gül ÜZfeıaıe-ihamrligarıö
Figfuıkim bagrumun ol lale-ruhkanoldugınbilmez Ciger pergalesindedAg-ı pinhfuı oldugınbilmez
FuzQlı
Sevgilinin cemali fişıklar Ka'besidir.Onlar durmadan sevgilinin kuyunun etrafındadol<l§ırlar,tavafederler.Kaşların milınib oluşuda yineaşıkpisikolojisinin biruzantısıdır.Iştebuçerçevede elealınırsa.yanak Ka'beyeteşbihedilir.Aynıanlam bütünlügü içerisinde, yanak-Mushafteşbihiniyad etmemiz gerekir. DivanekOıünüo tasavvur ve telakkidünyasında yanatınMushara (Kur'lin-ıKerim) benzetilişi,hiç şüphesiz beraberinde çok ilginç tediiler, espiriler ve estetik dokuiar getinnektedir.Yana~ınbir Kur'lin sabifesi gibi düşünülmesi,üzerindeki batı'ında ayetler olarak tasavvuru hep aynı haıet-irOhiyenin tezilıürleridir.BuradaTürk insanınıniliklerine kadarişlemişolan din duygusuna itlılifedilen "hakikat" ve "güzellik"vardır:
DestanolalıliIeme didlin ayeti NesholdıhOrIossasl kevser rivayeti
Şeyhi Geldi millkoi hüsnÜJlehatt-ısiyeh Musbaf-be-kef Sen dahi ey kMir-i nabvetMUselmfuı olmadın
Nedim Mekteb-iaşkiçreMecn1ln üebirlikteoIrurdok Ben MusbafilıatIDeyledimo Ve'l-Leylildekaldı
U-Edıi E:ıelklitipleriUŞŞA baiııI:ULkarayazınŞar Buma:zmfuıilehaıtto satba-iruhsaıa yazmŞaı"
Fuzjfi
Tasavvuf diger edebiyat ebıIlerinde oidiı#ugibi Divan şiiri içerisinde de "estetik bir.can daman"fonlcsiyonaaıdaıill".B8çeıçeTede de~erl~,"yanak" vabdet'tir. Üzerindeki ayva tüyleri de, vatıdeti gölgeleyen kesrettir.IsIim'm bihni ma'nada ifadesi olan tasavvufa gönül verenler bir ömür boyu hatt'mkeşfindeve ifşllsındahelak olup gitmişlerdir."Tepeyi en iyi gören, genişvAiidir.En yüksek noktayı seçebilmek için engin otmalıdıl"."diyen Bacon gibi tev4zu'un iksirini keşfeden bu gönül ehli insanlar; davayıasla sahipsiz bırakmadllar.Buinsanlar ki:"E~r aşk olmasaydı,llIem donupkalırdı."söZünÜDbayraktan olup;asırdan asıra çile taşımışlar, muhabbet taşımışlar,duygu taşımışlar, fikir taşımışlar; tek kelimeyle"estetik"taşımışlardır."Allah'm tecelli ntbtarmm belirmesi" biçiminde batmi çapta ifade edebilecegimiz yanalc, bu "estetik mahkemede"mühiınbir celsedir:
Oinmısınyaadenıogıuey peri-ruhsire kim Süretinnakşındainsanvaıihühaydn olur Nesimi HabibümgönlünlıcemeyıenıezlLLJISin devrinde Megt:rzÜıfi kimı haıüm penşfuıOldugm bilmez
KAYNAKLAR
1. AYBET, N:FuzOlIDivanı'ndaMaddi Kültür, Bak. Yay., Ankara, 1989. 2. AYVAZOÖLU,B:İslfun Estetiğiveİnsan, çağ Yayınları, İstanbul, 1989. . 3. ÇAVUŞOÖLU,M: Neditl BeyDivanı'nınTahlili, Milli EğitimBak. Yay. , Istanbul 1971.
4. ÇAVUŞOÖLU,M:DivanlarArasında,Umran Yay. , Ankara, 1981.
5.İPEKTEN, H:Fuzftll, Hayatı,EdebIKişiliği,Eserleri ve Bazı Şiirlerinin
Açıklamaları,Ankara, 1973.
6. TARLAN, AliN:Şeyhl Divanı'mTedkik,İstanbul,1964.
7. TARLAN, Ali N:Edebiyat Meseleleri, ötüken Yay.,İstanbul, 1981. 8.TOLASA,. H:Ahmed Paşa'nın Şiir Dünyası, Ankara, 1973.
