HOWARD CRANE, The Garden of the Mosques. Haf~z Hüseyin
al-Ayvansarayf's Guide to the Muslim Monuments of Ottoman Istanbul, Brill,
Leiden. Boston. Köln 2000, XXXIV+635 sahife. Studies Islamic Art and
Architecture, Supplements to M~lqarnas, Cilt VIII.
Ayvansarayl~~ Haf~z Hüseyin Efendi ~stanbul camileri hakk~ndaki Hadik~i t'l-cevâmi' adl~~ eseri ile tan~nan bir osmanl~~ yazar~d~r. Babas~~ Hac~~ ~smail A~a IV. Mehmet'in k~z~~ Hatice Sultan-'in teberdarlarm~n kethudas~~ idi, 21 Haziran 1752'de vefat etmi~ti. Haf~z Hüseyin Efendi kendi-sini Ayvansaray'da Toklu Dede mahallesinden Dergah-~~ Ali yeniçerileri sekbanlarm~ n 15. Orta-s~na mensup, ayn~~ zamanda ayn~~ semtteki Toklu ~brahim Dede Mescidi imam~~ Halil Efendi'nin çömezi olarak tan~ t~ r. Temmuz 1787'de ölmü~tür. Muhtemelen babas~~ ve üstad~~ Halil Efendi gibi Toklu ~brahim Dede haziresinde defn olunmu~turl.
Haf~z Hüseyin Efendi'nin en me~hur eseri Hadlkatii'l-cevâmi'dir. 1768-69 (H. 1182)'de ya-z~lmaya ba~lanm~~, 1781 (H. 1195)'te tamamlannu~ur. Eserde ~stanbul, Eyüp, Galata, Bo~aziçi, Üsküdar ve Kad~ köy'deki cami ve mescitler derlenmi~, bunlar~n banileri, biliniyorsa, banilerinin mezarlar~n~n bulundu~u yer, bu yap~lar~ n yeni bir yap~m veya kiliseden çevrilme olup olmad~~~, tamirleri, yanlar~ nda bulunan mektep, medrese, sebil ve çe~me gibi tamarnlapc~~ yap~lar, cami hazirelerinden yatan ki~iler hakk~nda bilgi verilmektedir. Istanbul'da ve yurt d~~~ndaki kitapl~ k-larda 23 yazma nushasi Günay KUT ve Turgut KUT taraf~ndan tesbit olunmu~tur 2. Medine kad~-lar~ndan Mahmut Esat Efendi'nin o~lu Ali Sau Efendi ölümü 1842-43. H. 1258) Hadikatii .1-ce-~ niishalar~ ndan birini inceleyerek 1838 (H. 1253)'e kadar getirmi~, yani ekleme (zeyl), baz~~ tashihler ve ç~ kartmalar da yapm~~t~r. Bu eser 1864/65 (H. 1281)'de iki cilt halinde bas~lm~~ur. 1848 (H. 1264)'te de Mühendishane-i Berri-i Humayun'da haz~ rlamp ta~basmas~~ yay~nlanan ~s-tanbul surlar~~ içindeki cami ve mescidlerin yerlerini gösteren bir plan ne~r olunmu~tu3. Süley-man Besim adl~~ bir zat Hadikatül-cevâmfye, onu 1859-1860 (H. 1276)'a kadar tamamlayan bir zeyl yazm~~sa da, bas~lmam~~ur 4. Hac~~ ~smail Beyzade Osman Bey'in Mecmua-i cevând adl~~ iki küçük ciltlik eseri (~stanbul 1887/H. 1304) de bu türden eserlerden birisidir. Joseph von Ham-mer-Purgstall sonradan V~yana'daki Milli Kitapl~ga intikal eden bir Hadikat~i'l-cerân~ f yazmasm-dan faydalanarak bu eseri k~smen Almanca'ya çevirmi~, Osmanl~~ Tarihinde yarmlam~~urs.
I Semavi EY~CE, "Hüseyin Ayvansarayi" maddesi, TDV~A, c. 18, s. 528-530. TDV~A=Türkiye
Diyanet Vakf~~ ~slâm Ansiklopedisi.
2 "Ayvansarayi Haf~z Hüseyin b. ~smail ve eserleri", ~stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Tarih Dergisi, say~~ 33, 1982, s. 401-439.
3 Bu matbaa ve orada bas~lan baz~~ eserler için bk. Kemal BEYD~ LL~, Türk Bilim ve
Matbaac~l~k Tarihinde Mühendishâne, Mühendishâne Matbaas~~ ve Kütiiphânesi (1176-1826), ~stanbul 1995, Eren yay~ nc~ l~ k.
4 Kr~. Günay KUT-Turgut KUT, ayn~~ eser, s. 411-412.
5 HAMMEFt, "Verzeichniss der Moscheen Constantinopel's. Ein Auszug aus dem Garten der Moscheen, von Halis Husein Ben Elhadsch Ismail von Aiwanserai". Geschichte des Osmanischen Reiches, Pest 1833, IX, 47-144; Frans~zca çeviri: J.J. Hellert, Histoire de FEmpire Ottoman, Paris 1843, XVIII, s. 1-109.
188 KITAP TANITMA
Selim Nüzhet GERÇEK 1928de bu eserin bir dizinini haz~rlam~~ t~r: Hadikatül-cevân~ f n ~n eserin elifba fihristidir.
Tahsin ÖZ'ün ~stanbul camileri adl~~ iki ciltlik eseri de Hadikatü'l-cevami'ye dayanmakta-
chr6.
~stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü'nde iki mezuniyet tezi bu eserin bi-rer cildinin dizininden ibarettir 7.
Y~ ld~z Üniversitesi'nin Fen Bilimleri Enstitüsü'nde de Hadika ile ilgili iki yükseklisans tezi yap~lm~~ur 8.
Mugarnas'~n Supplements olarak yay~ mlanan ilk kitab~~ Risâle-i Mi'mariyye9 olmu~tu, bu eser de Howard CRANE'in bir çal~~mas~~ idi ".
Howard CRANE bu yeni eserinin Giri~~ (Introduction) k~sm~nda mimari yap~lar~n her de-virde tarihçilerin ve seyyahlar~n ilgisini çekti~inden bahs eder, ~ bn Haldun'un Mukaddimel °, el-Hatib el-Bagdâcli'nin Ta'rih-i Bagdad 12, ~ bn Battüta'n~ n Rihle 13 adl~~ eserlerine de~inerek sözü Hindistan'a" ve nihayet Osmanl~~ Devleti'nin ba~kentine getirir. Hadikatül-ceva~ni' yazar~~ Ayvan-sarâyi Haf~z Hüseyin Efendi'nin, Seyyid Ahmed Han gibi, yaln~z yaz~l~~ kaynaklara ba~l~~ kalmay~p yap~lar, onlar~ n tamamlay~c~lar~~ ve ~ehrin konumu hakk~ nda da bilgi verdi~inden bahs eder ve över.
Yazar~ m~z Haf~z Hüseyin Efendi'nin hayat~, eserleri hakk~nda çok dakik bilgiler verir (s. XVII-XXVI). Istanbul'da yap~lan tezleri bile görmü~tür".
6 Tahsin ÖZ, ~stanbul camii eri, Ankara 1962-1965, iki cilt. Türk Tarih Kurumu yay~n~. 7 Abdülkadir ÖZCAN, ~stanbul Üniversitesi Tarih Bölümü Tezleri (Lisans-Doktora),
~stanbul 1984, s. 84, Hayati GÜRBÜZ (I. Cilt), Mustafa ALATA~~ (II. Cilt).
8 Fikriye BULUNMAZ, Hadikatül-Cevarniye göre tarihi yar~madan~n Aksaray, Sulukule, Yedikule, Yenikap~~ bölgesinde kalan câmi ve mescidler, Y~ld~z Üniversitesi, 1986; Sevim BARUT,
Hadikatii'l-Cevami ye göre ~stanbul tarihi yar~madas~ndaki kiliseden camiye çevrilmi~~ yap~lar~n incelenmesi, Y~ld~z Üniversitesi 1987 Her iki çal~~ma da yay~nlanmarn~~ur.
9 Bu eser için bk. Orhan ~aik GÖKYAY, "Risale-i Mimariyye -Mimar Mehmet A~a- Eserleri", ~smail Hakk~~ UZUNÇAR~ILI'ya Arma~an, Ankara 1976, Türk Tarih Kurumu yay~ n~, s. 113-215.
Eserin yazar~~ Cafer Efendi'dir.
i° Howard CRANE, Risâle-i Mi'mâriyye. An early seventeenth-century Ottoman treatise on architecture. Brill 1987.
" ~ bni Haldun, Türkçesi: Zâkir Kadiri UGAN, Mukaddime, ~stanbul 1970, Dünya Edebiyaundan tercümeler dizisi, ~ark-islâm Klasikleri, no. 25. II, s. 318; ~ ngilizce çeviri: Frans~z ROSENTHAL, The Muqaddimah. An Introduction to History, New York 1958, V. k~s~m.
12 ~ ngilizce çeviri: Jacob LASSNER, Topography of Baghdad in the Early Middle Ages: Text and Studies. Detroit 1970. Hatib el-Bagdadi için bk. M. Ya~ar KANDEMIR- "Hatib el-Ba~dâdi maddesi, TDV~A, c. 16, s. 452-460,
13 Bu eser ve yazar~~ için bk. A. Sait AYKUT, "~bn Battüta", TDV~A, c. 19, s. 361-368.
19 Seyyid Ahmed Han, Asar ii's-Senâdid, Delhi 1847. Eserde Delhi'deki mimari yap~lar anlat~lmaktad~ r, Urdu dilinde kaleme al~ nm~~t~r. ~ngilizce ve Frans~zca çevirileri de vard~r: Garçin de TASSY, Journal Asiatique, 5. seri, 15 (1860), s. 508-36, 16, s. 190-254, 521-543, 17
(1861), s. 77-97; R.NATH, Monuments of Delhi: A Historical Study, New Delhi 1979.
19 Haf~z Hüseyin Efendi'nin di~er eserleri hakk~nda geni~~ bilgi Semavi EY~CE (ayn~~ eser, gösterilen yer)'de de vard~r.
K~TAP TANITMA 189 Metin tesisinde Ali San Efendi'nin Matbaa-i Arnire'de bas~lan iki ciltlik ne~ir esas al~nm~~, Ayvansarayrnin kaleminden ç~kan metin ile ikisi aras~nda de~i~iklikler bulundu~undan, Hüseyin Efendi yazmalanndan Viyana ve Tübingen niishalar~ndan da faydalamlm~~t~r.
Howard CRANE, Ali San Efendi'nin
Hadikatül-cevâmi'nin
bas~li niishas~nda yay~n~n~~ unut-tu~u mimari yap~lan tanumaktad~r. Bunlar:~ehreminUndeki IV. Mehmed zaman~nda in~a olunan Baruthâne Camii (S. XXVII), Süleymaniye külliyesi içerisindeki Tabhâne Mescidi (s. XXVII),
III. Ahmed'in k~z~~ Zeynep Sultan için Mimarba~~~ Mehmed Tahir A~a'~un in~a ettirdi~i Alemdar semtindeki Zeynep Sultan Camii (s. XXVII-XXVIII),
Eyüp'te B~çakç~~ Ferhad Çelebi'nin yapt~rd~~~~ B~çakç~~ Mescidi,
Üsküdar'da Kavak ~skelesi mescidi civar~ndaki Kanuni Silleyman'~n in~a ettirdi~i belirti-len Orta Sofa Mescidi (s. XXVIII)'dir.
Haf~z Hüseyin Ayvansarayrnin orijinal metninde bulunmarp da Ali Sat Efendi'nin yar~n-lad~g'~~ metne ekledi~i yap~lar da ~unlard~r:
Ni~anc~~ Mehmed Bey Mescidi. CRANE, bu yap~dan yaln~z Ali San Efendi metninde bahs olundu~unu, di~er
Hadilcatül-cevâmf
yazmalar~nda rastlanmad~~~n~~ belirtir ve ~ehremini'nde bulunan bu mescidi yap~:1ra= da ulemadan E~ri Abdi Bey'in o~lu oldu~una i~aret eder (s. 236-237).Hac~~ Ali Tekkesi Mescidi. Eyüp'tedir, III. Mustafa zaman~nda in~a olunmu~tur. Hac~~ Ali Efendi uzun y~llar tekkesinin ~eyhi idi (s. 288).
Izzet Mehmed Pa~a Tekkesi Mescidi. Eyüp'te bulunuyordu (s. 290). Nusretiye Camii, Tophane'de (s. 384-386).
Gazali Mescidi. Deli Birader takma ad~~ ile me~hur Bursal~~ Mehmed Efendi'nin Be~ikta~-'ta yapt~rd~~~~ zaviyenin tamamlarc~s~~ idi (s. 427-430). Kendisi XVI. yüzy~l ~air ve kad~lanndand~r. Selimiye Camii. Üsküdar'da III. Selim taraf~ndan yapunl~n~~t~; yan~nda sibyan mektebi, Nak~ibendi Tekkesi, hamam~~ da vard~~ (s. 495).
Adliye Camii. Bu da Üsküdar'da, ~emsi Pa~a Camii'nin 200 m. kadar bat~s~nda ~erefibâd Saray~~ mü~temilât~ndan ~erefâbâd Mescidi diye bilinen yap~n~n yerine IL Mahmud taraf~ndan yeniden yapt~r~lm~~t~. Adliye ismi II. Mahmud'un "Adli" s~faundan gelmektedir (s. 496). Böyle-likle CRANE, Ali Sat~'mn bas~lm~~~ metni ile gerçek Hafiz Hüseyin Efendi metinleri aras~ndaki farklar~~ belirtmi~, gerçek
Hadikann-cer'~miyi
tesis etmi~, onun çevi~isini, agldamalarla yar~nla-~n~~t~r.Yazan=
Hadikatül-cerâmi'de
geçen baz~~ deyimlerin aç~klamas~n~~ yapm~~~ (s.XXIX-XXXI), sonra da ~stanbul ile ilgili planlar hakk~nda da bilgi vermi~, bunlar~n da bir listesini oku-yucular~na sunmu~tur (XXXI-XXXIV).
Eserin geri kalan k~sm~, yani ana bölüm
Hadilcat~n-cerâmi. nin I.
(s. 6-326) ve II. (s. 329-550) ciltlerinin ~ngilizce çevirisidir ve her yap~ya ait zengin dipnotlanm ihtiva etmektedir. Her bir mimari eserin nerede bulundu~unu, haritalardaki yerini, yapt~ran veya tamir edenlerin ki~i-190 KITAP TANITMA
lilderini, bunlarla ilgili yay~ nlar~~ bu notlarda bulmak sevindirici, ayn~~ zamanda Howard CRANE-'~ n çal~~mas~ ndaki özeninin, büyük çabas~n~ n, ciddiyetinin göstergesidir.
Deyimlerin ~ ngilizce kar~~l~ klar~ n~ n veya izah~n~ n yer ald~~~~ bir Lugatçe (s. 551-566), fayda-lan~ lan eserlerin listesi (s. 567-571), cami, medrese, tekke ve türbe ile di~er yap~lar~ n (s. 573-596) ve ~ah~s isimlerinin dizinleri (s. 597-625) eseri tamamlamaktad~r.
Howard CRANE, gayesinin Hadikatü'l-cevândelen Osmanist olmayan, fakat mimari ve ~ehircilik tarihi ile u~ra~anlar~ n da faydalanmas~~ oldu~unu belirtmekte ise de (s. XXVII), zann~ -m~zca bu muhte~em eser Osmanistlerin de elinden dü~iiremeyecelderi güvenilir bir müracaat ki-tab~~ olmu~tur.
