MORALİ AİLESİ III
AY 3 T U L L A H BEY ile Yeni OsmanlIlar Cemiyeti
Yazan : Seniha Sami
Morali Ybdullatif Subhi Paşanın büyük oğlu Mehmed Ayetullah Bey, 30 cemazilevvel 1 2 6 2 ’de (3 eylül 1846) Mısırda dünyaya geldi. Ailesi Istanbula yerleştiği zaman henüz üç yaşında idi.
1a h s i l 1ne it nn edildi. Dr. Mordtmann gibi âlimlerden ders okudu, iransızcayı mükemmel surette öğrendi. Tanzimat devrinde pek çok münevver' ler yetiştirmiş o'an Tercüme Odasına kaydedildi. Resme çok istidadı
vardı fakat bilhassa edebiyat ve siyasiyat ile meşgul oldu. Edebi vatta ba b a s ı n ı n ve büyükbabası Sami Paşanın muhafazakârlığını kabul edemedi.
Onların bütün ihtarlarına rağmen Sinasi, Zıya ve Kemalin açtıkları yeni cereyana kapıldı.
Milliyet ve hürriyet ideallerinin ateşli bir tarafdarı idi. Sultan Aodul-Azizin ve bilhassa Ali Paşanın idaresinin istibdadına karşı ruhu
isyan ile dolu idi. Rüya isimli manzumesinde Ali Paşayı acı surette tenkid etti.
V o l n e y ’nin Les Ruines adlı eserini Tedmür Harabeleri adı altında -•cismen tercüme ve neşretti. Oransızların millî marşı La Kar sel llaj se ’ i nazmen tercüme etti ve aslındaki kuvvet ve heyecanı tamamiyle ifade etmeye muvaffak oldu.
iler ici kardeşi Sami Bey ile birlikte üt ari d adında bir gazete
çıkardı. Üçüncü nüshasında hükümet "gayri muntazam" diye tavsif edildiği için gazete katî surette kapatıldı. "TJtarid" adı, seyri çabuk geçen
bir yıldıza aid olduğu için umurlu çelmediğini söyleyip latife edenler oldu,
OsmanlI imperatorluğunun devam edip p i d e n felâketlerine çare bulmak ve inhıtatuh önünü almak ümidiyle b i r ' W m e ş r u t i y e t i tesis etmek
nulyas^rfcşğAyetullah Bey ile üç -enç arkadaşı gizi i bir cemiyet kurdular adını İttifakı Hamiyet" koydular. 3u isim sonradan "Yeni OsmanlIlar Cemiyeti" diye değiştirilecekti. Arkadaşları sunla dı : Neoİh Paşanın torunu ve ve Mahmud Nedim Paşanın büyük kardeşi Sağır Ahmed Beyin oğlu Mehmed Bey ile ile iki zabit, Nuri 3ey (sonradan ayandan Nuri Paşa) ve Reşad Bey (sonradan Kudus mutasarrıfı Reşad Paşa). Namık Kemal bunlara i İti nak edince adedleri beşe baliğ oldu. Hep birlikte Belgrad ormanında 0;le yemeıini yemek bahanes'yle gizli bir toplantı yapmaya karar
2
loop senesi haziran ayında bir cumaertesi üksamı YenikÖyde Mehmed Beyin ^ 1 ısında x topla n d ı l a r .(Ayın kaçıncı yi nü olduunu sonradan hiç kinse h a t ı r l a y a m a d ı .) . arat gazetesini yeni tesis etmiş olan sair
)ı Refik Bey, kendilerini iskelede bekli yor di*, ''eykozdan gelmişti . Adedleri b öylece altıya bal i £ oldu, ^epsi p-enc idi. Ayetullah Bey
on dokur, yaşını doldurmamıştı. Hepsi Transitea biliyorlardı, çoğu Tercüme Odasında memur idi. Gözleri Garb âlJdne a ç ı l m ı ş t ı . Garbdeki terakkiden vatanlarını müstefid etmek istiyorlardı.
/ K B ı
^ — --- .y — 7 --- --- ~ •*-**— ** w
**-Bendi karşısında oturdular. ■> *■-. < .
ABeal-er,.. ]|ir aşçı ile birlikte'« Yeııiköyden karadan öküz arabası ile arabaya, kimi ata binerek 3el~rad Ormanına aittiler, talide
gelmişlerdi. Yerlere hasırlar s e r & Ö e r , sofra kuruldu, yemek hazırlandı Ağalar ile a'abacılar uzak bir .-erde oxurarak kendi kerelerine
baktılar. Bejler serbest konuşabiliyorlardı.
Ayetullah Bey, kendi ki tabi l a m d a n Lehlilerin Gizli Teşkilâtı Nizamnamesi ile İ t a l y a n m Carbonari Cemiyetinin Nizamnamesini getirmişti. Okumaya hazırlanırken şu ifadede bulundu :
- Biz bir asırda yaşıyoruz ki dünyanın her yerinde millet hareket leri hüküm sürüyor. Size milletlerin gençlik teşkilâtına, -izli
cemiyetlerine örnek' olarak iki nizamname etir'im. Bunların biri Lehlilerin ~izli ■eşkilât n i z a m n a m e s i d i r .
0, kâğıtları çantasından çıkarırken Kemal uzunca bir nutuk irad e t t i . Bzcümle dedi ki :
- Lehliler, 19cı asır medeniyetinin şehidi olmuş mazlûm bir milletdir. Mefahiri milliyemizdendir ki b u haksızlığa karşı ... yalnız biz isyan ettik... Leh ihtilâlcileri ile bizim aramızda yalnız Moskof ihtirasının kurbanı olmaktan başka bir müşabehet yoktur ... Lehliler istiylâya, taksime uğramadan e v v d uyanmış,
teşkilât yapmış olsalardı, kendi dahilî vaziyetlerini düzeltmiş olsalardı b u felâkete uğramazlardı. Lehlilerin hafi cemiyetleri ancak bu felâketten sonra ... vücud bulmusdur.
3u toplantıdan i ki buçuk ay sonra Refik Bey koleradan öldü.
"akat cemiyetin azası çoğalmakta idi. Ulemadan, ümeramı askeri yeden, mülkiye memurlardan ve halktan bir çok kimseler kaydedildi. Azanın 1
1. Yeniköy ile İstinye arasında kâin olan bu yalı, bu~ün mühendis Tahsin Beyin tasa r r u f u n d a d ı r .
adedi 2 4 5 ’i buldu. Bunların arasında Süleyman Paşa (sonradan Şıpka komandanı), Şırvani zade Rüşdü Paşa (sonradan sadrıazam), Asım/Il^me<1
(sonradan A s i m Paşa, Evkaf Nazırı), Ömer Naili Bey (sonradan erkânı harb reisi Ömer Naili Paşa) vardı. Ebuzziya Tevfik Bey, 1 8 ö 6 fta
Cemiyete kaydedildi-. Sarraflardan Köçeoğlu Agop ile Hristaki Efendiler de cemiyete mensub idiler. Karabet Efendi, Cemiyet ile veliahd Kurad Efendi arasında' i muhabpre e vasıta idi.
\4a.
Reisleri Mehmed Bey, malî ve siyasî müdir, Kısır hanedanından Mustafa Fazıl Paşanın kethüdası Azmi Bey idi.
Mustafa Fazıl Paşa, 1 8 6 7 ’de Cemiyete iltihak etti. Onun gayesi öbürlerinki gibi menfaattan âri değildi. Şunu da kaydetmeli ki Mehmed Bey de amcası Mahmud Nedim Paşanın sadrıazam olmasını istiyordu.
Halbuki o sonradan sadrıazam olduğu zaman memleketi nasıl bia* hercümer- C3 .sürüklediği malûmdur. Hatta Ab dul-Az i zin ahaliye karsı itdba-r-ını t eme leü-nden sar st i .
Mustafa Fazıl Paşa, Ali Paşaya karsı hususî bir kin besliyordu. Kısır valisi İsmail Faşa, Kısır valiliği veraset kanununu değiştirerek ,babadan oğla intikal ettirilasini v © hıd i v unvanına Ali Paşaya kabul
ettirmişti. 0 zamana kadar valilik ailenin en yaşlısına intikal ediyordu. Bu usulin Osmanlı hanedanı verasetinde ne kadar feci neticeler verdiği malûmdur. SĞısrrrvRrssatrican-HKiaHrisğtşmesiHerati
fBxmaHxi8Ğ6*4axaft!tıxxıılaHEaxl4TaBtafaxfaxxix2aşaHXHxMıarrxTcaita!t
»iafc±lmBkxtaid±xyxkxidxxx!höraxk±xx±Ttx±mxafY*â«m±xB3ratHX Sultan
Abdul-Aziz, İsmail Paşanın tasavvurunu tasvib ediyordu çünki kendi de Osmanlı saltanatı veraset usulini değiştirmek, oğlu Yusuf İzzeddin Efendiyi veliahd tayin etmek istiyordu. Mısır veraset kanununa aid ferman 1866'da sâdır oldu, Mustafa Fazıl Paşanın İsmail Paşaya halef olması ümidi yıkıldı. Bunu bir- afvedemiyordu.
"İttifakı Hamiyet" cemiyetinin
adı
"YeniOsmanlIlar
Cemiyetine münkalib oldu.Pazarertesi 3 haziran 1 8 6 7 ’def Veliefendi çayırında^bir ikinci toplantı^oldu. Takriben elli kişi kadar r eİ d i . Mustafa Fazıl Paşa, memleketi terketmş, Parise çekilmişti. Kethüdası Azmi Bey kendisine vekâlet ediyordu.
3u defa Ayetullah Bey müdhiş bir sukutıhayale uğradı. Azmi Bey, vükelâyı içtima halinde katletmek ve Mahmud Nedim Paşayı sadarete
‘.'e t irmek hususunun müzakeresini teklif etti .
Ayetullah Bey şiddetle itiraz edince Mehmed Bey ayağa kalktı î
dedi .
j f Ayetullah Bey :
- Eğer şahsa hizmet etmek ve menfaat uğrunda insan katletmek istiyorsanız Allah sizi kahret sin,diyerek atına hindi, eritti.
X 0 akşam bahasına anlattı. Suhhi Paşa, Ali Paşaya dargındı ^ keyfiyeti serasker Ruşdu Paşaya haber verdi.
Zabıta, cemiyet m e n s u b l a r m ı takibe başladı. 3cjaEiHktakxSa:y ±iaxkirl'ik±K 16 hazirana kadar Ayetullah Beydfeh^haâka on h e ^ k i şi &cüsa. tevkif edildi. khJjLt£ H s fc / '-J L '
0
En evvel Mehme'" Bey, ondan sonra N^ri ve Reşad Beyler Avropaya k2ştxiarxx3ehürl®:rt kaçmaya muvaffak oldular, öbürlerini birer
memuriyetle payitahttan u z a k l a ş t ı r m a y a teşebbüs edildi. Zıya Paşa Kıbrıs mutasarrıflığına, Kemal Bey Erzerum vali muavinliğine tayin edildi l e r , - fakat memriyetlerine gi tmeyi geciktirdiler ve ilk fırsatta bir vapora binerek İtalyaya kaçtılar. Ali Suavi orada onlara iltihak etti. Suavi bir zaman 3a* Paşa tarafından himaye
edilmiş^ve:/^:^şxmR^şb|şx^^c^x|:a t a y 1'n ettirmişti. Mustafa Fazıl Pasa, ÖFİ İ i ^ e â l u u ş dî yg 'ffielteSine hoca?
yol masraflarını temin ederek hepsini P a r i s e , yanına celbetti . İlk kaçanlardan M e h m e d , Reşad ve Nuri Beylerden başka Kâni Paşa zade Rifat Bey, Agâh Efendi, Mısırlı Abdullah Efendi daha evvel Parise iltica etmişlerdi. Mustafa Fazıl Paşa hepsine maaş bağladı. &ffm±ys±±Hx2ar±x±®xxikxnsşretticğix:g&xR±st Kuhbia? adlı bir gazete neşretmeye başladılar.
Cemiyet içinde tesanüd ç^k devam etmedi.
Sultan Abdul-Aziz o senenin yaz mevsiminde Parisi ziyaret ettiği zaman cemiyet a z a s ı n m hepsini Fransız hükümeti, OsmanlI elcisinin müracaatı üzerine Pari sterjçıkart tığı halde Mustafa Fazıl Paşa istisna edildi. Padişah ile görüştü, hatta bir müddet refakatinde bulundu. Padişahın avdetinden sonra Mustafa Fazıl Paşa da eylül
ortalarında Irtanbula avdet etti.
Namık u emalin Mustafa Fazıl Paşa hakkında itimadı sarsılmıştı. Fakat Paşa Istanbula avdet ederken Baden B a d e n ’a uğradı, Kemal ile /görüşerek gönlünü aldı bi r gün/sadrıazam| oİAbi leceğini
y*xm«ş3CK±iy«*tx*Sîxiax*5leEejötîitxTiMx6cti± /ö^şrmt i yet jiHr ümid ettirdi. J u a v i n i n Mubirde Mustafa- ' ^ z ı T P a ş a aleyhindeki
neşriyatının şiddeti gittikçe a r t t ı ^ # â ^ e & t 1 8 6 6 fda Mustafa Fa zıl A ş a gazeteyi kapattı. Kemi Bey ile Zıya Paşa Suaviden uzaklaştılar.
Mustafa Fazıl Paşa, hükümet ile. ba*aştı. Ali Paşaya :"Hidiv '
j r M - h • : t i * i r - * ı ’ - .
/
/ / /-? 10
\ f X A
L v *
r\ I /v
/ t f* '
İsmail Paşayı azle erek veraset f e r m a n ı n m ı n feshine çare bulunuz, b e n MısıfHıidivi olayım... ben de sizi Yeni OsmanlIlardan hur t a n r ı m "
dedi . !
Cemiyet ikiye bölünınds -o^rdu. Suabi ile Zıya Paşanın neşriyatı Ali Paşa aleyhinde, Abdul-Aziz lehinde idi. ü e ”in ^asfi aşa 1 le Mehmed Bey Cenevrede İnkılâb adında
bir
-azete neşretmeye başladılaf. Padişahın aleyhinde çok şiddetli bir lisan kullandılar. Kemal,uzaktan seyirci kald ı . /Hiç -bir zaman,
hr‘
bir sebeb ile vicdanlarına Kemal ile Zıya,muhalif hareket tenezzül etmediler. Ancak Âli "asaya karsı haksızlık ettiklerini sonradan a n l a d ı l a r .+Ali Paşa 1 8 7 1 ’de öldü. Abdul-Aziz, o makamı iş rai Nedim Paşayı iki defa sadarete getirdi, eylül 1 8 7 1 ’de/on^bîr r n
av müddetle, 1 8 7 5 - 1 8 7 6 ’da sekiz ay m üdetîe/3Badbıx«jîtacxkDtiTra4uxdhıx
Memleket, bir daha altından kalkamıvacaçt 1 ir hercümerce sürüklendi, s .
ahalinin Pdişaha karşı itimdi temelinden sarsıldı. Kemal, İbret
adı altında neşretti ki yeni gazetesinde memurların durmadan değiştiril mesini tenkid etti. Zıya Paşa, Ali Paşanın mezarını ziyaret ederek istifamcK* istiğfar etti.
4 1870 sene si ' ilk'bahar m d a Yeni OsmanlIlar Cemiyeti büsbütün dağıldı. xrcxxxi Afvı umumî ilân edildi. Ce&yet azası _birer birer Istanbula avdet ettiler.
Ancak
Mehad Bey rurbtte kaldı, 1874-’te, otuz bir yaşında öldü.Ayetullah Bey tevkif edilince ahkemeye verilmişti. (lahkeme
zabtları Baş Vekâlet a r ş i v l e r i n d e d i r .) Bir müddet mazul kaldıktan sonra 1 8 7 3 ’te u n a vilâyeti mektubculuğuna tayin edildi. Üç ay sonrO[,
temmuzda azledildi. Ahrarane fikilerinde sebat ediyordu. Kemal
Vatan yahut Silistre pyesinin uyandırdığı heyecandan dolayı
Maguşaya
sürüldüğü zaman Ayetullah, Bey onunla muhabere ediyordu. 1 8 7 7 ’de mektubculuk ile Erzerprtıa ta ü n edildi. Oradan Erzincana '"derken, yolda Tercanda öldü, 12 rebiulevvel
32 yaşını doldurmamıştı.
Bir Çerkeş hanımla evleniş ve Çocuk,/kendi sinden evvel ölmüştü.
./kuş palazından
1 2 9 $ tettBiTan
16
■
( vrTj
: ı /
bir oğlu dünyaya reİmişti.
Kişise! Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
