Çeviriler :
1484 OSMANLI SEFERI
ASKERI . HAZIRLIKLARI VE KRONOLOJISI
Yazan : N. BELDICEANUÇeviren: ZEKI ARIKAN
Vstad~m G. I. Bratianu'nun an~s~na. Bayezid II.'in 1484'te Bo~dan'a kar~~~ yapt~~~~ sefer, derin bir ara~t~rma konusu olmam~~t~r 4. Osmanl~~ askeri haz~rl~klar~~ hakk~ndaki aç~k kay~tlar, N. ~orga'da oldu~u gibi I. Ursu'da da eksiktir 2. Se-ferin kronolojisi pek az bilinmektedir ve I. Ursu'nun verdi~i tarih-lerin büyük bir k~sm~~ yanl~~t~r 3. Yazar; Tursun Bey, Ne~ri ve Sa'd-ed-Din'in kroniklerini tan~makla birlikte, bu üç kayna~~n verdi~i krono-lojik bilgileri yanl~~~ bir ~ekilde yorumlamaktad~r 4.
Padi~ah~n giri~ti~i haz~rl~klar ve seferin kronolojisi konusunda daha sa~lam bir fikir elde etmek için biz, Romen tarihçili~inin iyi tan~mad~~~~ veya bilmedi~i birçok Osmanl~~ kayna~~n~~ kullan~yoruz: K~ v'am Tursun Bey 6, Uruç b. Adil 7, A~~kpa~azade 8, Ne~rig, Bu makalenin malzemesinin bir k~sm~, Münih Edebiyat Fakültesine 1955'te sunulan doktora tezimizden gelmektedir (Der Feldzug Bajezid's II. gegen die Moldau und die Schlachten bis zum Frieden von 1486).
2 N. Iorga, Studii istorice asupra Chiliei ~i Cetatii-Albe, Bucarest 1899, 418 s.; N. Iorga, Istoria lui ~tefan çel Mare, Bucarest 1904, 374 s.; I. Ursu, ~tefan çel Mare ~i Turcii, Bucarest 1914, 222 s.; 1. Ursu, ~tefan çel Mare, Bucarest 1925, S. 178-199; S. Ficher, The foreign relations of Turkey 1481-1512, Urbana 1948, S. 32-33. Bo~clan'la ilgili k~s~mda birçok yanl~~l~klar vard~r.
3 ~tefan çel Mare, s. 178-186.
4 1. Ursu; Tursun Bey ve Ne~ri kroniklerinin Macarca (J. Thuri, Török tör-tinetirok, Budapest 1893, C. I, s. 29-95), Sadeddin'in Frans~zca (Paris Bibl. fonds fr. 6075, s. 79-82, 1484 seferi) ve Italyanca (V. Bratutti, Chronica deli' origine e progressi deha Casa Ottomana da Saidino Turco. c. I, Vienne 1649, c. II, Madrid 1652) çevirilerinden yararlanm~~t~r.
5 K~vami, Fetihndme-i Sultan Mehmed, (yay. F. Babinger), Istanbul 1955, VIII + 322 s. Yazar, olaylar~n ça~da~~d~r.
6 Tursun Bey, Tarih-i ebu'l-feth sultan Mehmed Han (yay. M. Arif), Tarih-i Os-mani encümeni mecmuas~, ilave, c. XXVI-XXXVI I I, Istanbul 9 ~~ 4- ~~ 9 ~~ 6.
Uruç, Tevarih-i dl-i Osman, (yay. F. Babinger), Hannover 1925, XXIV+ ~~ 4o S. F. Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke, Leipzig 1927, S.
Rüstem Pa~a ", Sadeddin n, Ali 12, Solakzade 13, Kâtip Çelebi 14, F. Giese 15 taraf~ndan yay~nlanan anonim kronik, Tatarca bir kronik 16, Bayezid II. ile ilgili anonim bir kronik ve yarmlanmam~~~ birkaç kronik 11.
23-24. Makalenin bundan sonraki bölümlerinde, eserin ba~l~~~~ G O W olarak k~sal- t~lm~~t~r.
Wykpaazade, Die altosmanische Chronik des 'Alykpasrazdde (yay. F. Giese), Leipzig 1929, XXXII + 252 s.; F. Babinger, GOW, s. 35-38. F. Babinger, yazar~n 1484'ten sonra öldü~ünü san~yor. Raif Yelkenci 23 Mart 1481 tarihini veriyor (R. Yelkenci, A~ikPa~azade tarihi üzerinde bir ara~t~rma, Vakit, I8-20 May~s 1945, say~~ 9813-9815, Istanbul 1945. Ayr~ca bk. Osmanl~~ tarihleri, Istanbul 1949, c. I, s. 82). Bu durumda, eserin son k~sm~~ bilinmeyen bir kimseye ait olmal~d~r. Avusturya' da, Mehmed II.'in ölümüne kadar gelen bir çevirisi yay~mland~ : R. F. Kreutel,
Vom Hirtenzelt zur Hohen Pforte. Frühzeit und Aufstieg des Osmanenreiches nach der Chronik "Der~kwürdigkeiten und Zeitlaufte des Hauses "Os~nanen" vom Derwisch Ahmed, gennant 'A~~k-Pa~a-Sohn, Graz 1959, 334 S. + metin d~~~nda 3 harita.
9 Ne~ri, Cihdnnüm4. Die altosmanische Chronik des Mevldnd Mehemmed JV'eschri (yay.
T. Menzel, F. Taeschner), Leipzig 1951, c. I (Menzel nüshas~), IV + 255 -I- 12 s. numaras~z; c. II, Leipzig 1955 (Manisa nüshas~, 1373), 18 ± 325 -I- 12 s. nu- maras~z.
10 Rustem Pacha, Die altosmanische Chronik des Rustem Pascha (yay. L. Forrer), Leipzig 1923, VIII + 207 s.; F. Babinger, GOW, s. 81-82. N. Iorga bu kaynak hakk~nda bilgi vermi~tir: N. Iorga, Cronicele turce~ti ca izvor pentru istoria Romdnilor,
Academia Romd~ul, Mem. sect. istorice, III, c. IX, Bucarest, 1928-1929, 22 S.
11 Sadeddin, Tâcü't-tevdrih, Istanbul 1280, C. I, 8 4 582 s.; c. II, 4 + 619 s. F. Babinger, GOW. s. 123-125.
12 Ali, Kiinhü'l-ahbar, Bayerische, Staatsbibliothek, Munich, Türkçe yzm. 73, 267 v. F. Babinger, GOW, s. 126-128.
19 Solakzade, Tarih-i dl-i Osman, Istanbul 1297, 6 12 -I- 773 s. F. Babinger,
GOW. s. 203-204.
14 Kâtib Çelebi, Tuhfetü'l-kibdrfi esfdri'l-billar, Istanbul 1728, 7 ± 75 ± 2V. +5 harita. F. Babinger, GOW, s. 195-203.
19 F. Giese, Die altos~nanischen anonymen Chroniken, Breslau 1922, C. I, V
421 + 1 73.
16 Kazmirski, A. Joubert, Pris de l'histoire des khans de Crinz6e, journal Asiatique,
c. XII, Paris 1833, s• 349-380, 428-458.
17 Dipnotlar~nda her eser için kulland~~~m~z k~saltmay~~ a~a~~daki ~ekilde belirtiyoruz: yzm. 98, Tarih-i dl-i Osman, Bibl. Nat. Paris, ms. fonds turc anc. 98, 97 v.-yzm. 99, Tarih-i dl-i Osman, Bibl. Nat. Paris, ms. fonds turc anc. 99, 186 v.-yzm.
m~ , Pricis cfr l'histoire ottomane, de ses origines i 1494 Bibl. Nat. Paris, ms. fonds turc
anc. ~ o~ , ~~ oo v.-yzm. 116, Tevdrih-i Osman, Bibl.' Nat. Paris, ms. fonds turc anc. ~~ ~~ 6, 179 v.-yzm. 117, Tev&rih-i dl-i Osman, Bibl. Nat. Paris, ms. fonds turc anc. 117, 143 v.-yzm. 154, Recueil d'ouvrages relatifs i~~ l'histoire ottomane des origines h1192, Bibl.
1484 OSMANLI SEFER/ 589 Romen tarihinin bu sayfas~na e~ilen uzmanlar~n ba~vurdu~u Italyan yazarlar~n~n, seferin seyri konusunda aç~k bir bilgileri yok-tur. N. Iorga ; bunlar~n, iki ticaret ~ehrinin fetih tarihlerini kar~~-t~rd~klar~n~~ ve Bâb-~~ Ali taraf~ndan sevk edilen askerin say~s~~ hakk~nda tart~~~labilir rakamlar verdiklerini göz önünde bulundurmu~tu 18.
Kili ve Akkerman'~~ fethetmek amac~n~~ güden Bayezid II., ku~atma araçlar~yla erzak ve mühimmat~n bir k~sm~n~n naklini kolayla~t~r-mak ve ordunun Tuna'dan geçi~ini sa~lakolayla~t~r-mak için; kara ordusunu bir donanma sevk~yle desteklemeye karar verdi. Marco Guazzo ve Sansovino'ya göre gemilerin say~s~~ 350 idi 19. Malipiero ve Sanudo yaln~z ~~ oo 2° kad~rga ve fosta oldu~unu belirtiyorlar 21.
Mehmed II.'in saltanat~n~n sonuna do~ru (1451-481) Osmanl~~ deniz kuvvetleri a~a~~~ yukar~~ 500 gemiden 22 olu~uyordu. 1484'te Nat. Paris, ms. fonds turc suppl. 154, 189 v.-yzm. 922, Menâk~b-~~ sultan Bâyezid han ibn Mehmed han, Bibl. Nat. Paris, ms. fonds turc suppl. 922, 64 v. 175 S. Frans~zca çevirisi; O. Gorka, Nieznany zywot Bajezida, Kwartalnik Historyczny, R. LII, Z. 3, Lwow 1938, s. 375-42 7,-yzm. 1047, Histoire de l'Empire ottoman, de ses origines â 1503, Bibl. Nat. Paris, ms. fonds turc suppl. 1047, 148 V. Bk. S. Buluç, Untersuchungen über die altosmanische anonyme Chronik der Bib. Nat. zu Paris suppl. turc 1047. Anc. fond. turc. 99, Leipzig 1938, 55 s. Paris Bibl. Nat. daki bu yazmalar için bk. E. Blochet, Catalogue des manuscrits turcs, Paris 1932, c. I, s. 40; 47-48, 237-238. 98, 99, m~ , ~~ 16, ~~ 17 ve 154 numaral~~ yazmalar~n 1484 seferine ili~kin paragraflar~, 2047 (93a-b) numaral~~ yazma ile kar~~la~t~r~lmazsa kar~~~kl~~a neden olabilir.- yzm. 2438, Tarih-i kl-i Osman, Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe yzm. 23.586, History of the reigns of Bayezid II and Selim I, British Museum, ms. turc. 190 v.
18 N. Iorga, Studii. S. 159-163; N. Iorga, Histoire des Romains, Bucarest 1937, c. IV, s. 253.
19 M. Guazzo, Histoire di Messer Marco Guazzo (. .). Can guerra du suo figliuolo Baiasit fatto can il Carabogdan vaiovoda delle Vallachia (.. .), Venise 1545, 30a; Fr. Sansovino, Dell' Historia universale dell' Origine et Imperio de Turchi, Venise 1564, 28113. Sigismondo Malatesta'n~n bir kâtibinin Eylül 1491 tarihli mektubu.
20 Malipiero, Annali Veneti del anno 1457 al 1500, Archivo Storica Italiano, c. VII, 1, Florence 1843, S. 134; Hurmuzaki, Documente privitoare la Istoria României, Bucarest
1894, C. VIII, S. 28. 21 Malipiero, göst. yer.
22 F. Babinger, Die Aufzeichnungen des Genuesen ~acopo de Promontorio -de Campis über den Osmanenstaat urn 1475, Bayerische Akademie der Wissenschaften, Classe de philoso-phie et d'histoire, 1956, say~~ 8, Munich 1957, S. 93. Osmanl~~ deniz te~kilat~~ konusunda:
/. H. Uzunçar~~h, Osmanl~~ devletinin merkez ve bahriye te~kilat~, Ankara 1948, XVI + 632 S. metin d~~~nda 48 levha; P. Kahle, Piri Reis, bahrije. Das türkische Segelhand-buch für das Mittellândische Meer vom jahre 1521, Berlin, Leipzig 1926, c. II, S. ~~
Bab-~~ Ali taraf~ndan sevk edilen deniz kuvvetlerini hesaplarken, padi~ah~n, Karadenizde dü~man kuvvetlerinin varl~~~ndan endi~e etmedi~ini göz önünde tutmak gerekir; Osmanl~~ filosu sadece yar-d~mc~~ bir rol oynayacakt~ : Bu da toplar~n, erzak ve mühimmat~n ta~~nmaslyd~. Katip Çelebi, Türk deniz fütuhat~~ tarihine ili~kin yap~t~nda, Kili ve Akkerman seferi için toplanan donanman~n gücü ve bile~imi konusunda, al~~kanl~~~na ayk~r~~ olarak, hiçbir belge vermiyor 23. Rodos adas~na yap~lan sefer için, Mehmed II. tara-findan toplanan donanma 6o kad~rgadan olu~uyordu 24. Öyle san~-yoruz ki, 1484'te Bayezid II.'in Istanbul ve Gelibolu'dan 25 donatt~~~~ filo az say~da kad~rga 23, birkaç düzine fosta ve ta~~t gemilerinden ibaretti 27. Toplam say~lar~, büyük bir olas~l~kla, yüz birimi geçmi-yordu 28. Türkler bu gemilere top, mühimmat ve erzak yüklediler 23.
Seferber edilen birlikler; yeniçeriler, azablar 30, Anadolu ve Rumeli t~marh sipahileriyle 31 kap~~ halk~yd~~ 32. Bu kuvvetlere topçu-lar~~ da katmak gerekir.
23 Kâtip Çelebi, Tuhfetü'l-kibâr fi esfdri'l-bihar, Istanbul, 1728, 8a. 24 Göst. yer.
25 Fr. Sansovino, ayn~~ eser, 28 1 b.
26 Sadeddin, ayn~~ eser, c. II, s. 42; Malipiero, göst. yer.
27 Malipiero, göst. yer. Gemilerin özellikleri için: A. Jal, Glossaire nautique, Paris 1848, s. 726, 743-756. Ortaça~~ sonlar~nda Akdeniz'de kullan~lan gemilerin tipleri konusunda: J. Heers, Types de navires et sp&ialisation des trafics en Mdditerran â la fm n du Moyen Âge, Le Navire, Travaux du deuxiPme Colloque International d'Histoire martime tenu les 17 et 18 mai 1957 l'Acackmie de Marine, Paris 1958, S. 107-117.
26 Malipiero, göst. yer.; Hurmuzaki, göst. yer.
29 K~vâmi, ayn~~ eser, s. 310, 314; Tursun Bey, ayn~~ eser, c. VII, 37 (1916), s. 186; Ne~ri, ayn~~ eser, c. I, s. 223; Sadeddin, ayn~~ eser, c. II, S. 42; Solakzade, ayn~~ eser, s. 292-293; Malipiero, göst. yer.
30 Azab, Maden i~letmelerinde ve ke~if hareketlerinde kullan~lan düzensiz yaya askeri. XIV. yüzy~l~n ortalar~ndan sonra kalelerde de görevlendirildi. H. Bowen, Enc. de l'Islam (2. bask~), c. I, s. 830.
31 T~mar sahibi. Miri arazi ki bunu elinde bulunduran kimse, atl~~ olarak sava~a gitme~e ve elinde bulundurdu~u topraklar~n geliri oran~nda asker besleme~e mec-burdu. Sipahinin, kendisine ayr~lan topraklar üzerindeki vergilerin bir k~sm~n~~ toplamak hakk~~ vard~~ ve reaya üzerindeki yarg~~ yetkisini de elinde bulunduruyordu. J. Deny, Enc. de l'Islam, (t. bask~), c. IV, s. 807-812; F. A. Belin, Etude sur la pro-prUt6 foncüre en pays musulmans et spicialement en Turquie, Paris 1862, s. 129 -134; F. A. Belin, Du rdgime des fiefs militaires dans l'islamisme et principalement en Turquie, Paris 1870, s. 57 vd., N. Filipovic, Bosna-Hersek t~mar sisteminin inki~aft, iktisat Fa-kültesi Mecmuas~. c. XV, 1-4, Istanbul 1955, s. 155-188,
1484 OSMANLI SEFERI 591 Tuna'y~~ geçtikten sonra, Eflâk Beyi Ke~i~~ Vlad'~n emrindeki Eflâklar ve K~r~m Tatarlar~~ padi~ah~n ordusuna kat~ld~lar 33.
Osmanl~~ ordusunun ve padi~ah~n vasallar~n~n insan gücü konu-sundaki bilgiler pek aç~k de~ildir. Malipiero ve Sanudo 300 . 000 asker 34 oldu~unu belirtiyorlar; Sadeddin ve Ali'nin Eflâk k~tas~~ 35 için verdikleri say~~ 20 . 000'dir. Çe~itli kaynaklara göre, K~r~m han~~
30 . 000 36, 50 . 000 37, veya 70 . 000 38 ki~ilik bir kuvvetle gelmi~~ olmal~d~r.
Bütün bu rakamlar bize güvenilmez görünüyor. I. Ursu, Bayezid'in ordusunun ~~ oo . 000 askerden 39 fazla oldu~unu san~yor; fakat bu say~~ bile, bize göre, gerçe~e oldukça uzakt~r.
Mehmed II.'in saltanat~~ s~ras~nda Istanbul'da ya~ayan Italyan Iacopo de Promontorio'nun nakline göre yeniçeriler, t~mar erleri, kap~~ halk~, azab ve ak~nc~lar~n 4° vb. say~s~, 1475'te bütün impara-
82 K~vânil, ayn~~ eser, s. 314; A~~kpa~azade; ayn~~ eser, s. 187-188; Ne~ri, ayn~~ eser, s. 224; Sadeddin, ayn~~ eser, c. II, s. 43; yzm. 1047, 93a; K. Kepecio~lu, Bursa'da
~er'i mahkeme sicillerinden ve muhtelif ar~iv kay~tlar~ndan toplanan bilgiler ve vesikalar, Vak~flar Dergisi, II (1942). S. 406. Kap~~ halk~'n~~ "les soldats de la Maison Impdriale" ~eklinde çevirdik.
43 Uruç, ayn~~ eser, s. 132-133; A~~kpa~azade, ayn. eser., S. 192; Ne~ri, ayn~~ eser, c. I, s. 223-224; Sadeddin, ayn~~ eser, c. II, s. 42, 43; Ali, ayn~~ eser, 173a; yzm. 1047, 93b; yzm. 922, s. 13-144 O. Gorka, Bialograd i Kiija, a wyprawa r. 1497,
Sprawozdanie z posiedzen towarzystwa naukowego warszawskego, c. XXV, Varsovie 1932
den ayr~~ bas~m, s. 22. P. P. Panaitescu, tan~tma yaz~s~, Revista istorica româna, c. III,
Bucarest 1933, s. 89-90. M. Guazzo, ayn~~ eser, 30a; V. Macuscev, Monumenta historica
slvavorum meridionalium, Belgrad 1882, c. II, s. 135; A. Antalffy, Douâ documente
din Biblioteca Egipteana de la Cairo despre cucerirea Chiliei ~i Cetatii-Albe in 1484, Revista
Istorica, c. XX, 1-3, Valenii de Munte, 1934, S. 39.
34 Malipiero, ayn~~ eser, s. 134; Hurmuzaki, ayn~~ eser, c. VIII, s. 28. 33 Sadeddin, ayn~~ eser, c II, s. 43; Â/i, ayn~~ eser, 173a.
39 Malipiero, göst. yer.; Hurmuzaki, göst. yer.
39 Sadeddin, göst. yer.; Solakzade, ayn~~ eser, s. 293; Ali, göst. yer.; Kazmirs-
ki, A. Joubert, Prdcis de Phistoire des khans de Crimde, journal Asiatique, c. XII, Paris 1833, s. 356-358.
Macuscev, ayn~~ eser, c. II, s. 135; A. Antalffy, ayn~~ eser, s. 39; N. Iorga,
Studii. s. 185. 1538'de Süleyman I.'a verilen Eflâk k~tas~~ sadece 3.000 ki~iydi
(N. Beldiceanu, G. Zerva, Une source ottomane relative â la campagne de Suleyman le
Ldgislateur contre la Moldavie (1538), Ada Historica, c. I, Rome 1959'dan ayr~~ bas~m).
39 1. Ursu, ~tefan fel Mare, s. 180.
4° As~l ordunun düzenli birliklerinin önünden giden hafif süvari kuvveti.
Bir ak~nc~~ ne toprak, ne de ücret al~yordu; dü~mandan ald~~~~ ganimetle geçimini sa~l~yordu. Ak~nc~lar, gerçek hanedanlar~n beyleri kumandas~~ alt~nda bulunuyor-lard~ : Evrenos O~ullar~, Mihal O~ullar~, Malkoç O~ullar~~ vb. A. Decei, Enc. de
torlukta" a~a~~~ yukar~~ 96.000 ki~iye var~yordu. Di~er bir ça~da~~ kayna~a göre, asker say~s~~ a~a~~~ yukar~~ 128.000 42 idi. ~ki kayna~~n verdi~i bilgilere göre; yeniçeriler, t~mar erleri ve kap~~ halk~n~n toplam say~lar~~ aras~ndaki fark pek önemli de~ildir. Birinci kaynak a~a~~~ yukar~~ 52.000, ikincisi 57.020 say~s~n~~ veriyor. Yazarlar; ak~nc~, azab vb. lerinin say~lar~~ konusunda da ba~da~am~yorlar. Iacopo de Promontorio bunlar~n say~lar~n~~ 44.000 tahmin ediyor; oysa ikinci kaynak a~a~~~ yukar~~ 70.000 olarak gösteriyor. Bu sonuncu miktar bize abart~lm~~~ görünüyor. Bâb-~~ Ali, XV. yüzy~l sonlar~nda büyük bir olas~l~kla ~~ oo. 000 ki~ilik bir kuvvetten yararlan~yordu. Buna göre, Bayezid II.'e gönderilen Eflâk ve Tatarlar~n say~lar~n~n çok az önemi olmal~d~r. Devletin iç ve d~~~ güvenli~ini sa~lamak için birtak~m birliklerin yerinde b~rak~ld~~~~ göz önünde bulundurulursa, Bayezid II. ve ona ba~l~~ olanlar~n toplad~~~~ Osmanl~, Eflâk ve Tatar kuvvet-lerinin 6o .000 ki~iyi geçmedi~i anla~~l~r.
Askerin ki~isel donat~m~~ üzerinde durmuyoruz 43. Tursun Bey, ordunun elinde manc~mklar ve ta~~ gülleler atan ku~atma toplar~~ bulundu~unu belirtmektedir 44. Di~er yazarlar, ordunun Edirne'den hareketinde araba, çe~itli çaptaki top 45 ve el kulevrinleriyle 46 donat~l-d~~-m~~ ekliyorlar. K~vâmi, toplar~n Kili ve Akkerman'da gemiden indirildiklerine i~aret etmektedir 47. Ta~~nmas~~ güç olan ku~atma
43 F. Babinger, Die Aufzeichnungen des Genuesen ~acopo de Pro~nontorio. . s. 48-61,
69, 72.
42 Donado da Lezze, Historia turchesca (1300-1514), yay. I. Ursu, Bucarest
1910, s. 134-152. Yeniçerilerin say~s~~ için bk: ~erif Ba~tav, Ordo Portae, Description
grecque de la Porte et de l'armde du sultan Mehmed II, Budapest 1947, s. 7.
43 Bu konuda bk: F. Babinger, Die Aufzeichnungen.. s. 54-55.
44 Tursun Bey, ayn~~ eser, s. 186. Mehmed II.'in geni~~ çapl~~ toplar~~ hakk~nda
Iacopo de Promontorio'da ayr~nt~l~~ bilgiler bulunmaktad~r. Ona göre bu toplar, 4'ten 7 kantara kadar a~~rl~ktaki ta~~ gülleleri f~rlatabiliyorlard~. (F. Babinger, ayn~~
eser, s. 85). Bir kantar = 56, 443 kg. (W. Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden
1955, s. 27). Mangonneaux, manc~n~k, ta~~ f~rlatan araç, (Kalervo Huuri, Zur
Geschich-te des mitGeschich-telalGeschich-terlichen Geschützwesens aus orientalischen Quellen. Helsinki, Leipzig 1941,
S. 85-186).
45 Tursun Bey, göst. yer.; A~~kpa~azade, ayn~~ eser, s. 187; Ne~ri, ayn~~ eser, c. I,
s. 223; Sadeddin, ayn~~ eser, c. Il, s. 43; Solakzade, ayn~~ eser, S. 292 ; yzm. 1047,
93a; K~vâmi, ayn~~ eser, s. 310, 314.
4e A~~kpa~azade, göst. yer.; Solakzade, göst. yer.; Sadeddin, ayn~~ eser, c. II,
s. 42. El kulevrini (= Coulevrine â main) : Kalevro Huuri, ayn~~ eser, s. 96, not: 4.
1484 OSMANLI SEFERI 593
gereçlerinin gemilere yüklendi~ini, yaln~z küçük çapl~~ toplar~n ka-radan gönderildi~ini ileri sürebiliriz. Sonuç olarak Bayezid II.'in ordusu manc~n~k, çe~itli çaptaki top ve el kulevrinleriyle donat~l-m~~t~.
Seferin çe~itli safhalar~n~n tarihlendirilmesindeki yanl~~liklar, kaynaklardaki tutars~zl~kla ilgili olmad~~~~ gibi, hicri tarihlerin ku-surlu hesaplanmas~na da ba~l~~ de~ildir. Tarihçiler, hicri takvimi miladi takvime çevirmek için, Selim I.'in saltanat~ndan önce, he-saplaman~n 16 Temmuz 45 de~il, fakat 15 Temmuz 622'den ba~lat~l•
mas~~ gerekti~ini gözden kaç~rd~lar. Hammer, L. Forrer ve I. Ursu 4° bunu hesaba katmad~klar~~ gibi verilen tarihle günün uyu~mazl~~~na da dikkat etmediler 5°.
Sadeddin ve Solakzade tarafindan kullan~lm~~~ olan Ne~ri tarihi, geçerli bir kronoloji veren tek Osmanl~~ kayna~~d~r ki, Bo~dan y~ll~k-lar~nca da geni~~ ölçüde do~rulanmaktad~r.
Bayezid II., 483-1484 k~~~n~~ Istanbul'da geçirdi. 26 Nisan 1484.'e do~ru (~~ Rebiyülah~r) ordunun, 30 Nisan Cuma günü 51 (2 Rebiyülah~r) sefere ç~kmas~~ emrini verdi. Bu nedenle verilen sefer-berlik emirlerinden biri evâil-i Rebiyülah~r (27 Nisan - 6 May~s) tarihlidir 52. ~u halde Osmanl~~ birlikleri may~s ay~~ ba~~nda ~stanbul' dan Edirne'ye do~ru yola koyulmu~~ olacaklard~r. Bir yang~nla harap olan bu ~ehirde 53, padi~ah birçok hay~r kurumlar~n~n yap~m~~ için haz~rl~klara giri~ti 54. Ne~ri, bunlar~n in~as~na ba~lang~ç tarihi olarak 48 J. Mayer, Probleme der islamischen Zeitrechnung, Mitteilungen zur Osmanischen
Geschichte, c. II, 3-4, Hannover 1926, S. 298; F. Babinger, GOW, s. 417.
48 Hammer, Geschichte des Osmanischen Reiches, Pest 1838, c. II, s. 288; Rustem Pacha, Die altosmanische Chronik des Rustem Pacha, s. 17; I. Ursu, ayn~~ eser, S. 18o-184. Bu konuda dikkate al~nacak tek eser: A. Antalffy, ayn~~ eser, s. 35-36.
50 Bk. Ne~ri, ayn~~ eser, c. I, S. 223-224.
81 Ne~ri, ayn~~ eser, c. I, s. 223.
82 K. Kepecio~lu, Bursa'da . . s. 406. K~talar~n Istanbul'da toplanacaklar~~ tarih saptanm~~~ oldu~una göre, bu emir 27 Nisan 1484'te ç~kar~lm~~~ olmal~d~r. 33 ~ehrin büyük bir k~sm~, 1484 Nisan~n~n ikinci yar~s~nda ç~kan bir yang~nla harap oldu, yzm. 117, ~~ ~8a; yzm. 154, 130 b; yzm. 1047. 93b.
84 Uruç, ayn~~ eser, s. 132; Ne~ri, göst. yer.; Sadeddin, ayn~~ eser, c. II, s. 42;
yzm. 1047, 93a. I3o~clan'da ele geçirilen ganimetin bir k~sm~~ hay~r kurumlar~n~n
yap~m~na. sarfedildi: Solakzade, ayn~~ eser, S. 293; G. Jacob, Evlija's Beschreibung
des Krankenhauses Bayezid's Il. zu Adrinopel, Der Islam, c. III, Strasbourg 1912,
S. 365-368; O. Aslanapa, Edirne'de Osmanl~~ Devri Abideleri, Istanbul 1949, s. 62-82. Belleten C. XLVII, 38
4 Rebiyülah~r Sal~~ 55 gününü veriyor; oysa 4 Rebiyülah~r, padi~ah~n Istanbul'da geçirdi~i 30 Nisan Cuma gününe tesadüf etmektedir. Üstelik 889 hicri y~l~~ Rebiyülah~r ay~n~n Sal~~ günleri 27 Nisan, 4, ii, 18 ve 29 May~s 1484 tarihlerine uygun dü~mektedir 56.
Edirne'den Bo~dan'a hareket tarihini bilmiyoruz, fakat birçok kaynaklar 26 Haziran Sal~~ günü (2 Cemaziyülah~r) Tuna'dan ~shakç~'ya geçildi~ini belirtiyorlar. Kanuni Süleyman'~n Prens Petru Rare~'e kar~~~ açt~~~~ seferde, 'ayn~~ mesafeyi katetmek için koydu~u zaman~n Bayezid II.'in Edirne'den ~shakç~'ya yürüyü~ü süresinden pek farkl~~ olamayaca~~n~~ farz ederek padi~ah~n Edirne'den hareket tarihini yakla~~k olarak saptayabiliriz. Kanuni Sultan Süleyman Edirne'den 26 Temmuz 1538'de 59 hareket ederek 18 59 veya 25 A~ustos 1538'de 6° ~shakç~'ya vard~. O halde Bayezid II., 26 Haziran 1484 Sal~~ günü ~shakç~'ya varmak için may~s ay~n~n son günlerinde Edirne'den ayr~lm~~~ olmal~d~r. Osmanl~~ birlikleri donanman~n yard~m~yla 61 Tuna'y~~ geçtiler; padi~ah erzak getiren ve memleketin içinde k~la-vuzluk yapmaya haz~r Ke~i~~ Vlad'~n Eflâk ordusu ile bulu~tu 62.
Birkaç günlük bir yürüyü~ten sonra Türkler, 5 Temmuz 1484 Pazartesi ( ~ l Cemaziyülah~r) günü Kili'yi ku~att~lar 63. Bo~dan kay-
" Ne~ri, göst. yer.
58 Baz~~ kaynaklar 26 Rebiyülah~r (22 May~s) tarihini veriyorlar, Sadeddin,
ayn~~ eser, c. 11, s. 42; Solakzade, ayni eser, s. 293; Leunclavius, Historiae Musulmanae
Turcorum, de monumentis ipsorum exscriptae, Franckfort 1591, sütun 595.
(Leunc-lavius, Annales Sultanorum Othomanidarum, Franckfort 1596, s. 32'de Rebiyülevvel tarihini veriyor). Incelememizle do~rudan do~ruya ilgili olmad~~~~ için bu sorun üzerinde durmuyoruz. Di~er kaynaklar 26 Rebiyülah~r Sal~~ (Pazar 22 May~s) gününü gösteriyorlar. Bu tarihler aras~ndaki uyu~mazl~k bizi, haberin do~rulu~u konusunda ~üpheye dü~ürüyor, yzm. 98, 62a; yzm. 101, 95b; yzm. 116. ~ o~ a; yzm. 117, ~~ 18a; yzm. 154, ~ 3ob; yzm. 1047, 93b.
57 Tzm. 23.586, 6a; Ne~ri, göst. yer.; Sadeddin, göst. yer.; Rustem Pacha, ayn~~ eser, s. 17; Solakzade, göst. eser.
58 A. Antalffy, Mün~a'at al Salatin, Fetihnâme-i Kara Bogdan, Buletinul Comisiei Istorice, c. XII (1934) Bucarest, S. 19; N. Beldiceanu, G. Zerva, ayn~~ eser, s. 9.
59 N. Beldiceanu, G. Zerva, ayn~~ eseri s. ~ o. 60 A. Antalffy, ayn~~ eser, s. 19.
61 A~~kpa~azade. ayn~~ eser, s. 187; Tursun Bey, göst. yer.; Sadeddin, ayn~~ eser,
c. II, s. 42.
62 Ne~ri, göst. yer.; Sadeddin, ayn~~ eser, c. II, s. 43; Solakzade, ayn~~ eser, s. 293. 83 Yzm. 23.586, 6a; Ne~ri, göst. yer; Sadeddin, göst. yer.; Solakzade, göst. yer.
1484 OSMANLI SEFERI 595
naklarm~n da 64 do~rulad~~~~ gibi 14 Temmuz 1484 Çar~amba günü (20 Cemaziyülah~r) kale, kap~lar~n~~ padi~aha açt~. Kili'nin fethinden üç gün sonra yani 16 Temmuz 1484 Cuma günü Bayezid II., bu zaferinden ötürü Tanr~ya ~ükretmek amac~yla ibadet etti 65.
19 Temmuz 1484 Pazartesi günü (25 Cemaziyülah~r) 66 ordu Akkerman yönünde yürüyü~e koyuldu ve K~r~m'dan gelen Tatar-larla birle~ti 61. Osmanl~~ kuvvetleri, Tatarlar ve Eflâklar Kili'den Akkerman'a dört günlük" yürüyü~leri süresince su s~k~nt~lar~n~~ gi-dermek için kuzeyde oldukça uzaktaki durgun su birikintilerine ve Bo~dan'~n güneyindeki göllere kadar ilerlemek zorunda kald~lar". Padi~ah, (22 Temmuz Per~embe) 70 Dinyester nehrinin a~z~na kurulmu~~ olan kalenin surlar~~ önüne vard~. Ku~atma çok ~iddetli oldu. Topçu bataryalar~~ 15 gün süreyle 71 Akkerman'~~ bombalad~lar. La~~mc~lar, yaya askerlerinin sald~r~lar~n~~ kolayla~t~rmak için siperler kazd~lar
84 Ne~ri, göst. yer.; Sadeddin, göst. yer.; O. Gorka, Cronica epocei lui ~tefan çel
Marc, 1457-1499, Bucarest 1937, s. 129; A. Antalffy, Doua documente din Biblioteca
Eg:Pteana. , s. 38-39; I. Bogdan, Vech ile cronice moldovene~ti pdna la Ureche (Anatde
de la Putna), Bucarest 1891, s. 147; I. Bogdan, Letopisetul lui Azarie, Analele Academiei
Romtine, Seria istorica, II, c. XXXI, Bucarest 1909, s. 150; I. Bogdan, Cronice
atin-gatoare de istoria Romdnilor, Bucarest 1895, s. 43. I. Ursu, ~tefan çel Marc, s. 183 ,14
Temmuz tarihini kabul ediyor. Baz~~ Osmanl~~ kaynaklar~~ 21 Temmuz Çar~amba
gününü gösteriyorlar, F. Giese, Die altosmanisclzen anonymen Chroniken, Breslau, c. I, s. ~~ 7;yzm. 99, 132 b; yzm. 116, 110 a; yzm. 117, ~~ ~~ 8 a; yzm. 154, 130 b; yzm. 922, s. 13: yzm. 1047, 93 a. Leunclavius Kili'nin fetih tarihini belirtmiyor ve çar~amba 27 Cemaziyülah~r (21 Temmuz) gününü Akkerman'~n i~gali olarak kabul ediyor, Leunclavius, Historiae Musulmanae Turcorum, Franckfort, sutun 595; yzm. 98, 62 a Kili'nin fethini Çar~amba 21 Cemaziyülah~r (15 Temmuz Per~embe) gününde
gösteriyor. Kroniklerin çe~itli tarihleri vermeleri belki ~undan ileri gelmektedir. Bir fetihname (A. Antalffy, ayn~~ eser, s. 39) miladi takvimin 22 Temmuzuna kar~~l~k
yanl~~l~kla 20 Cemaziyülah~r~~ vermektedir. Bayezid II.'in fetihnamesinin bu
parças~n~n yanl~~~ okunmas~, çe~itli Osmanl~~ kaynaklar~n~n da verdi~i 21 ve 27 Cemaziyülah~r günlerinin birbirine kar~~t~r~lmas~na neden oldu.
Ne~ri, ayn~~ eser, c. I, s. 223-224; Sadeddin, göst.yer.; Iki Osmanl~~ kayna~~~ fetih tarihi olarak 16 Temmuz 1484'ü veriyorlar, yzm. 23.586, 6 a: yzm. 2438, 146 b.
e° Ne~ri, ayn~~ eser, c. I, S. 224; Sadeddin, göst. yer.; Solakzade, göst. yer. 17 Ne~ri, göst. yer.; Sadeddin, Ost. yer.; M. Guazzo, ayn~~ eser, 30 a; yzm. 2438,
146 b.
li Ne~ri, Ost. yer.; Sadeddin, göst. yer.; Solakzade, göst. yer.; yzm. 2438, 146 b.
" A~~kpa~azade, ayn~~ eser, s. 187. 70 Bk. 68 nolu not.
ve kalenin hendeklerini doldurdular 72. Osmanl~~ kaynaklar~n~n 73
önemli bir an olarak belirttikkri sava~~n on be~inci günü (5 A~ustos Per~embe), birçok Bo~dan kroni~i tarafindan Akkerman'~n teslim tarihi olarak gösterilmi~tir 74. Birkaç Osmanl~~ kayna~~~ (Pazar) 8 A~ustos 1484 (16 Receb) 75 do~ru tarihini vermektedir. Bo~dan-Alman kroni~i, olay~~ 7 A~ustosa yerle~tirmektedir 78. Osmanl~~ kro-nikleriyle Bo~dan kayna~~~ aras~ndaki uyu~mazl~k Malipiero'nun eserinde belirtilmi~tir. Padi~ah, ~ehir halk~n~n boyun e~mesinden sonra, Akkerman'~~ teslim almak üzere ~~ oo ki~ilik bir yeniçeri gar-nizonu gönderdi. ~ehrin i~galine ancak ertesi günü giri~ti 77. Birkaç
Bo~dan kroni~inin ku~atma günü olarak gösterdikleri 5 A~ustos, öyle san~yoruz ki, bir ate~kesin sa~lanmas~~ için yap~lan görü~melerin ba~lang~ç tarihidir. Türk istekleri kar~~s~nda garnizon sava~a devam etti. Birkaç gün sonra, kale kumandanlar~ndan ikisinin ölümü üzerine 73 A~~kpa~azade, ayn~~ eser, s. 187-188; K~vâmi, ayn~~ eser, S. 314; Ne~ri, göst. yer.; Sadeddin, göst. yer.; Tursun Bey, ayn~~ eser, s. 187; yzm. 2438, 146 b.
73 Ne~ri, göst. yer.; Sadeddin, göst. yer. Bir fetihnamenin (V. Macuscev, Monumenta, c. II, s. 135) 2 A~ustos 1484 tarihi N. iorga taraf~ndan ~~ ~~ A~ustos
ola-rak düzeltilmi~tir (N. iorga, Studii, s. 158).
74 I. Bogdan, Vechile cronice, s. 147; I. Bogdan, Cronice inedite, s. 43; I. Bogdan, Letopisetul lui Azarie. S. 150. 5 A~ustos Per~embe gününe uygun dü~mektedir, oysa Bistrita y~ll~klar~~ 5 A~ustosu Çar~amba olarak gösteriyorlar (I. Bogdan, Cronice atingatoare. , s. 43). Leunclavius, bir çar~amba günü gerçekle~en Akkerman'~n zapt~~ ile Kilrnin ele geçirilmesini birbirine kar~~t~rmaktad~r (Leunclavius, Annales, s. 32). Bo~dan y~ll~klar~n~n verdi~i tarihi kabul etmeyen I. Ursu, k~smen Sadeddin'e dayanarak yapt~~~~ hesaba göre; bu Osmanl~~ kroni~inin do~ru tarihi vermesine kar~~n, 28 Temmuzu önermektedir (I. Ursu, ~tefan çel Mare, S. 183-184, not 2).
75 Ne~ri, ayn~~ eser, c. I, s. 224; Sadeddin, ayn~~ eser, c. Il, s. 43; yzm. 2438, 146b; yzm. 23.586, 6a; Rustem Pacha, ayn~~ eser, s. 17. Birkaç anonim kronik ayn~~ tarihi göstermiyor. Birçok kaynak Akkerman'~n teslim tarihi olarak 25 Recebi veya per~embe 25 Recebi veriyor (yzm. 98 ,62a, yzm. 99, ~~ 32b ; yzm. 922, s. 13; yzm. 1047, 93a) fakat 17 A~ustos 1484 Çar~ambad~r. Per~embe, A~ustos 1484'ün 5, 12, 18
ve 26. günlerine dü~mektedir. Di~er baz~~ kronikler, teslim tarihi olarak Per~embe 12 A~ustosu (20 Receb) gösteriyorlar, yzm. ~~6, ~ ooa; yzm 117, Il 8a; yzm. 101, 95b ; yzm. 154, 13ob; F. Giese, ayn~. eser, c. I, s. 117. Bir fetihname, ii Recebe (3 A~ustos) (A. Antalffy, Doua documente, s. 40) A~ustos kar~~l~~~n~~ vererek fethin bu tarihte gerçekle~ti~ini belirtmektedir. Ne~ri ve Sadeddin'in verdi~i aç~k bilgilere ve Bo~dan - Alman kroni~inin belirtti~i tarihe dayanarak, bu fetihnamenin verdi~i tarihi kabul edemiyoruz.
75 O. Gorka, ayn~~ eser, s. 130.
1484 OSMANLI SEFERI 597
~ehrin sakinleri, kaleyi padi~aha teslim etmek için bir heyeti Türk karargah~na gönderdiler 78.
Padi~ah, birkaç gün dinlendikten ve fethedilen iki ~ehrin yöne-timini düzene koyduktan sonra orduyu 14 A~ustos Cumartesi günü (22 Receb) toplad~~ ve Tuna'ya do~ru harekete geçti 79. Türklerin
~shakç~'dan Kili'ye ve Kili'den Akkerman'a varmak için geçirdikleri süre hesaba kat~l~rsa Bayezid II.'in herhalde 484 A~ustos ay~~ so-nunda 8° Tuna'dan ~shakç~'ya geçti~i kabul edilir. Edirne'ye do~ru yola koyulan padi~ah, Babada~~'nda Sar~~ Salt~k 81 türbesi önünde konaklad~.
Ara~t~rmalar~m~z~n sonuçlar~n~~ a~a~~daki ~ekilde özetleyebiliriz: Bab-~~ Ali'nin haz~rlad~~~~ donanma az say~da galeriyi, birkaç düzine fostay~~ ve çe~itli ta~~t gemilerini kaps~yordu; say~s~~ 'o° bi-rimi geçmiyordu.
Padi~ah~n toplad~~~~ kuvvetler Eflâk ve Tatar k~talar~~ dahil, 6o. 000 ki~iyi a~m~yordu. Ordu manc~n~k, çe~itli çapta top ve el kulev-rinleriyle donat~lm~~t~.
Seferin kronolojisi a~a~~daki ~ekilde olmal~d~r: 26 Nisana do~ru, padi~ah~n seferberlik karar~~ almas~.
30 Nisan Cuma, Osmanl~~ kuvvetlerinin Istanbul'da toplanmas~~ için saptanan gün.
May~s ay~n~n son günleri, Edirne'den Bo~dan'a hareket. 26 Haziran Cumartesi, padi~ah~n ~shakç~'ya varmas~, Bo~dan'da Tuna'y~~ geçmesi ve orada Eflak ordusuyla bulu~mas~.
5 Temmuz Pazartesi, padi~ah~n Kili'yi ku~atmas~. 14 Temmuz Çar~amba, Kili'nin fethi.
16 Temmuz Cuma, Kili zaferinden ötürü Tanr~ya ~ükredilmesi. 19 Temmuz Pazartesi, Kili'den Akkerman'a hareket ve Tatar kuvvetleriyle birle~me.
78 Tursun Bey, ayn~~ eser, s. 187; A~~kpa~azade, ayn~~ eser, s. ~~ 8o; Ne~ri, göst. yer.;
Solakzade ayn~~ eser, s. 293, ku~atman~n 2o gün sürdü~ünü söylüyor.
79 Ne~ri, göst. yer; Sadeddin, ay~n eser, c. II, s. 44.
80 Paris Bibliotheque Nationale'~n Do~u K~sm~~ Türkçe Yazmalar~~ aras~nda 23 A~ustos 1484 tarihini ta~~yan Kili ve Akkerman'~n yönetimiyle ilgili birçok belge bulduk. Bu belgelerin Tuna'dan Dobruca'ya geçmeden önce düzenledi~ini san~-yoruz.
81 Ne~ri göst. yer.; Sar~~ Salt~k hakk~nda bk: J. Deny, Enc. de l'Islam ( . bask~), C. IV, s. 177-178.
22 Temmuz Per~embe, Akkerman ku~atmas~n~n ba~lamas~.
5 A~ustos Per~embe, sava~~n on be~inci günü. Cumartesi 7 - Pazar 8 A~ustos, Akkerman'~n i~gali. 14 A~ustos Cumartesi, Akkerman'dan hareket. A~ustos sonu, Tuna'dan Dobruca'ya geçilmesi.
Paris, May~s 1959. ÇEVIRENIN NOTU
Yukar~da çevirisini sundu~umuz makale, a~a~~daki dergide yay~mlanm~~~ ve Profesör N. Beldiceanu bu çeviriyi gözden geçirdikten sonra bize gönderdi~i 24 Ekim 1975 tarihli mektupla bas~lmas~na izin vermi~tir:
. N. BELDICEANU, La capmagne ottomane de 1484: ses preParatifs militaires
et sa chronologie, Revue des dtudes roumaines, 1957 - 1958 (Paris, 1960), c. V-VI, s. 67-77.
Profesör N. Beldiceanu, çe~itli ara~t~rmalar~nda zaman zaman ayn~~ konuya e~ilmi~, fetihten sonra Kili ve Akkerman gibi iki önemli ticaret ~ehrinin durumlar~~ hakk~nda, Osmanl~~ kaynaklar~ndan da yararlanarak de~erli incelemelerde bulun-mu~tur. Biz burada, Bayezid II.'in Bo~dan seferi, Eflâk-Bo~dan'daki Osmanl~~ düzeni; öte yandan yukar~daki makalede s~k s~k kendilerinden söz edilen Eflaklar~n sosyal ve ekonomik yap~lar~na ili~kin N. Beldiceanu'nun yapt~~~~ ara~t~rmalar~~ topluca belirtmeyi yararl~~ buluyoruz:
N. BELDICEANU, La conquete des citds marchandes de Kilia et de Cetatea Albd
par Bdyezld II, Südost-Forschungen, Munich 1964, c. XXIII, s. 36-90.
N. BELDICEANU, Kilia et Cetatea Albd â travers les documents ottomans, Revue
des dtudes islamiques. Paris 1968, C. XXXVI/2, s. 215-262.
4• N. BELDICEANU, Sur les Valaques des Balkans slaves l'ipoque ottomane (1450 - 1550), Revue des dtudes islamiques. Anne 1966 (Paris 1967), c. XXXIV
s. 83-132, metin d~~~nda XI levha.
N. BELDICEANU, La Moldavie ottomane â la fm n du XV° sikle et au Mut du
XVI° siecle, Revue des dtudes islamiques, Paris 1969, C. XXXV///2, s. 239-266.
N. BELDICEANU - Irne BELDICEANU STEINHERR, De'portation et
peche â Kilia entre 1484 et 1508, Bulletin of the School of Oriental and African Studies,
London 1975, c. XXXV/H/~, s. 40-54.
N. BELDICEANU, Recherche sur la ville ottomane au XV° siecle: Etude et actes, Paris 1973, S. 121-141, 163-176, 182-185.
N. BELDICEANU, Les Valaques de Bosnie â la fm n du XVe siecle et leurs
