----!.A.~O'_'.T~n~r.!!:ki~y~at~A~ra~s:l.!:tJ!!.r.2!m~al~a~n..,!,E~n""sti,,-!·t~ns~n,-,D~e~rglO!iS:l!.i--,S""a~YI!-,1""3--,E!<!r~z~ur"-!!u~mwl!o.:99,,,9~
--=
-101-STEPLERDEI~IKKAYNAKLARI:'
ABAY (iBRAHiM) KUNANBAYEV
Mustafa HOPA(:'
ay Kunanbayev (1845-1904) Kazakistan'm Semey ilinde dilnyaya
eldi. Kii9ilk ya~tan itibaren dii~ilncelerini yllZlya doktU. Saglam bir
medrese egitimi alill. Dogu kiiltiirii yanmda Bat! kiiltiirilnii de 90k iyi ogrendi. Dogu-Batl edebiyatlarml inceledi. Arapc;a, Farsc;a ve Rus dilini ogrendi. Eserlerini
genellikle Arap harfleri ile telif etti.Ara~tmnalarmlhalkm ic;inde deney ve gozleme
dayanarakgerc;ekle~tirdi.
Toplumsal olaylarl incelerken son derece objektif davrandl. KU9ilk ya~ta
ba~layan ve biiyiiyen halkma olan sevgisi her eserinde goze c;arpmaktadrr. Abay ic;in onemli olan halklarm toplumsal refalll ve ozgiirliikleridir. Toplumun yenilenmesi, ilerlemesi netice itibanyla bilime dayahdrr. Qnun Kazak halkma ve Kazakistan7a
oIan sevgisini 'KazaglID', 'Kazakistan' 1m' ve 'HayranlID' isimli ~iirlerindegormek
mUmkilndtlr.
Abay Kunanbayev'in en c;ok korktugu durum halkmm bolUnmesi, frrkalara
aynlmasl, birbirine dii~mesi ve bunun sonucunda parc;alanmasl, zaylf dU~mesidir.
Onun genc;ligine hitabe yazlSlnm ic;erigi birlik ve beraberliktir. Abay'm toplumsal
teorisi insanlann yardunl~masl,birbirini sevmesi, birliktelik, uzl~ma ve ho~goril
iizerinekurulmu~tur.
Abay'a Gore Toplumsal C;6zulme (Anomi); toplumun dagl1masl, once
toplumun ic;inden ba~lar. Kendi ic;inde sapmalan onleyememi~ toplumlann
dagl1malan kolay olur. Birlik ve beraberligi stirdiiremeyen toplumlar c;oziiIUr. Abay. Halkma ilerlemenin yolunun deney ve g5zleme dayah bilimden gec;tigini anlatt!.
Toplumun her ferdi e~itilebilir varhklardrr. Bunun aksini iddia edenleri 'Usul ve
adab bilmez nadanlar' olarak degerlendiriyor. Qna gore insan felsefesinin temelini,
insanm mahiyeti nedir? insan nasl1 meydana geldi? Nereye gidiyor? Gibi sorular olu~turuyor.
Abay'm diinya gor1i~ii hUmanizm kaynakhdrr. Sevgi ve ho~gor1iye dayah
prensiplerle orillii bir diinyasl vardrr. Qnun ideali ve gen!;lige ogudu; dilnyadaki
biitiin insanlarl din, dil, rrk, dU~tlnce aymml yapmadan sevebilrnektir. Kazak
toplumunun varol~ kaynaklarmm en l}nemlisini ol~turan Abay, karizmatik
yaplSlyla toplumun ufkunu ac;tl.
• Bilimler AkademisiAr~. Gor. Almatl.
--,-,-M""","",H."o~pa""c"-:""St.,.e""pl""er,""d.,.e~Is""lk....Ka=y...n,..a,,,,k1,...an...(AC!'b"'a!.ly-"i""br""a...h..,im....Ko=un,.,a..,n""b"'ayt.>;e.:..v)t...-
....;;-102-Toplumlarm temel t~l insan ve aile, Abay'm ideal, model toplumunun da
yapI~ldlr.Abay'a gOre insan madde ve ruhtan mtite§ekkil varhktrr. Varolu§
ow
takip eder. Oz, kalubelada ~km varhk tarafmdan yaratIlml§trr. Allah formlarl bu
ozlerden soma var etti. Abay'a gore varhk anlamh belli bir gayeye gore diinyaya gonderilmi§tir. Bu g6nderili§ ve yaradIlI§ bir takdire, olr;uye gore belirlenmi§tir. Vine Abay'a g6re evrende tesadufler zinciri degil tevafuklar zinciri (uygunluk) caridir, bu uygunluk sonsuz irade ve gllr; sahibi mtiteal varhk tarafmdan meydana getirilir.
Evrendeki dtizeni ve gtizelliklere yaratan Allah, muhatap olarak en mtikemmel yarattlgl insanl, yery1lZ1lniin mirasr;lsl ser;mi§tir. Canh canSlZ biit1ln varhklar insanm emrine amade kIlmrnl§trr. insan israf etmeden bu yaplyl
degerlendirmek zorundadrr. Abay: 'Olse olUr tabiat, adam olmez.,2 Sozleriyle
insanm madde ve ruhtanmute~ekkildogal bir yaplya sahip oldugunu anlatIyor. Yani
insanm maddesi olur, r;uriir, ruhu baki kahr, yaptIklarl-ettikleri ruhla birlikte mana olarak baki kalrr.
Yunus'un 'Bir ben vardlr benden iferi' dedigi benlik (~ahsiyet) du~uncesi
Abay Kunanbayev'de de kar~lImza r;lklyor. Abay'm 'Meni men, meni kimin,3
kavramlarmda ki~ilik, ~ahsiyet felsefesi anlatIlmaktadlr. Benlik madde ve ruhtan
te~ekkiil ediyor. Yunus'unn benden ir;eri dedigi ~ey, Abay'da 'meniki' olarak tezahiir eder. Yani biri ozdfir. SahSIolu~turanparr;alardan biri, digeri ise maddedir.
Ruh cesedi ayakta tutan gur;tUr. Bediuzzaman'a gore ise ruh: 'Viicudu harici
giydirilmi$ cami hakikatlar kiilliyet kesbetmeye miisait bir kanunu emridir. ,,4'Ruh alemi emirdendir, yani maddeden mfirekkep degildir. Ruh'ta bir kanundur fakat ruh ~uurludur.Diger kanunlarm ise hayat ve~uuruyoktur.'
Beditizzaman'a gore ki~iye, ~ahsa verilen Ene (benlik) iki tUrlU
algllanmaktadrr. Bunlarm biri klyas, yani benlik ashnda Olr;uIUd1lr. Bir anahtardrr. Bu anahtarl iyi kullanrrsa evrenin gizli kalml§ blltiin srrlarl ayllabilir. Evrenin srrlarml ke~feder insan. insan kiir;iiltfilmii~ bir evren, evren ise bllyiiltiilmii~ bir
insan. 0 halde ene'sini ke~feden insan evreni ke~feder. insandaki madde-ruh
dualitesi gibi evren de bu dualiteye sahiptir. Yani evrende maddi ve manevi varhk
siferlerinden olu~ur. YIldlZlar galaksi, nebuloz gibi varlIklar maddi siferi olu~tursa
bo~kalan manevi siferi de Allah'Ih yarattlgl manevi varhklar doldurur. Bu iki alem
iki ZIt kutup gibi aym biinyeyi paylawlar. Nasll insanm varl~l ruhla kaim ise
evrenin varhgl da Cenab-l Hakk'm yarattlgl evrenin ruhu hUkm1lndeki manevi
varlIklara kaimdir. Allah evrende abes hiybir~ey yaratmaml~trr.
Benligin ikinci klsmmda ise, insanm kibirlenmesi, gururlanmasl, kendini yaratIcI kabul etInesi yatInaktadrr. Eger benlik (enaniyet) birinci anlaml ile i~letilir,
2 A.M. Nisaanbayev, Abay Felsefesi, Alrnaata 1993, s.16. 3 a.g.e., 5.16.
--"A.==..U",,":...'T...,ii...r.."ki:.:..ya"'t:..o.A.==.r=as...tl"-rm=al'='ar:.,:.'...:;E....D""sti...·tu"'··s."U...:;D"",e...rg""is"..i...:;S....ay"-'I'-"1.:;.3-'E"'"rz=u::.:r...u=m"-"1~99~9'-- -".1
03-degerlendirmeye tabu tutulursa insan 'ben, kii~Uk irademle bir klsun icraatlar
yaplyorum demek Allah kiilli iradesi ile evreni yaratlyor, siirekli geni~letiyor' diye
bir klyaslama yapar. Evet bu manada benlik Allah'm biiyiiklOgiinO anlamaya bir vaslta iken, ikinci anlamda insanlFiravunla~trranbir c;:izgiye girer ki bu tehlikedir.
Abay'a gore insan meselesi dendiginde, insanm dUnyayla olan alaka-ili~kisi
birlikteligi diinyada stirdiigii omiir ve 5mriiniin manaSl gibi meseleleri akla
getirmektedir. insan kendini bildigi ol~iide model varhk haline gelebilir. Kendini
tamyamamI~, mahiyetini anlayamaml~ insan tipi, notr bir varhktrr. Oysa kendini
bilen model insan kendini toplumun birlikteligi, egemenligii~ingayret sarfedendir.
Model insan (parasattl) iistiin insan ve idrak sahibidir. Gayesizlik ve b~lbozukinsanm en amanSIZdii~mamdu. Y~dlgI her anI degerlendirebilen insan
model olmaya namzettir. Herkes kendi oto kontroliinfi yapabilmeli, ba~kasmm
beninde kendini aramamah, insan kendi benini kendi kendinde aramahdrr.
Abay'm etik prensiplerinden biri de 'adam 01' prensibidir. ~iirlerinde
'Nadanllgalarga boy berme,~lnsozbenen olseniz,5 sozleriyle insanm kendini tanlylp
adam olrnah, akIlh hareket edip insanhga faydah olmahdu. Birinci~art; nadanhktan
(cahillikten) kurtulrnaktrr. ikinci ~ert; insanm kendi yaratlclsml tanunasldrr.
YaratIClYI tammayan cehalettenkurtulamamI~tu.
Abay'a gore adam olmaya adlm atan kendinibilmi~, tanlml~ daha sonra da
rabbinitanlml~trr. Oc;:tincii kategoride insan, insanhk boyaslyla boyanmah, hem bu
nadanhktan kurtulmak i~in ~arttlr. Bu aymm yapmadan biitiin canhlan sevrnektir.
inanc;:, dil, din, rrk aymml, mezhep aymml yapmadan sevmektir.Kar~lhkslZmenfaat
duygusuna (pragmaya) kapllmadan sevebilmektir. Abay buna 'Adamger~ilik'
(insanhk) der.
Mevlana'nm bir ayagml dairenin merkezine, yani islami prensiplerden
sapmadan digen ayaglyla biitiin varhgl taradlgl, sevdigi gibi bir ~ey bu. Vine
Yunus'un 'YaratIgl severiz Yaratandan otiirtl' ifadesi aym odak noktasmda temerkiiz eder.
insanbga faydah olma yoniinde Abay ufak bir kerpic;:le de olsa yararh olmayl onerir. insanm bir eseri oImah, en onemli eserse genc;:liktir. Genc;:lige yapIlan en
onemli yatlrrrn sevgi ve ho~gorii payandah olmabdrr. insan yaratlh~ itibariyle en
giizel ~ekilde yaratIldlgmdan onu yaratandan doiayl sayglya layIktu. Bu saygl
insanm sadece formuna degil, aym zamanda ruhunadu da. Abay bu konuda anla~I1madIgmI ifade eder; "Kalbimin fa derinliklerinde dal ve benim gizli anl~llmayanhalimi diLyun.,,6 der.
Estetik olarak insan ve evren olmasl gerekenin en giizeliyle, ol~Oyle
yaratIlmI~ bu kadar mUkemmel yaratI1an varbgakar~Isevgi de aym c;:izgide olmah.
S A.M. Nisanbayev, AbayFelsefesi, S.17.
~M~,"",H",o...,pa""c,,-:""St""e""pl""er""'d""e....Is...lk,....Ka=y""'o""a""k1""ar...I....,(A....bo<oa....y-"t><!br.."a""hi"'m"-'K"'u""o,."a...n><!ba...,y""ev.u)
---=-104-Abay'a g6re, Erinmek tembelperverlik ba~anmn dii~mamdrr. insan her zaman her
yerde her an l(ah~maya, o~enmeye hazrr olmah; isteksizlik, gayesizlik,
ba~lbozukluktan ~iddetlekal(ml1mahdrr. Fert ve toplum il(in fakirligin kaynagl butOr
sifatiardrr (Tembellik).
insanm kendini kontrol etmesi hata yapmadan lince olmahdrr. insan once
kendi kendini kontrol etmeli, soma ba~ka fertlerin toplumun kontroliine
yonelmelidir.
Oll(titii; yeme, iyme, gezme ve her alanda caridir. OlyulU olmamn olytlsil utanmak ve arlanmaktrr. insanm kanaatkar oimasl da mezkur sifatlara baghdrr. Utanan insan her akhna geleni yapamaz. 'Utanmazsan istedigini yap' sozli bunun belgesidir. Bir anlamda adam olmak oll(iilU olmaktlr, iktisath veho~glirUliioimaktir.
Abay'm sevgi. Merhameti vicdan kaynakhdrr. Sevgi evrenseldir. BUtiin
insanhga hizmet etmek, barl~1 korumak vicdani saglam ki~ilerin karakterleridir.
Bozgunculuk, terlir veanar~ivicdam tefessUhetmi~ruhlarm vasfldrr.
insam insan yapan, mahiyetindeki giizellik hamurudur. insanIba~tan l(lkaran
yine mayasmdaki kuvve-i gadabiyye ve ~eheviyyedir. Mahiyetindeki giizelligi,
akliligi i~leten varhk srrrma ermi~, istemeyen kadavrala~ml~trr. insan fitratl yalan
soylemez, il(indekileri dl~ma slzdrrrr. Faydah ve aydmlatlci fikirler saf ve temiz
nurlu kalplerden l(lkar. Bayku~lar harabelerde, biilbiiller giil bahl(elerindeya~arlar.
Abay'a gore giizel, tabii olandrr. insanm tabiatma uygun olandrr (asemi,
ademi, sulu) sevrnek tabii halde ve tabii oiani sevrnektir. (Ademilik) Giizelin lill(iisii insanla tabiat arasmdaki perdeleri kaldrrmaktrr. insan yapmaclk sun'i olana yakla~tlkl(a giizellikten ve iyilikten uzakla~rr. Sadelik, iktisat, tabii olma yapay davranl~lardan uzakla~ma,estetik apdan l(ok onemlidir.
insanm en gUzel fitratta yaratllml~, yaratllanlarm il(inde estetik apdan en
iistiiniidiir. insanm bu yaplSlmdegi~tirmeye kalkmasl, fitratlm bOzmasl tabii olandan
uzakla~maktrrki bu Abay'a gore l(irkinliktir. Allah insana diger varhklardan farkh
olarak akl1 vermi~, akll tabiata uygun kullamlmahdrr. Tabiatta dengenin bozulmasl
insanm aykm hareketinden kaynaklanrr.
Canhlar arasmdaki diizen, tabiattaki diizene uygunyaratllml~, en basitinden
birtiiriin yok edilmesi, l(evre kirliligi, kimyasal ve biyolojik zehirlenmeler dengeyi bozar. Biitiin canhlar (arilar,tav~anlar,karmcalar, fareler, yl1anlar, aslanlar vb.) belli
oll(iide tabiataserpilmi~tir. Bunlarm saylsIyla insan oynarsa yani onlardan herhangi
birinde azaltma ya da l;ogaltma yoluna gidilirse denge bozulur. Tabii giizellik yok olur. Sonul;ta hastallklar, hava kirlilikleri, fitrat bozukluklarl tezahiir eder.
Vine Abay'a gore gUzel, ayni zamanda faydah olandrr. insana faydasl
olmayan ~eyler ho~a gitse, zevk verse de giizel sayl1maz. 6megin uyu~turucular,
alkollii il;kiler, gayri me~ru ya~antl1ar insana haz verir, insanm ho~una gider ama
faydah olmadlgmdan bunlara biz giizel diyemeyiz. GUzel ho~a gitmenin yanmda
--"A...""O...T""lI...r...ki""·y..,at...A....r...a""stI...r""m""al"'a....n...,E""n""sti""·tlI..,s...n....D~e""'J"I!...is"'"i...S...a....,yl'-'1""3...E""rz...,u,.,ru:u::om....l""9~99<--
.-,;;-105-Guzelliklere kavu~mak insana dog~tan verilmi~ degildir. insan dogarken
istidath dogar, fakat her terbiye ile bu istidatlanm geli~tirir. insan om11r boyu
ogrenmeye muhtac;; bir varhkttr. Hayvan terbiyeedi1mi~olarak dogar, hayvan dogar
dogmaz, uc;;ar, yilriir, ko~ kendine ogTetilenleri tatbik eder. An dogu~tan bal
yapmayl, inek sut yapmaYI vs. bilir ve uygular. Sevk-i tabii ile hareket ederler. insan C;;ocukluktan mezara kadar ogTenir, tekamul eder, iyiyi de ogrenir, kotliyii de, giizeli de, C;;irkini de. Abay'a glire b1itiin ogrencilerin terbiye sUZgecinden gec;;irilmesi gerek. iyinin, gfiZelin lilc;;iisu nedir? insanhga faydah olandu. KmUliik, c;;irkinlik tatbik edilmemelidir. Toplum kotiiliigtln 5gretilmemesi iC;;in onlem almahdrr. En giizel onlem egitimdir.
Abay'm erik ve estetik prensiplerinin temelinde yatan diger bir husus reform, yenilik,degi~ikliktir.0 bunu~oyleifade eder:
"Diinya koskoca bir gol Zaman Izdlrap veren yel Daha once go9UP giden Agalar Sonra gelecek~ocukJar,yegenler Hepsi Kezek Kezek gelir giderler"
Evrende siirekli bayilme ve geni~leme, yenilenme var. Dilnya koca bir gOl,
silrekli yenileniyor. iC;;mdeki msanlar kezek kezek gelen gidiyor, zamanml
tamamlayan goc;;up gidiyor. Sabit kalan bir~eyyok gibi, her~eytazeleniyor. Zaman
yel gibi uc;;up gidiyor. Gecen zaman, saliseler, sadiseler geri gelmiyor. Degi~meyen
(ozgormeyen) ancak Allah, bu yilzden Allah'm kendisi desozU de hak gerc;;ek
(Allah(m oztl de ras sozu de rasf. insan her giln belki her an maddesi itibariyle
yenileniyor (ozgoruyor) hl1creleri, dii~Unceleri, tabiatl yenilenme ic;;inde, insan
yenilenme sl1reci icerisinde elinde olanlan tabiata uygun, faydaya uygun
yonlendirirse mutlu olur. Herakletios'un 'insan bir urnakta iki defa yIkanmaz, her
~ey akar' s5zii aym du~tincenin ifadesidir. Yaenilik insanm vazgec;;emeyecegi
unsurdur.
'Abay sadece (agar/lcl) aydm dii-$iinur degil, ge~mi-$ ve gelecegi sen/ezleyen birdii~iiniirdii.,8Evet Abay, dogunun bilimi ve ruhani hazzmltatrm~,icinesindirmi~
yenilik C;;lgm ac;;arak batIdaki yenilikleri doguyla mecz etmi~, kayn~tmm~tu. Bu
yUzden Kazak halkmm utkunu ac;;anI~Ikinsanlardan birisi olarak amlmaktadrr.
Kazak halkl AbaY'1 en buyilk ~air ve filozoflan olarak anarlar. Okullarmda
Abay Yolu, AbaY'1 tamma ve tamtma dersleri konulmu~tur. Abay'm en onemli
ozelliklerinden biri, yenilikc;;i olmasmm yanmda gec;;mi~ine sayglh olmasl, gelecek
gecmi~arasl saglam bir kopru kurmasldlr diyebiliriz.
7 a.g.e.,5.22. 8 a.g.e.,5.22.
-",M~...H"'0'l<pa!!>c,,-:",St",e..,pl""er...d...e...Is""lk"",Ka""""y...n...a=ld""an~(A...,b",,a,...y....Ib:<;r....ah""i""m""'K""u...n"'a=Db"'a""v""ev...)
-106-Sadece kendini du~unen bencil insan, insanlar ve Allah tarafmdan
sevilmezler. Toplum iyin, b~kalan ic;in emek sarfeden insan, Allah ve insanlar
tarafmdan sevilir.
Abay iyin insan problemleri meselesi felsefenin birinci meselesi olmahdrr.
e;tinkU btitiin evren ve iyindeki varolanlar insan emrine amadedir. insan olmazsa
evrenin manaSl olmazdl. Her~eyinsan ve insanhk iyin varedilmi~, insanvarolu~un
anahtarldlr.
Kazakd~tintirlerine g~re Abay, teist bir aksiyon adamlydl. Analarmdan htir
dogan insana esaret yakl~amazdl. Bunun ic;in dti~tincelerin harekete donti~iimti
ozgtirltik zorunluydu. YIllarca somtirge altmda kalml~ Kazak toplumu er gey
htirriyetine kavu~acaktl. Buna Abay gibi diger du~tintirler de inanlyorlardl.
~iirlerindehep bu temalari~lendi.
Kendi dillerini konu~mak, yazmak yillarca yasaktl. Dini dii~i.inceleri
soylemek ve ya~amak yasaktl. Btitun bu yasaklar Kazak toplumunun aksiyonuyla
ortadan kaldmldl.
Abay ontolojik problemleri teistik formlarda c;oztime kavu~turdu. <;iinku 0,
'hem manl jaratkan kuday bar"g her ~eyi yaratan Allah var soztiyle varhgm,
varolu~unilk sebebi Allah'l kabul ediyor. "birinin hikmeti var birinin sebebi var"l0
soztiyle de varhgm hikmetsiz ve b~lbo~ yaratIlmadlgml anlatlyor. Abay'a gore
Allah, ezeli ve ebedi varhktrr. Mutlak hlirriyet ve ilim sahibidir. Mutlak i~itici ve
goriicUdUr.
Kader meselesinde iyiligi ve kOtillUgU yaratan Allah'tlr. Fakat i~lettiren
degildir. "Cakslhkkl camandIkkl caratkan Kuday lakin klldlrgam emes"ll Allah
ate~i, suyu, gtine~i yarattl. Ate~in, suyun zararlarl ve faydalan var. insanhgm
hizmetine kullanIlrrsa faydah, zararma kullamhrsa zararhdlr. ~eytam da yaratan
Allah, melekleri de yaratan Allah'trr. Fakat insan hangisine tabi olursa ona gore ceza
ve mtikafat gOriir. Abay din felsefesiyle alakah gorii~lerini, Kara Sozlerinde izah
ediyor.
insanhgm temelinde sevgi, adalet ve azim yatmaktadlr. insan her ~eyden
~nce insanlarl ve canhlarl sevmesini ~grenecek, insanlar arasmda adaleti
saglayacaktlr. Muhabbetsiz dtinyabo~tur:
"Yiiregin akzl suvatl
Muhabbet kllsa Teniri U~un,,12
9 a.g.e., s.27. 10 a.g.e., s.28. 11 a.g.e., s.30. 12 a.g.e.,s.71.
--<;A"".U...-.'-'T..,ii...r""ki"-ya,.,l"'A,...r..,as""t1...rm=al""ar....I....E""n...sti...·W...s""il;D~e,,-,Tg..,is,..i-"S""ay....,I...1"-3....E...r;OOzu....r...um"...1....99...,9'-- ....;;-1
07-Sevginin, muhabbetin ~artl Allah iyin sevmektir. KlZIllanm ~artl da Allah
iyindir. Yani Allah iyin sev, Allah iyin bu~et, Allah iyin i~le. Her ~ey onun nzasl
iyin yapIlmah. Her ne olursa varhk alanma yIkarsa Onun izniyle Ylkar. Allah
dilemeden, istemeden hiybir canh kendi kendine olu~amaz, evveli de sonraYI da
mekanl da yaratan hep O'dur.
"Muhabbetpen caratkan adamzattl
Sen de sUy01Allah'Icandan tellt'13
Allah insam sevgi yamurunda yarattl. Sevgiyle yogurdu var etti. 0 halde sana di.i~en Allah'l kendi varhgmdan daha yok sev. O'nun emir ve nehiylerini unutma.
Sevgi insan yaratllmadan once de vardl. Allah'lll ozii, kendisi sevgiyle doludur.
Allah'm rahmeti, sevgisi, merhameti, klZlnasmdan, ofkelenmesinden daha {lnde gelir.
Bir (Agartu~u)aydmlatlcl dii~tlniirolarak Abay'm kendine ait veciz sozleri
var. Kazak hallo bu sozlerin yogunu belleginde muhafazaetmi~tir.Omegin:
"insanm nasI! bir ki~i oldugu bu i~e nasI! ba~ladlgmdan bilinir, nasIl
bitirdiginden degil." Yani insan ba~lamak bitirmenin yarlsldlr deyip i~e koyulur,
hareketeba~larsabu da kendi degerini ortayakoymu~olur. Aksi halde sadece sozle
ve planslz programslZi~e b~lama0 ki~ininyaplsmdaki eksikIigi ortaya~1karrr.
Diger taraftan bir b~ka sozilnde dilenciligi ve tembelligi ah~kanhk haline
getirenler iyin 'Tok dilenci insan ~eytam' der. Cah~mak, aIm teri, emek kutsaldlr.
£nsan gucii yeterken dilenmemelidir. Hele dilenciligi ihtiyacl yokken yapmak~eytan
slfatIdrr Abay il;in.
Tembellik ve tembelperverlik olmamasl gereken slfat. insanlann maddi ve
manevi slkmtl l;ekerken birko~eyel;ekilip sofuluk yapmak, hareketsiz kalmak, kotii
omek olmaktrr. Allah insam yeryiiziine tembel tembel otursun diyegondennemi~,en
giizelyah~mak,giizel ve faydah ~eylerle me~gulolmaktrr.
"Baram yemekten kotiililk gormeyen kalmaz insanlar r;ab:jmayz devlet bilmeli
Balk bozulursa :jeytanm i:ji kolaylG:jlr,,14
Kazanmadan yemek, hrrslzhk yapmak, soygunculuk, tefecilik, karaborsaclhk yapmaktan kim kotiiliik gormez ki. Toplumun her ferdi bu olgularl kendi yaplsmdan
degerlendirmeye tabi tutmahdrr. Her fert demeli ki, acaba benim kazanclm, ya~am
13 a.g.e.,s.76.
-""M..,..-"'Ho:o:o""pa,..c"'-:""St""e""pl"'er..,d""e-"'Is...lk....Kao=y...D"'a""k1t=.an'-'-"'CA-"'b"'a...y-"l""br""a""hl"'·m"-'K=uD:::a"'n""ba,."y""ey...)'-
-108-bi~imim ba~kalarma zarar veriyor mu? Kom~um ve akrabalarun benden memnun mu? Kazanclmda haram var ml? Her devlet demeli ki halkIm devletini seviyor mu?
Halkm toplumsal kurallan tammamaSl karma~aYI dogurur. Toplum rahat~a
yIkI1abilir. 0 halde adalet, ~ah~mak, yardIIDla~mak gibi evrensel prensiplere sahip
~I.1(Ilmahdrr.
Abay'm dilnya tanunmda toplumsal refah ve bilimsel geli~me, dll~ilncesinin
omurgasml te~kil eder. insanhgm evrensel tekam11lil geli~mesi UZerinde durdu.
Milletlerin birbiriyle yardunl~masml, yani kilresel ban~l savundu. Hep bir dilnya
hilmanizmi kurmaylama~edindi.
Dilnyayl karanhktan kurtannak i~in bilim ve ho~g(\rii, sevgi birlikteligi
ka~mIlmaz dedi. Yasaklarla dolu yI1larmm lzdrrabml birlikte tatb. Kazak halkl
y11zlerce mezalim gtirdil. Kazak erkekleri insafslzca katledildi. Kur~una dizildi.
insanlarm cesetleri ~op ylgml gibi kamyonlara doldurulup ~tiplilklere gomilldU.
Abay bu kadar sablrh, lzdrrap ~ekmi~ milletinin istikbali i~in ~ah~tl. Zamamn her
anilll degerlendirip kaybedilen gilnlerin kazamlmasl ve halkmm gUlmesi
gerekiyordu. BugUn Kazak halkl ozgUrlUgline, vatanmakavu~tu.
~imdi biltun Kazak halkl Abay'm ~izdigi yolda ilerlemekle aym zamanda
Abay'a olan minnet bor~larml tidemeye ~ah~lyorlar. Her Kazak ~ocugu, genci,
ihtiyarl, kadml, erkegi AbaY'l~okiyi tanrr ve sever.
Abay, Hoca Ahmet Yesevi'nin yolunu takip etti. Aym kaynaktan sui~tiler.
Ahmet Yesevi Hazretleri alperenlerini Anadolu'ya gonderdi. Alperenler Anadolu'da
manevi ruhla bUt11nle~ti. Yerkilre yIllarca ho~gorilye sahip oldu. ~imdi Anadolu
alperenleri dilnyanm her yerine gitti. Yerklirenin sadece insanlan degil bllt11n canh
