,
A. Ü. Veteriner Fakültesı Anatomi Kürsüsü 6 ?roj. Dr. Mustafa Gültekin
YERLİ MERKEP'İN (EQUUS ASİNUS L.) GÖVDE
VE ARD BACAK: İSKELET KASLARı ÜZERİNDE
MAKRO-ANATOMİE ARAŞTIRMALAR*
Yaşar Uçar**
Makroskopisch-Anatonıische Untersuchungen an der RumpC-,' Hinterbeinmııskulatur beim einheimischen Esel
(Equus asinus L.).
Zusammenfassung: Bei der makro-anatomischen Untersuchung von 20 Eseln wurcen folgence Befunde festgestelt.
1- Der M. cutaneus trunci ist beim Esel gut entwicketl unc ;;.eigt
un-gefö-hr eine viereckige Form.
2- Der M. prepu~ialis cranialis und der M. preputialis ccucalis feh-len beim Esel.
3- Der M. serratus dorsc.!ıs crcniclis und der M. serrctus dorsclis cc-uC2lis weisen heim .tsel eine varıable Aıızahl von Zacken au] und sind somit an einer entsprechend unterschiedlichen Anzahl von Rippen befestigt.
4- Beim Esel fehlt der M. semispinalis thorccis des M. semispinalis. 5- Die Mm. intercostales extemi füllen beim Esel nur den zwischen den Rippenknochen bleibenden Teil der Spatia intercostalia von cussen aus. Ihre Dicke nimmt allmö-hlich von dorsal nach ventral hin ab.
6- Die Mm. intercostales interni füllen beim Esel vollkommen die Spa-tia intercostalia aus. Ihre Fasem laufen ;;.wischen den Cartilago costalia fast sagittal caudodorsal und sind hier maximal entwıckelt. Nach dorsal hin ver-mindert sich ihre Dicke.
* Doçentlik tezinden özetlenıniştir .
104 Yaşar Cçar
7- Die Jvlm. levalores eostarum enlspringen beim Esel mit 17
Afuskel-i
bündeln an den Proee. transversi der 1.- 17. Rüekenwirbeln.
8- Der M. transversus abdominis entspringt beim Esel an den Innen-llaehen der letzten i i Cartilago eostalia, an den Procc. transversi der
LeJıden-wirbel und an der Spina iliaea venlralis eranialis.
9- Der M. reelus abdominis enspringt beim Esel an den 2.-9. Carti-lago eostali, an den 2.-5. Sternebrae und Proe. xiphoideus. Dieser Muskel hat beim E sel 12 Interseetiones tendineae.,
i0- Der M. eoecygeus des ESels ist einsehiehtig.
i i - Der M. psoas minorentspringt beim Esel an dem Corpııs der letzten
3 Rüeken und der Lendenwirbel, sowie an den letzten 3 Rippen.
i2- Der j\;[. psoas major eııtspringt beim Esel an dem Corpus und Proee. transversi der letzten 2 Rüeken- und der Lmdenwirbel, ausserdem an den
letz-ten 3 Rippen.
i3- Der M. bieeps femoris hat beim ESel keinen FemoralkoJif.
14- Der M. qU2drieeps femoris wird beim Esel aus 4 Muskelbauehen, der M. reetus femoris, der M. vastus lateralis, der M. vastus medialis und der Af. vastus intermedius, gebildet. Der M. vastuslateralis hat bei diesem Tier zwei Portianen,. eine eraniale und eine eaudale.
i5- Der M. soleus ist beim ESel demlieh gut entwiekelt.
16- Der M. interosseus medius entspringt beim Esel am Os matatarsale I. II. III. und ausserdem am. Os tarsale I
+
LI und IV.Özet: "Yerli Jvferkep'in (Equus asinus L.) gÖIJdeve ard baeak iske-let kasları" azerinde yapmış olduğumuz makro-anatomik araştırmada aşağı-dakt önemli bulgular saptanmıştır.
1-- Merkep'te m. eutaneus !runei fok iyi gelişmiş, aşağı yukan bir
dikdörtgen şeklinde, dört kenarlı bir k2stır.
2- Merkep'te m. preputialis eranialis ve m. preputialis eaudalis yoktur.
,
3- Merkep'te m. serratus donalis eranialis ve eaudalis, gerek diş ve gerekse bağlandıkları eosta sayısı bakımından değişik vari)'asyonlar göstermek-tedir.4- Merkep'te m. semispinalis'in m. semispinalis thoraeis'i yoktur. 5- Merkep'te Mm. intereostales externi, spatium intereostale'leri .J'al-nız os eoslale'ler arasında dıştan doldurmakta ve kalınlığı dorsal'den ventral'e doğru gittikfe azalmaktadır.
Yerli ~ferkep'in (Equus asinu5 L.) Gövde ... 105
l
6- Merkep'te Mm. intercostales interni, spatium intercosta!e' leri tama-men doldurur. Cartilago costalis'ler arasında, iplikleri hetama-men hetama-men S2gittal'e yakın caudodorsal yjnde giden kas, maximum kalınlıktedır ve dorsal'e do/fru
gittikfe incelir.
_7- Merkep'te Mm. levatores costarıım I. - ı7. sırt omurlarının proc. transversus'larından yıkalt, i7 adet kas demetinden oluşmuştur. Bu demetler
2. -18. costa'da sona ererler.
8- Merkep'te m. ıransversus abdominıs son ı ı cartılago costa!ıs'in if yüzünden, bel omurlarının proc. transversus'larından ve spina ilieca ventralis
cranialis' den fıkar.
9- Merkep'te m. rectus abdominis 2. -9. cartilago costalis'lerden, 2.-5. sternebrae'den ve proc. :ıiphoideus'dan pkar. Merkep'in bu kasında ı2 adet intersectiones tendineae bulunur.
10- Merkep'te m. cocrygeus tek katlıdır.
11- Merkep'te m. psoas minor son 3sırt ve tüm bel omurlarının corpus' ları ile s~n 3 costa'dan pkmaktadır.
12- Merkep'te m. psoas major son 2 sırt ve tüm bel omurlarının coıpus ve proc. transversus'larınc.an, qyrıca son 3 costa'dan fıkmaktadır.
13- Merkep'te m. b/ceps jemoris'in jemoral başı yoktur.
14- Merkep'te m. quadriceps jemoris, m. rectus jemoris, m. vastus la-teralis, m. vastus medialis ve m. vastus intermedius olmak üzere, db'rt kas göv-desinden oluşmuştur. Bu hayvanda m. vastus lateralis, cranial ve caudal olmak üzere, iki portion'ludur.
15- Merkep'te m. soleus oldük;a iyi gelişmiştir.
16- Merkep'te m. interosseus medius, os metatarsale II, III, IV'den ve ayrıca os tarsale I
+
II ve IV' den origf) alır.Giriş
Tektırnaklılar (Equidea) familyasınclan olan merkep (Equus asinus L.) Anadolu'da at'dan evvel yerleşmiş ve at'ın tanınmadığı çağlarda tarım ve savaşta, hatta binek hayvanı olarak kullanılmıştır. M.
ö.
3000 yıllarında Ege ve Suriye'de at bulunmadığı haldemer-kep'in var olduğu bildirilmektedir. Sümerler de merkep'i at' dan ön-ce tanımış ve kullanmışlardır. Ayrıca Etiler'in merkep yetiştirdiklc-ri ve M. Ö. 2 bin yılın ortalarından itibaren bu hayvanın Anadolu'
106 Yaşar Fçar
.•.
Merkep'in bugün biIe birçok ülkelerde, özellikle kırsal alanlar-da, hala önemini koruduğunu, aynı familyadan olan at ve katır ilc sayısal yönden kaqılaştırmasını belirleyen aşağıdaki çizelgc açık ola-rak göstermektedir (8).
Ülkeler At KatlO Merkcp
---
---Mısır 1.5[0.000 1.420.000 3.860.000 Meksıka 5.8[8.000 2.648.000 2.978.000 İran 350.000 120.000 1.800.000 Pakistan 400.000 24.000 9°0.000 Irak 83.000 10.000 6°7.00o İspanya 268.000 324.000 274.000Ülkemizde de tektırnaklılar familyası içerisinde sayısal yönden en önemli yeri merkep'in aldığını aşağıdaki çizelge belirtmektedir. (2)
Yıl At Katır
i
Merkep---
---
---1972 962.000 312.000 1.701.000
1974 878.000 299.000 1.522.000
1976 852.000 324.000 1.465.000
1977 843.000 311.000 1.407.000
Baron (ı), Bruni ve ark. (4), Chauveau ve ark. (5), Getty (9), GüItekin (ıo) ve Lesbre (14) eserlerinde at, katır ve merkep iskelet kasIarını, Equid~a adı aItında bildirmeIerine karşın, gerek şekil ve gerek metinde at'ı esas almışIar, merkep'e özel olarak
değinmemiş-lerdir.
Dobberstein ve ark. (6), Dobberstein ve ark. (7), Koch (13), Martin (IS), Montane ve ark. (16), ~ickel ve ark. (17), Sehmaltz
(18), Schwarze ve ark. (ıg), Sussdorf (20) ve Zietzschmaı1n ve ark.
(23) ise, yapıtlarında Equidae familyasından sadece at'm iskelet kas-larını konu olarak almı~lardır.
Azgelişmiş ülkelerin ekonomisine önemli katkısı olan merkep'in anatomisi üzerinde çok az araştırma yapıImıştır. Merkep yetiştiren ülkelere literatür temini amacı ik yaptığımız yazışmaların \birkı~.-mına yanıt verilmemiş, yahutta kasları üzerinde bir ara)tırma ya-pıImadığı bildirilmiştir. Weiermann'ın \22) "Equus asinus
africa-canus Tuareg, Gray"in ön ve ard bacak kasları üzerinde yapmış ol-duğu araştırmanın dışında merkep'in iskelet kasIarı üzerinde hiçbir araştırmaya rast!anmayışı, bu hayvanın biIimsel araştırmalar yönün-den günümüze dek nekadar ihmal edilmiş olduğunu kanıtlamak-tadır.
\
Yerli Merkep';n (Eqııus asİm" L.) GiJvde ... 107ülkemizde gerek sayısal yönden fazlalığı, gerekse kürsümüz öğ-retim ve la boratuvar çalı~malarında tektırnaklı hayvan örneği ola-rak daha kolay sağlanabilmesi ve daha ekonomik olması bakımından at yerine m,,:rkep'in kullanılması, bu hayvanın anaıomisine yönelik dizi ara~tırmaların yapılmasına neden olmu~tur. Konuya ağırlık ve-ren kürsümüzde merkep'in regio parotidea'sı, spatium mandibulae ve regio laryngica'sı komparatif- topoğrafik, kulak kemikleri kompa-ratif- anatomik incelenmi~tir. Yerli at ve merkep tırnaklarının ve is-keletlerinin sabit anatomik ayırımları araştırılmı~tır. Bunların dışında merkep'in' lig. nuchae'si ineelenmi~ V(~ayrıca kalp ve
atar-dama'rları ile beyin sinirleri üzerinde makro-anatomik, çalı~malar yapılmı~tır. Tarafımızdan da (2 i) merkep'in ba~, boyun, ön bacak ve ön bacağı gövdeye bağlayan iskelet kasları ile kulak kasları üzerin-de makro.anatomik ara1tırmalar yapılmıştır.
Yukarıda değinildiği gibi, kürsümüzde öğretim, eğitim ve uygu-lamalarda oldukça fazla kullanılan merkep'iniskelet kaslarına ili~-kin bugüne kadar yapılmı~ ara~tırmaların dağınık ve yetersizliği, her yönü ile inccIenmi~ bulunan at kaslarımı göre göstermeleri olası anatomo-morfolojik farkların yeterince saptanmamı~ olması, ayrıca kürsümüzde ba~lanmı~ bulunan yerli merkep iskelet kaslarının ince-lenmesİnin tamamlanması gibi çe~itli nedenler, bizi bu konunun incelenmesine yöneltmi~tir.
Materyal ve Metot
Bu ara~tırmada ya~ları iki ya~ının üzerinde olan, io di~i ve Lo
erkek olmak üzere, 20 adet yerli merkep kullanıldı. Ayrıca i di~i ve i erkek olmak .üzere, 2 adet yerli at ile, öğrenci pratik
çalı~maların-da kullanılan ve dikkatle diseke edilen i2 adet merkep de
değerlen-dirildi.
Hayvanlar, i kg. canlı ağırlığa ıo mg. olarak, intraperitoneal
verilen chloralhydrate ile uyutulduktan sonra, kanları a. carotis com-munis'ten dışarı akıtıldı. Bundan sonra, i kg. canlı ağırlığa 40 cc.
hesabiyle, aynı damardan verilen
%
io'luk farmalin ilc kadavralartesbit edildi. Bu kadavralar, diseksiyon yapılıncaya kadar, acid ph e-nique solusyonu bulunan havuzlarda muhafaza edildi.
çalı~mamızda, kürsümüzde her zaman kullanılan aletlerin (pens, bisturi, makas, el testeresi, costatom) dışında, büyüteç, kom-pas, cetvel ve stereomikroskop'dan da faydalanıidı. Ayrıca
makros-rOB Yaşar Uçar
kopik olarak varlığını kesin saptayamadığımız bazı kas yerlerinden, mikroskopik inceleme için, Fakültemizin Histoloji ve Embroyoloji Kürsüsü olanaklarından yararlanarak, histolojik kesitler yapıldı ve değerlendirildi. ,
Çeşitli literatür'de değişik sınıflandırma ve sıralama ile ince-lenmiş olan iskelet kasları Gültekin (ıo )'e göre düzenlendi ve ana-tomik terimler için de ı973 yılında yayınlanan, en son değişiklikle-ri içeren Nomina Anatomica Veterinaria (12) esas alındı.
Bulgular
1- De~i Kasları (Mm. cutanei)
M. culaneus lrunci: (Şekil: i -ı). Bu kasın dorsal kenarının, regio
interscapularis'i 14. costa'nın proximal i/5 inin distali düzeyinden
geçerek, plica laterais'e birleştiren kavisli hat üzerinde bulunduğu-nu; Caudal kenarının plica lateris'i umbilicus'a birleştiren hat üzerinde, sonkine 4-5 cm. kalana kadar, uzandığını tesbit ettik. Vent-ral kenarının sınırını ise, bu noktadan art. humeri'ye çekilen hat vermektedir. Bu kasın cranial kenarının proximal 4/5 i m. cu tane us omobrachialis ile kassel olarak kaynaştığı halde, distal ı /5 i ince bir aponeurosis'e dönüştükten sonra fascia axillaris'e karışmaktadır (Şe-kil: 1-6). M. cutaneus trunci bu görünümü ile aşağı yukarı bir dik-dörtgen'e benzemektedir. Kas, ventral i /5 inde maximum
kalınlık-ta olup, aşağı yukarı 0,4 cm., dorsaFe doğru gittikçe incelmektedir.
M. prepuıialis cranialis ve caudalis: Merkep'te bu kasları gerek makroskopik, gerekse, bu bölgeden yapılan histolojik kesitlerde, mik. roskopik olarak saptayamadık.
2- Sırt Kasları
A- Yüzeysel kaslar katı: Bu katı oluşturan m. serratus dorsa-lis craniadorsa-lis ve caudadorsa-lis, gerek diş adedi ve gerckse yapıştıkları costa sayısı bakımından, değişik variyasyonlar göstermektedirler.
5 merkep'te (2 dişi ve 3 erkek) m. serratus dorsalis cranialis'in 7 diş ilc 6. -12. costa'da; m. serratus dorsalis caudalis'jn ise 7 diş ile 12. -i7. costa'da, 8 mcrkep'te (3 dişi ve 5 erkek) m. serratus dorsalis
cranialis'in, son 4 tanesi, m. serratus dorsalis caudalis üırafından ör-tülmüş ve belirgin, 9 diş ile 6. -14. costa'da; m. serratus dorsalis ca-udalis'in ise 8 diş ile ro. - 17. costa'da,
Yerli Merkep'iıı (Equus a,ill':s L.) Güvde ... 109
7 merkep'te (3 dişi ve 4 erkek) m. serra~us dorsalis cranialis'in, sonuncusu m. serratus dorsalis cauda1İs tarafından örtülmüş, 9 diş ile 5. -13. costa'da; m. serratus dorsalis caudalis'in i"e 6 diş ilc 12. -17.
costa'da sona erdiğini, saptadık.
B- Gövdeye özgü kaslar: Bu grubu oluşturan kaslar, 1- M.
erectür spinae veya Lateral system, 2- M. transversospinalis veya
Me-dial system olmak üzere, iki tabaka oluştururlar.
1- Lateral system: Bu grup, m. iliocostalis, m. longissimus ve
m. spinalis olmak üzere, üç kas kitlesinden oluşmuştur. 2- Medial
sistem, m. semispinalis, Mm. multifidi, Mm. rotatares, Mm. intcrs-pinales, Mm. intertransversarii olmak üzere, beş kas kitlesinden oluş-maktadır. Ancak, m. semispinalis'in m. sem~spinali;, thoracis'ini mer-kepte saptayamadık.
3- Göğüs Duvarındaki Ka.,lar:
Mm. intercostales externi: Merkep'te bu kas kitlesinin, Mm. levator costarum ilc genu costae'ler arasında, spatium intercostale' leri dıştan dolduran' ince şeritler halinde bulunduğunu ve cartilago costalis'lerin, ancak genu costae yakınlarına kadar yetişcbildiğini sap-tadık. Kasın kalınlığı dorsal'den ventral'e doğru gittikçe azalmak-tadır.
Mm. intercostales interni: Merkcp'te bu kas kitlesi spatium in-tercostale'leri tamamen doldurmakta ve iplikleri os costale'ler böl-gesinde, Mm. intercostales externi tarafından örtülmüş olduğu hal-de caudodorsal; cartilago costalis'ler bölgesinde ise hemen hemen sagittal'e yakın caudodorsal yönde gitmektedirler. Kas kitlesinin kalın-lığı cartilago costalis'1cr arasında maximum düzeyde olup, dorsal'e doğru gittikçe azalmaktadır.
Mm. 1cvatores costarum: Sonuncu hariç, sırt omurlarının procc. transversus'ları ilc costa'ların vertebral uçları arasında uzanan ve Mm. intercostales externi'lerin devamı görünümü veren i7 adet
kas demetinden oluşmaktadı.r. Bu ~lcmctler 1. - 17. sırt omurlarının
proc. transversus'larından çıkarak daha az meyilli olarak caudovent-ral seyretmekte ve çıktığı omuru izleyen ilk omu ra ait costa'nın, 2. - 18., cranial kenarına, genu costae düzeyinde, yapışmaktadırlar
ııo
,
Yaşar Uçar
4- Karın Kasları
Karın kaslarından M. obliquus externus et internus abdo-minis'de önemli bir ayrıcalık saptanamaml~tır. M. transversus ab-dominis ise, diaphragma'nın costa'lardan çıkan origo di~lerine ke-netlenmi~ bir takım di~lerle, genu costae yakınlarında, son i i
car-tilago costalis'lerin iç yüzeylerinden kassel, ayrıca tüm bel omurla-rının proc. transversus'larından ve spina iliaca ventralis cranialis'den aponeurotic olarak çıkmakta ve linea alba'da sona ermektedir. M. rectus abdominis'dc i2 adet intersectiones tendineae bulunmaktadır.
5- Kuyruk Kasları:
Kuyruk kaslarından özcllikle M. coccygeus merkep'te diğer Equidae türlerine göre ayrıcalık göstermektedir. Bu kas merkep'te spina ischiadica'nın 2-3 cm. caudodorsal'inde, lig. sacrotuberale latum'un medial yüzünden çıkmakta ve tabakalanma göstermeksi-zin caudodorsal yönde giderek, ilk 5 kuyruk omurunun proc. trans-vcrsus'larında ve kısmen dc fascia caudae'de sona erer.
6- Ard Bacak Kaslan:
A-Pelvis-Femur Kasları: Burada bulunan kasıardan m. psoas minor, -ın psoas major, m. biceps femoris ve m. quadriceps femoris' in m. vastus lateralis'i merkep'te, Equidae familyasının diğer türleri-ninkilere göre ayrıcalıklar göstermektedirler.
Ara~tırmamızda merkep'te m. psoas minor son 3 sırt ve ilk 4 bel omurlarının corpus'larının ventral yüzlerinden, 5. bel omurunun adı geçen yüzünün cranial i/4 ünden ve 16. -18. costa'ların
verteb-ral uçlarının ventverteb-ral yüzünden çıkmakta (Şekil: 3-4) ve os ilium'un tuberculum m. psoas minaris'inde sona ermektedir.
M. psoas major'un merkep'te son 3 costa'nın vertebral uçlarının medial yüzünden, son 2 sırt ve tüm bel omurlarının corpus'larının
ventral yüzündcn ve ayrıca adı gcçen omurların' proc. transversus' larının ba~langıç kısımlarından çıktığını saptadık (Şekil: 3-5).
M. biceps femoris, pelvis'den çıkan pelvinal ba~ ve son 3 sakral omurların proc. transversus'larından çıkan vertebral ba~ olmak üze-re, iki ba~tan olu~makta olup, femoral başa merkep'te rastlanmamış-tır. M. vastus lateralis merkep'te, cranial ve caudal olmak üzere, iki portionludur. Cranial portion, trochanter major'un hemen dis-tal'i ile fossa supracondylaris arasında, os femoris'in lateral yüzünden
Yerli Merkep'in (Equus asinuo L.) Gövde ... III
çıkar. Caudal portion ise, trochanter major'un pars caudalis'i ilc trochanter tertius arasında, os femoris'den ve aynı zamanda troc-hanter tertius'un proximal kısmından çıkar.
B- Crus Kasları: Bu bölgede bulunan kaslardan m. soleus özel-likle mcrkep'te dikkati çekmektedir. Bu kas diğer Equidae famil-ya~ı türlerininkine oranla daha iyi gelişmiştir. M. soleus merkep'te tibia'nın condylus lateralis'indcn, caput fibulae'nin proximal ı/s indcn çıkar, tibia'nın orta ı /3 ündm distal ı/3 üne geçiş yeri düze-zeyinde, ince bir kirişe dönüşür. Bu kiriş, tuber ca1canei'nin 5-6 cm. proximal'inde, m. gastrocncmİus'un kirişine katılarak, tuber calca-nei'de sona erer.
Bir adet erkek merkep'te art. genus'un plantar'ında ve hemen capsula articularis'in üzerinde distomedial-proximolateral yönde uzanan, iğ şeklinde bir kas saptadık (Şekil: 4-1). Bu kas m. flexor digitorum superficialis'in ari go kirişi tarafından örtülmüş olduğu halde, os femoris'in fossa supracondylaris'inden ince bir kiriş ile çık-makta ve distomedial yönde giderek, art. genus'u oblik katederek, tibia'nın condylus mcdialis'inde ince bir kiriş ile sona ermektedir.
C- ?edis Kasları: Bu bölgede bulunan kaslardan m. interosscus medius merkep'te, diğer Equidae familyasına dahil türleıinkine gö-re ayrıcalık göstermektedir. Bu kas doğrudan doğruya os metatar-sale III'ün plantar yüzünde, os metatarsale II ve IV'ün arasında bu-lunur. Os metatarsale III'ün basis'inin plantar yüzündeki pürüz-lü yerden çıkan m. interosseus medius, ayrıca bir takım kiri~ iplik-leriyle os metatarsale II ve IV'ün basis'inden, os tarsale i
+
II ve os tarsale IV'den de orijin alır. Os metatsale III'ün uzunluğunun dis-tal 1/3 ü düzeyinde, lateral ve medial olmak üzere, iki kala ayrılır. Bu kollar kendi taraflarında bulunan susam kemiklerine bağlanır-lar. Ayrıca bu kollardan ayrılan daha zayıf birer kiriş kol, kendi ta-raf/arında bulunan susam kemiklerinin yan bağları ligg. scsamaidea collateralia, ile sıkıca kaynaştıktan sonra, phalanx proximalis'in dor-sal yüzüne geçerler. Bu kirjş kollar, phalanx proximalis'in dorsal yü-zünün orta 1/3 ü düzeyinde, m. extensor digitorum longus'un kiri-şinc katılarak sona ermektedirler.Tartışma
Burada, merkep'in iskelet kasları ile aynı familyadan olan türle-rin, özellikle at'ın, kasiarı arasında önemli ayırım saptadıklarımız tartışılmıştır.
112 Yaşar Uçar
1- Deri Kasları: (Mm. cutanei)
M. cutaneus trunci: Evcil tektırnaklılarda, göğüs ve karın boşlu-ğunun yan tarafında, hemen derinin altında bulunan az-çok üçgen şeklinde bir kastır (1,4,5,9, lA, 14). Bu kasın dorsal kenarını,
cida-go-patella (4, 5, ıo); cidago-plica genus (plica lateris) (I, 9, 14) ara-sını birleştiren dış bükcy bir çizgi oluşturur. Ventral kenarı ise, linea alba'ya paralel ve onun aşağı yukarı bir el genişliği lateral'in-den geçerek, cranial'de scapula bölgesine kadar uzanır (I, 4, 5, 9,
10, 14). Kasın cranial kenarının dorsal kısmı m. cutaneus omobra-chialis'e, ventral kısmı ve diğer kenarları ise fascia trunci superfici-alis'e karışmaktadır (1,4,,5,9, 10, 14). Ayrıca bu kasın cranial kena-rının ventral yarımından ayrılan bir aponeurosis'in, m. latissimus dorsi ve m. pectoralis profundus'un aponeurosis'i ilc birleşerek, hu-merus'a bağlandığı belirtilmektedir (4, j, 9, 14).
At'ta m. cutaneus trunci'nin, aynı şekilde, az-çok bir' üçgene benzediği bildirilmekte (15, 16, 17, 20, 23) ve kasın gerek kenarla-rının seyri ve gerekse bağlantıları yönünden evcil tektırnaklılar için belirtilen duruma uyduğu ifade edilmektedir (4, 5, 9, 14).
Araştırmamızda, bu kasın merkep'te, dorsal, caudal, ventral ve cranial olmak üzere, dört kenar lı, aşağı yukarı bir dikdörtgen şeklinde olduğu saptanmıştır (Şekil: ı-ı).
Kasın dorsal kenarı, regio interscapularis'i, 14. costa'nın prox-mal 1/5 inin distal'i düzeyinden geçerek, pEca lateris'e birleştirilen kavisli hat üzerinde bulunur. Caudal kenarı plica lateris'i umbi-licus'a birleştiren hat üzerinde, ikincisine 4-5 cm. kalana kadar, u-zanır. Ventral kenarının sınırını ise, bu sonki noktadan art. humeri' ye çekilen hat verir. Kasın cranial kenarının proximal 4/5 i m. cu-tane us omobrachialis'e kassel olarak katıldığı halde, distal i/5 i
in-ce bir aponeurosis'e dönüştükten sonra fascia axillaris'e karışır. Bu kas ın en önemli fonksiyonu, deri üzerindeki hayvanları rahatsız eden her çeşit parazit ve cansız yabancı cisimleri, deriyi hareket ettirmek veya titretmek suretiyle, uzaklaştırmaktır. Hayvanlarda, özellikle tektırnaklılarda kuyruğun da aynı göreve katıldığı bilinmektedir. Merkep'te kuyruğun at'ınkinden kısa oluşu, m. cutaneus trunci'nin bu hayvanda, merkep'te, at'ınkine oranla daha iyi gelişmesine ne-den olduğu kanısındayız.
M. preputialis cranialis ve caucalis: Evcil tektırnaklılarda bu- kas-ların bulunmadığı bildirilmektedir (I). Merkep'te araştırmamızda
Yerli :Merkep'in (Equus aSinllS L.) Gövdc ... ııı
biz de bu kasIarı, gerek makroskopik gerekse mikr~skopik olarak, saptayamadık.
2- Sırt Kasları:
A- Yüzeysel kaslar katı: M. serratus corsalis cranialis: Eveil tek-tımaklılarda 5.-13. costa'ya 9 di~ ile bağlanmaktadır (I). Bu kasın 5. (4.-6.)-11. veya 12. (4); 4.-9. (5); 5.-6. ilc lı.-I~2. (9); 4.-13. (J4.) costa'nın eranıal kenarına ve dış yüzüne bağlandığı bildirilmekte-dir.
At'ta m. serratus dorsalis crania!is'in 5.(6.)-1 I. (12.) (15, 16, 17,23); 5.-12. (18); 7-8 diş ile 4.-11. costa'da (20) sona erdiği be-Iirtilmektedir.
M. serratus iorsalis caucalis: Bu kas ın eveil tektımakhlarda m. serratus dorsalis cranialis'in son 3 dİşı ni örten 9 bazen 8 diş ile LO.
(11.)-18. (I); aynı kasın SOI1 I veya 2 di~ini örterek son 7-8 eosta'da
(9); 11.-18. eosta'da (4); son 9 (5) veya 8-9 di~ ile son 8-9 costa'da (14) sona erdiği bildirilmektedir.
At'ta ise bu kasın, bir takım dişlerle, II.(I2.)-ı8. (15, 16, 17, 23); 12.-18. (18); 7-8 diş ile 11.-18. eosta'ya (20) bağlandığı belir-tilmektedir.
Yukarıdaki araştırıcıların açıklamalarından, m. serratus dor-salis cranialıs ve caudaIis'in evcil tektımaklılarda ve doIaylsiyle at' ta değişik variyasyonlar gösterdiği anlaşılmaktadır. Biz de aynı fa-milyadan olan merkep'te a~ağıdaki durumu saptadık.
5 merkep'te (2 dişi 3 erkek) m. serratus d:::ırsalis eranialis 7 diş ilc 6.-12. costa'da; m. serratus dorsalis caudaIis ise 7 diş iIe 12.-17. costa'da,
8 merkep'te (3 dişi 5 erkek) m. serratus dorsalis cranialis, son 4 tanesi m. serratus dorsaIis caudalis tarafından örtülmü~ ve belir-gin, 9 diş ile 6.- 14. costa'da; m. serratus dorsaIis caudalis 8 diş ile
10.-17. costa'da,
7 merkep'te (3 dişi 4 erkek) m. serratus dorsalis eranialis, sonun-cusu m. serratus dorsaIis eaudalis tarafından örtülmüş, 9 diş ile 5.-i3. costa'da; m. serratus dorsalis caudalis ise 6 di~ ile 12.-17. eosta'da sona ermektedir.
B- Gövdeyc özgü kaslar: Bu gruba dahil kaslardan, m. semi-spinalis'in m. semispinalis thoracis'inin evcil tektımaklılarda
bulun-ıı4 Yaşar L'çar
madığı bildirilmektedir (I, 4, 5, g, ı o, ı4)' At'ta yine aynı kasın bu-lunmadığı belirtilmektedir (6, 7, 13, 15, 16, 17, 18, ıg, 20, 23)' Biz-de araştırmamızda, merkep'te bu kas ın m. semispinalis thoracis'ini saptayamadık.
3- Göğüs Duvarındaki Kaslar
Mm. intercostales externi: İnce caudoventral yönde giden şeritler halinde, komşu iki cas ta arasında uzanan bu kasların, evcil tektır-naklılarda, cartilago costalis'ler arasında bulunmadığı, spatium in-tercostale'lerin ancak, Mm. levatores costarum iLC (g) veya art. cos-tovertabralis'lc cartilago costalis'lerin proximal uçları arasında ka-lan bölümünü lateral'den doldurduğu bildirilmektedir (I, 4, 5, 1,1-). Bu kasın kalınlığı dorsal'den ventral'c doğru gittikçe azaİmaktadır
(I, 14).
At'ta Mm intercostales externi'nin costae sterna1es'in cartilago costalis'leri arasında (I 5, i8) ve ayrıca costae asterna1cs'in ventral
uçları arasında da (I S) bulunmadığı belirtilmektedir. Aynı hayvan-da bu kasın cartilago costalis'ler arasında bulunmadığına değinil-mekte (20), Mm. levatores costarum'dan (23) veya art. costoverteb-ralis'lerden (I 6) cartilago costalis'lere kadar uzandığı bildirilmekte-dir.
Merkep'te Mm. intercostales externi'nin, Mm. levatores cos-tarum ile genu costae'ler arasında, spatium intercosta1e'leri dıştan dolduran ince şeritler halinde bulunduğunu ve cartilago costalis' lerin ancak genu costae yakınlarına kadar yetişebildiğini saptadık. Bu kasın kalınlığı, evcil tektırnaklılarda belirtildiği gibi (I, 14), mer-kep'te de dorsal'den vcntral'e doğru gittikçe azalmaktadır.
Mm. intercostales interni: İ plikleri eranioventral yönde giden bu kas demet/eri, eveil tektırnaklılard?_ spatium intercostale'leri tama-men içten kaplamıştır (4, S, g). Bu kasların kalınlığının cartilago costalis'ler arasında daha fazla olduğu (I, 4, 5, 14), ı5) ve ayrıca costa'ların ventral uçlarından başladıkları halde, dorsal uçlarında eolumna vertebralis'c varmadan önce kayboldukları belirtilmekte-dir (I, 14).
At'ta bu kaslar, os costale'ler, ayrıca Mm. intercartilaginei ola-rak da, eartilago eostalis'lcr arasını doldurur (I 5, i6, 17, 18, 20, 23) ve costae astcrnales'lerin cartilago costalis'lerinin yalnız aralarında değil, aynı zamanda dış yüzlerinde de bulunurlar (15, 23). Bu
hay-Yerli ;\!erkev'in (Eqııus asinus L.) Gövde ... 115
vanda kas ventral'e doğru gittikçe external olanın aksine daha da kuvvetlendiği ve costae sternales'lerin eartilago eostalis'leri arasında maximum kalınlığına ula~tığı belirtilmektedir (ı 4-, ıs). Burada, ear-tilago eostalis'lcr arasında, Mm. intereostales externi bulunmadığı için, bu kasıar, Mm. intereostales interni, Mm. inter-eartilaginei ola-rak yüzeysel bulunurlar ve iplikleri daha fazla horizontal'e yakın seyreder (ı 5). Merkep'te Mm. intereostales interni spatium inter-costale'leri tamamen doldurmakta ve iplikleri os costale'ler bölge-sinde, Mm. intereostales externi tarafından örtülmü~ olduğu halde, eaudodorsal; eartilago eostalis'ler bölgesinde ise hemen hemen sa-gittal'e yakın eaudodorsal yönde gitmektedirler. Bu kasın kalınlığı cartilago eostalis'ler arasında maximum düzeyde olup, dorsal'e doğ-ru gittikçe incelmektedir.
Mm. fevatores costarum: Bir takım kas demetlerinden, 16-17 adet (4-), olu~mu~ olan Mm. levatores costarum, evcil tektırnaklılarda, sonuncu hariç (I), sırt omurlarının (ı, 4-, 5, 9, 14) ve sonuncu boyun omurunun (ı) proe. transversus'larından çıkarlar. İplikleri eaudo-ventral yönde giden bu kas demetleri, çıktığı omuru eaudal'de izle-yen ilk (1,4-,5) ve bazen de iki (ı, 5,14) eosta'mn proximal uçları-nın eranial kenarları ve lateral yüzlerinde sona ererler.
At'ta l\1m. levatores eostarum, Mm. intereostales externi'nin devamı görünümünde, spatium intereostale'lerin proximal kısmı-nı dolduran, üçgen ~eklinde 17 adet (ı6); ıs-16 adet (15, i7) kas
demetlerinden olu~mu~tur. Aynı hayvanda bu demetler, sonuncu ha-riç (13, 17, ı8), sırt omurlannın proe. transversus'larından çıkarlar
(13, IS, 16, 20, 23). İplikleri eaudoventral yönde giden bu kasıarın, çıktığı omuru izleyen ilk eosta'nın proximal ucunun eranial kenarın-da sona erdiği (13, IS, 16, 17, 18,20,23) ve bu arada i. (ı3, 15, 17,
20, 23), ekseriya 2. ve 18. eosta'ya (17) veya 18. eosta'ya (23) yapı~-madığı belirtilmektedir. Ara~tırmamızda bu kasların merkep'te,
1.-17. sırt omurlarının proe. transversus'larından çıkan ve Mm. in-tereostales externi'nin devamı görünümü veren, MONTANE ve ark.'nın (I6) at'ta bildirdikleri gibi i7 adet kas demetinden
olu~tu-ğunu sapı adık. İ plikleri, Mm. intereostales externi'ninkilerden da-ha az meyilli olmak üzere, eaudoventral yönde giden bu kas demet-leri, çıktığı omuru eaudal'de izleyen ilk eosta'nın, 2.-18. eosta'ların, cranial kenarına genu costae düzeyinde yapı~maktadır. Bu durumda kas, 18. eosta'ya da bir kas demeti ile bağlanmaktadır (Şekil: 2-7).
116
1-- Karın KaJları
Yaşar Uç.ar
Karın kaslarından m. obliquus externus ct internus abdomİnİs' de önemli bir ayırım saptanamamıştır. M. transııersus abrJominis: Evcil tektırnaklılarda bu kasın bir takım dişlerle costae asternalis'in car-tilago costalis'1erinin medİal yüzünden, yayvan bir aponeurosis ile bel omurlarının proc. transversus'larından (I, 4, 5, g, 14) ve ayrıca cartilago xipIıoidea ile son costae sternalis'den (4) çıktığı bildirilmek-tedir. Aynı araştırıcılara göre bu b_s, fascia transversalis ilc kay-naşan ve vagina m. recti abdominİs'in lamina interna'sının oluşu-muna katılan bir aponeurosis ile, linca alba'da sona ermektedir. At' ta bu kas ın bir takım dişlerle son 12-13 (17,23); 8.-18. (18) cartila-go costalis'lerin iç yüzünden; son costae sternalis ve tüm costae as-t~rnales'in carülago costaIİs'1crinin iç yüzünden ve proc. xiphoide-us'dan (IS) ve ayrıca yayvan bir aponeurosis ilc bel omurlarının proc. transversus'larından (15, 17, 18, 23) çıktığ-ı belirtilmektedir. HEIX-ZE (I I), MONTANE ve ark. (16) ve SUSSDORF'a (20) göre bu kas at'ta, bir takım dişlerle arcu;:; eostarum'un iç yüzünden, bel
0-murIarının proc. transversus'larından ve ayrıca tuber coxae'den apo-neurotie olarak çıkmaktadır. Bu araştırıcılar da at' ta bu kasın, evcil tektırnaklılarda yukarıda belirtildiği şekilde, linea alba'da sona er-diğini bildirmektedirler.
Merkep'te bu kas, diaphragma'nın costa'lardan çıkan origo dişlerine kenetlenmiş bir takım dişlerle, genu costae yakınlarında, son i i cartilago costalis'lerin iç yüzlerinden kassel, ayrıca tüm
bel omurlarının proc. transversus'larından ve spina iliaca ventralis cranialis'den aponeurotic olarak çıkmakta ve yukarıdaki araştırıcı-ların belirttikleri şekilde, linea alba'da sona crmektedir.
M. rectu;:; abdominis'te evcil tektırnaklılarda 10 kadar (ı, 14);
9-1i adet transversal, beyaz, kirişscl çizgilerin, inscriptiones ten
di-neae, bulunduğu belirtilmektedir (4, g, ro). At'ta g-ı i adet (6, 7, 15, ıg, 20, 23); SCHMALTZ (18) ise IO-I2 adet inscriptiones ten-dineae'nın bulunduğunu bildirmektedirler. KOCH (13) aynı hay-vanda, herhangi bir adet belirtmemektc, bir takım transversal, ki-rişsel çizgilerin, intersectiones tendineae, bulunduğuna işaret etmek-tedir. HEINZE (I ı) at' ta bu kirişsel çizgilerin toplam iımyatom'
dan oluşmasına karşı, araştırmış olduğu bir tek merkep'te i2 adet inscriptiones tendinaee saptadığını bildirmekte ve bizim de merkep' te bulduğumuzu desteklemektedir.
Yerli l[erkev'in (Equus asİnus L.) Gövde ...
5- Kuyruk Kasları:
117
Kuyruk kaslarından m. coccygeus tabakalanma yönünden, Equidae familyası türleri arasında, merkep'te ayrıcalık göstermek-tedir. Bu kasın at'ta iki tabaka ya ayrıldığı bildirilmektedir (I 5, ı 7, 23). Araştırmamızda bu kasın, merkep'te herhangi bir tabakalanma durumunu saptayamadık.
6- Ard Bacak Kasları:
A-Pelvis-femur Kasları: Burada bulunan kaslardan m. psoas minor, m. psoas major, m. biccps fcmoris ve m. quadriceps femoris' in m. vastus lateralis'i merkep'te, diğer equidae türlerininkilere gö-re ayrıcalık gösterir.
Af. Psoas minor: Bel bölgesinde uzanan bu kasın, evcil tektırnak-!ılarda son 3-4 sırt ve tüm bcl omurlarının (I, 4, 5, 14); son 3 sırt ile ilk 4-5 bel omurlarının ventral yüzünden ve 16.-17. costa'nın ver-tcbral ucundan (g) çıktığı belirtilmektedir,
At'ta ise aşağıdaki araştırıcılara göre bu kas, son 3 (ı3, 15, 17, 18, 23); son 2-3 (ıg, 20); son 3-4 (16) sırt ve ilk 4 (13, ı8); ilk 4-5 (ı5, ı7, ıg, 20, 23); tüm bcl (ı6) omurlarınıncorpus'larının vent-ral yüzlerinden ve ayrıca diaphragma'nın crus'larından (ı 3, ı 7, 18, 23) çıkmaktadır.
Araştırmamızda bu kasın mcrkep'te son 3 sırt ve ilk 4 bel omu-runun corpus'larının ventral yüzlerinden, 5. bel omurunun adı geçen yüzünün cranial ı /4 ünden ve ı6.-ı8. costa'ların vertebral uçları-nın ventral yüzünden çıktığını saptadık (Şekil: 3-4).
lıJ. psoas major: Evcil tektırnaklılarda bu kasın, son 2 sırt ve bel omurlarının, sonuncu bel omuru hariç (ı, ı4), corpus'larından ve ayrıca bel omurlarının proc. transversus'larının ventral yüzünden çıktığı belirtilmektedir (ı, 4, ı 5, 14). Aynı familya da bu kasın son 2 costa'dan da origo aldığı bildirilmektedir (ı, 4, 5, g, 14)'
At'ta ise bu kas 17.-i8. costa'dan, tüm bel omurlarının corpus'
ları ile proc,' transverms'larıııdan (ı 3, i5, ı 6, 17, 18, ıg, 20, 23) ve
ayrıca son 2 sırt omurundan çıktığı belirtilmektedir (ı6, ıg). Merkep' te bu kasın son 3 costa'nın vertebral uçlarının medial yüzünden sari 2 sırt ve tüm bel omurlarının corpus'larının ventral yüzünden ve ayrıca adı geçen omurların proc. transversus'larının başlangıç kısım-larından çıktığını saptadık (Şekil: 3-5).
118 Yaşar Uçar
Bilindiği gibi at'ta, arap at'ı hariç, 6 adet; merkep'te ise 5 adet bel omum vardır. Kanımızca buna bağlı olarak, gövdenin bu böl-gesindeki kısalmaya karşı, m. psoas minor ve major'un uzunluğun-da, bununla orantılı bir kısalma olmamış, ancak bu kasIarın origo' ları bir costa daha öne kaymıştır.
Af. bieepsfemoris: At'ta bu kasın pelvinal ve vertebral ari go baş-ları dışında, bir tendo ile de, femaral baş, os femoris'in caudal yü-zünden çıktığı bildirilmektedir (ı, 6, 7, ı3, ı4, ı7, ıg, 20,23). WEI-ERMANN'a (22) göre at ile merkep'in m. biceps femoris'leri arasın-daki tck ayrım, mcrkep'te bu kasın femoral başının bulunmamasıdır. Bizim merkeptc bulgumuz da WEIERMANN'ınkine (22) uymaktadır.
M. ı'astus laferalis: M. q uadriceps femoris'in bir parçası olan bu kas, evcil tektırnaklılarda trochanter major'un kaidesinden distal'de, os femoris'in lateral yüzünden çıkar (ı, 4, 5, g, 14).
At'ta ise os femoris'in lateral ve caudal yüzlerinin sınırından (I5, 17, 23): lateral yüzünden ve cranial yüzünün lateral yardımından çıktığ'ı bildirilmektedir (ı6, ı8, 20). Merkep'te WEIERMANN'a (22) göre bu kasın cranial portion'u m. gluteııs profundııs'un insertio'su altında, troclıanter major'un cranial'inde; caudal portion'u ise troclı-anter major ve trochtroclı-anter tertius arasında, os femoris'den çıkarlar.
Araşıırmamızda biz de bu kası merkep'te, cranial ve caudal 01-,mak üzere, iki portion'lu olarak saptadık.
B- Crus Kasları: Bu bölgede bulunan kaslardan m. soleus özel-likle merkep'te dikkati çekmektedir. Evcil tektırnaklılarda bu kasın çok küçük olduğu ve caput fibulae'den (ı, g, lO), veya tuberositas tibiae'dan çıktığı bildirilmektedir (4, 5, 14).
At'ta ise bunun çok zayıf olarak bulunduğu ve caput fibulae' den çıktığı bildirilmektedir (ı3, 15, 16, ı7, ı8, ıg, 20, 23). WEIER-MANN'a (22) göre bu kas merkep'te tibia'nın condylus lateralis'in-den ve eaput fibulae'dan çıkmaktadır.
Araştırmamızda bu kasın, diğer evcil Equidae türlerininkinden, merkep'te daha iyi geliştiğini ve origo'sunun WEIERMANN'ın (22) bulgularına uymakla beraber, ayrıca fibulae'nin proximal 1/5 in-den de çıktığını saptadık.
Araştırmamızda, bir adet erkek merkep'te os femoris'in fossa supra-condylaris'inden çıkan ve tibia'nın condylus medialis'İnde sona eren, iğ şeklinde bir kas saptadık (Şekil: 4-1) Her ne kadar insanda, m.
Yerli Merkev';n (EqUllS aoinus L.) Gövcle ... 119
plantaris'in hemen hemen aynı yerden, condylus lateral is ossis femo-ris'in üzerinden, origo aldığı ve ince bir kiriş ilc tend) calcaneus'da, tendo achiHis, veya ca1caneus'un medial'ind~ sona erdiği BARON
(I), ZIETZSCHMAN~ (23) tarafından belirtilmiş ise de, saptadı-dığımız kas ile insandaki m. plantaris arasında özellikle insertio'la-rı yönünden ayrım bulunmaktadır. Bu nedenledir ki, bu iki kas ın birbirinin analoğu olamayacağı kanısındayız.
c-
Pedis kasları: Bu bölgede bulunan kasıardan m. interosse-us mediinterosse-us merkep'te, diğer Eyııidae familyasına dahil evcil türlerin-kine göre ayrıcalık göstermektedir. Evcil tektırnaklılarda bu kasın ligamentöz olduğu ve diğer özelliklerinin ön bacaktakine benzedi-ği bildirilmektedir (I, 4, 5, 9, ıo, 14).At'ta ise, yukarıdaki araştırıcılar gibi açıklamada bulunan araş-tırıcıların (13, 15, 16, 17, 23) dışında, SUSSDORF (20) bu kasın metatarsus III'ün proximal ucundan ve art. tarsi'nin capsula arti-cularis'inden çıktığına değinmektedir. SCHMALTZ (ı8) ise at'ta bu kasa, tendo interosseus adını vermekte ve 4 kol ile os metatarsalc
nı
ve IV'ün basis'inden, os tarsale i ve IV'dcn çıktığını bildirmek-ted;r.Merkep'te ard ve ön ayağındaki m. interosseus medius'larının birbirinden ayırımı, birincisi tamamen tendinöz olduğu halde, ikin-cisinin proximal kısmı belirgin şekilde kassel karakterdedir (22).
Araştırmamızda, bu kasın mcrkep'te esas olarak os metatarsalc nI'deri çıktığı halde, ayrıca os metatarsalc n ve IV'd~n, os tarsak i
+
II ve IV'den d~ bir takım kiriş iplikleriyle origo aldığını saptadık.Literatür
I - Baron, R. (I968): Allatomie Compade des M cmmi/eres J)omesti-ques. Tom. I I. Laboratoire D'anatomie Ecole National
Veteri-naire, Lyon, pp. 38ı--ı023.
2- Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü. (1977): Tanm Istatistikleri Özeti. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Ya-yınları No. 846, Ankara, s. 20.
3- Batu, S. (1962): Türk Atları ve At Yetiitirme Bilgisi. A.ü. Vet. Fak. Yayınları No. 13, Ders Kitabı No. I I, Ankara, s. 97.
4- Bruni, A. C., Zunmerl,- U. (1929): Trattato di Anatomia Vete-rinaria. Vol. i, Milano, pp. 557-755.
l~O Yaşar Uçar
5- Chauveau, A., Arloing, S. (1891): The ComjJcrative Aııatomy of the Domesticated Animals. ii. Ed.
J.
A. Churchill ll, NewBm-!ington Steet, London, pp. 227-390.
6- Dobbcrstein, j., Hoffmann, G. (196i ) :Lelnhuch der
Vergleichen-(:en Aıwtomier!er/lc,ustiere.Bd.I.HirzeIVerlag,Leipzig,s. 100-173. 7- Dobberstein, j., K:.och, T. (1953): Lehrbuch der Vergleichenden
Amıtomie der Haustiere. Bd. ı. Hirzel Verlag, Lcipzig, s. 96-17 ı.
8- F. A. O. ([976): F. A. O. Production Year Book. Vol. 30, Rome, pp. 193-195.
9- Getty, R. (1975): Sissolt cııd Grossman's Anatomy of the Domestic
Animals. Vol. 1. Fifth Ed., W.B. Saunders Company
Philadelp-hia-London-ToroI1Lo, pp. 375--453.
10- Gültekin, M. (1977): Evcil Memeli Hryvanl2rın Karşılaştırmalı J\{vologia'sı. A.ü. Vet. Fak. Yayınları No. 339, Ders Kitabı No.
i. Ankara, 183 S. .
i1-. Heinze, W. (1971): Die lv/orphologie der Brıuclımuskeln Unserer
Hoııss:mgetiae. Anat.A.nz. Bd. 129, 133-148.
12- Internııtıonal Commıttee on Vetermary Anatomıcal
No-mcnelaturc. (1973): Namina Anatornice, Veterinaria, Vienna, pp. 218.
13- K:.och, T. (1976): Lehrbuch der Veteriniir-Anatomie. Bd. 1,3. Auf-lage, Veb Gmtav Fisclıer Verlag, .Jena, s. 231-346.
14- Lesbre, B.-X. (1922): Pricis D'anatomie Comparee des Animaux Domestiques. Tom. ı, Librairie
J.
-B. Bailliere et Fils, Paris, pp. 34°-512.15- Martm, P. (1914): Lehrbuch der Aııatomie der Haustiere. Ed. 11,2. AufJage, Verlag von Schickhart Ebner, Stuttgart, s. 149-269. 16- Montane, L., Bourdelle, E. (1913): Anatomie Regionale des
Ani-maux Domestiques. Cheva], Tom. 1, Librair:e j.-Bailliere et Fils,
Paris, pp. 523--ı048.
17- Nıckel, R., Schummer, A., Seıferle, E. (1968): Lehrbuch der
Anrıtomie der Haustiere. Bd. ı, 3. Auflage, Paul Parey in Berlin und Hamburg, s. 221-459.
18- Schmaltz, R. (1923): Anatomie des ?ferdes. 2. Auflage, Verlags-buchhandlung von Richard Sehoetz, Berlin, s. 1°9-237.
Yerli Merkep'in (Eqnu, asİnil, L.) Günle", IZI
19- Schwarze, K, ScIıröder, L. (1960): Kompenc:w7Il der Veterina/'-Anatomie. Bd. I, Veb Gustav Fischer Verlag-Jena, s. 177-252.
20-- Sussaorf, M. (I895):Lehrbuclı der Vergleichenr:'&ııAnatomie der Hc-ustiere. Bd. I, Verlag von Ferdinand Enke, Stuttgart; s, 438-688. 21- Uçar, Y. Yedi .Merkep'in (Equus (!.sinus L.) Beş, Boyun, Ön Bacck ve Öı:Bacagı Giivd~ı:e Baglr.ycn İskelet Kasları ile Kulek Kaslaı Üze-rinr.e Alckro-Analomik Araştımıdcr. Doktora Tezi, A.Ü. VeL Fak. yayınları arasında baskıda.
22- Weıermann, K. (1932): Beitmg <:,urVergleichenr'.en Myologie der Extremit,ıteli bei den Equiden. Equus csinus aFicanus Yuareg. Grey; Equus quagga elıapmani, Lqvard, Equus (abaltus, Lienn/. Inaugural-dissertation. Anat. Instit. der Tierarz. Hochsch., W'ien, s. 38. 23- Zietzschmann, O., Ackerknecht, E., Grau, U. (1974):
Ellen-berger-BaZlm. Ikilelbuclı eel' Verı;leichenr'.en Anctomie eel' Hcustiere.
18. Auflage, Springcr- Verlag, Berlin, s. 194-33°.
Şekil ı. :'vIerkep'in gö,.de d~ri bsmın sağ-yan görünümü. ı-M. eut;meus trunci; 2-Regio interscapularis; :{- Plica lat~ris; 4-- Umbi!icus; 5- ~i. eııtar.cus omobrachialis; 6- M. cuta-ncus tnıı~ci'niı~ fascia axi1Jaris'c katılan aponeurosis'i; 2,3- M. cutaneus trunci'nin dOl.sal;
3,4--eaudal; 4.6- ventra! kenan; 7- }vi. pectora!is ascendens; 8- M. obliqııUS externus ab-domirüs.
Şekil 2. Merkep'in göğüs dm.arı ve dcrin sırt kaslarının sağ yan görünümü. [- Mm. le-vatares costaruın; 2- Mm. multifidi; 3-18. costa; 4-[. belromumnun proe. trarısversus'u; 5- Mm. irıtcrcostales externi; 6- Mın. intercostales interni; 7- Mm. levatorcs eostarunı'un
Ycrli Mcrkcp'in (Equu, a,İnus L) Güvdc". 123
Şekil 3. Merkep'in bel kaslarınıJ~ sağ-vcntral görünümü. i,2,3-1.,2.,3. bel omuru; 4- M. psoas minor; s-M. psoas major; LS, 15, 17, 18-,S., 16., q., 18. costa'lar; ıS', 16', ıi,
124. Yaşar Uçar
Şekil 4. Merkep'te art. genus'un plantar'mda sapt:ıdığımız kasın caudal'den görünümü {sol bacak). t- Saptamış olduğumu", kas; 2- l'ossa supracond}laris; 3- Tibiaiııın condyhıs medialis'i; 4.- Os (i,moris'iı~ co.:dylus lateralis'i; 5- Os fcmoris'iıı condylus medialis'i;
