T.C.
ORDU ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
TÜRK SĠYASĠ TARĠHĠNDE “BÜYÜK BĠRLĠK PARTĠSĠ” (SĠYASĠ GELĠġĠMĠ- FĠKRĠ KAYNAKLARI - TEġKĠLATLANMA YAPISI, 1993-2009)
HAZIRLAYAN ÖMER UMUR
T.C.
ORDU ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI
TÜRK SĠYASĠ TARĠHĠNDE “BÜYÜK BĠRLĠK PARTĠSĠ” (SĠYASĠ GELĠġĠMĠ- FĠKRĠ KAYNAKLARI- TEġKĠLATLANMA YAPISI, 1993-2009)
HAZIRLAYAN ÖMER UMUR
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ TARĠH ANABĠLĠM DALI
AKADEMĠK DANIġMAN Yrd. Doç. Dr. Ġsmail ÖZER
ORDU – 2016
BĠLDĠRĠM
Hazırladığım tezin tamamen kendi çalıĢmam olduğunu ve her alıntıya, kullandığım baĢka yazarlara ait her özgün fikre kaynak gösterdiğimi bildiririm.
27 /05 /2016 Ömer UMUR
iv
ÖZET
[UMUR, Ömer]. [TÜRK SĠYASĠ TARĠHĠNDE “BÜYÜK BĠRLĠK PARTĠSĠ” (SĠYASĠ GELĠġĠMĠ- FĠKRĠ KAYNAKLARI- TEġKĠLATLANMA YAPISI, 1993-2009)], [Yüksek Lisans Tezi], Ordu, [2016].
Bu çalıĢmada 1993 yılında Milliyetçi ÇalıĢma Partisi (MÇP) Sivas Milletvekili Muhsin Yazıcıoğlu‟nun liderliğinde kurulan, Büyük Birlik Partisi (BBP)‟nin Türk siyasi hayatındaki yeri ve Türk siyasetine etkisi ortaya çıkarılmaya çalıĢılmaktadır.
1993 sonrası Türk siyasi hayatının kriz dönemlerinde kilit roller üstlenmiĢ olan BBP‟yi incelerken aynı zamanda 1990‟lı yıllarda siyasal Türk Milliyetçiliği içinde yaĢanan dönüĢüm ve bunun Türk siyasi hayatına etkisi de açıklanmıĢtır. Bu çalıĢma telif ve tetkik eserler ile birlikte sözlü tarih araĢtırmalarını da kullanarak Türk siyasal tarihinde hala tartıĢmalı olan bir dönemi tarih metodolojisi çerçevesinde gün ıĢığına çıkarmaya gayret etmektedir.
Anahtar Sözcükler Büyük Birlik Partisi, Muhsin Yazıcıoğlu, Türk-Ġslam Ülküsü, Nizam-ı Âlem, Alperen.
v
ABSTRACT
[UMUR, Ömer]. [POLITICAL DEVELOPMENT- INTELLECTUAL
RESOURCES- ORGANIZATIONAL MODEL OF “THE GREAT UNION PARTY” IN TURKISH POLITICAL LIFE (1993-2009)], [Master‟s Thesis], Ordu, [2016].
In this study it is tried to be revealed the place in Turkish Political Life and its
impact on Turkish Politics of the Great Unity Party founded in 1993 in the leadership of Muhsin Yazıcıoğlu, Sivas Deputy of Nationalist Task Party.
While studying the Great Unity Party which played key roles in crisis periods of the post-1993 Turkish Political Life, both the transformation experienced in Political Turkish Nationalism in 1990s and its effect on Turkish Political Life have been explained. This study tries to unearth the period which is still questionable in Turkish Political Life within the scope of history methodology by using oral history researches along with copyright and investigation.
Key Words: The Great Union Party, Muhsin Yazıcıoğlu, The Turkish-Islamic Ideal, Nizam-ı Âlem, Alperen.
vi
ÖZGEÇMĠġ
KiĢisel Bilgiler
Adı Soyadı: Ömer UMUR
Doğum Yeri ve Tarihi: Of/1982
Eğitim Durumu
Lisans Öğrenimi: KTÜ/FEF/Tarih Bölümü
Yüksek Lisans Öğrenimi: Ordu Üniv. SBE Cumhuriyet Tarihi ABD Bildiği Yabancı Diller: Ġngilizce
Bilimsel Etkinlikleri:
ĠĢ Deneyimi
Uygulamalar: Projeler:
ÇalıĢtığı Kurumlar: MEB
ĠletiĢim
E-Posta Adresi: umur615@hotmail.com Telefon:
ĠĢ: Ev:
Cep: 0 505 236 71 46
vii ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET ... İV ABSTRACT ... V ÖZGEÇMĠġ ... Vİ ĠÇĠNDEKĠLER ... Vİİ TABLOLAR LĠSTESĠ ... XV KISALTMALAR ... XVİ ÖNSÖZ ... XİX GĠRĠġ ... 1 1. BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR 1.1 Sosyolojik Bir Kurum Olarak Siyaset...4
1.1.1 Siyasetin Anlamı ...4
1.1.2 Siyaset Biliminin Tarihi Kökenleri ...5
1.1.3 Siyaset Biliminde Metot ...7
1.1.4 Siyaset Bilimi ve Devlet Kavramı ...7
viii
1.1.6 Siyasetin Dinamiği: Ġdeoloji ...9
1.2 Siyasi Parti ... 11
1.2.1 Siyasi Partinin Tanımı ... 11
1.2.2 Siyasi Partinin Kökenleri ... 13
1.2.3 Siyasi Parti Tipleri ... 16
1.2.4 Siyasi Parti Sistemleri ... 18
1.2.5 Siyasi Parti TeĢkilatları ... 20
1.2.6 Siyasi Partinin Fonksiyonları... 22
2. BÖLÜM BÜYÜK BĠRLĠK PARTĠSĠ’NĠN KURULUġUNU HAZIRLAYAN SEBEPLER VE BÜYÜK BĠRLĠK PARTĠSĠ’NĠN KURULUġU 2.1 Milliyetçi Hareket Partisi’nin KuruluĢu ... 26
2.1.1 12 Mart Muhtırasına Kadar Milliyetçi Hareket Partisi ... 27
2.1.1.1. Millet Parti’sinden Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’ne ... 27
2.1.1.2. Alparslan TürkeĢ’in Siyasete GiriĢi ... 29
2.1.1.3. Alparslan TürkeĢ’in Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’ne Genel BaĢkan Olması ... 30
2.1.1.4. Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’nden Milliyetçi Hareket Partisi’ne GeçiĢ ... 34
2.1.2 12 Marttan 12 Eylüle kadar Milliyetçi Hareket Partisi ... 36
2.1.3 12 Eylül Darbesi ve Milliyetçi Hareket Partisi ... 41
2.1.4 Milliyetçi ÇalıĢma Partisi’nden Milliyetçi Hareket Partisi’ne GeçiĢ (1980-1993) ... 43
2.1.5 Muhsin Yazıcıoğlu’nun Milliyetçi ÇalıĢma Partisi’ ne Katılımı ... 46
2.1.6 1991 Milletvekilliği Genel Seçimi ... 49
2.2 Yeni OluĢum Hareketi (Türk-Ġslam Ülkücüleri)’ne Göre Milliyetçi ÇalıĢma Partisi’nden KopuĢ Sebepleri ... 51
ix
2.2.2 Parti Ġçi Demokrasi Problemi ... 60
2.2.3 Doğru Yol Partisi-Sosyal Demokrat Halkçı Parti Koalisyonuna Güvenoyu Verilmesi... 63
2.2.4 Bizim Dergâh Dergisi’nin Basılması ... 69
2.2.5 Muhsin Yazıcıoğlu’nun Milliyetçi ÇalıĢma Partisi’nden Ġstifası ve Yeni OluĢum Hareketi ... 74
2.3 Büyük Birlik Partisi’ nin Kurulması ... 83
2.3.1 Ġstifa Sonrası Yapılan ÇalıĢmalar ... 83
2.3.2 Milli Mutabakat Çağrısı ... 86
2.3.3 Yeni OluĢum Hareketi’nin Binasının Açılması ... 93
2.3.4 Milli Mutabakat Siyasi Karar Kurultayı ve Sivil Ġnisiyatif Programı ... 96
2.3.5 Büyük Birlik Partisi’nin Resmen Kurulması ... 102
2.3.6. Büyük Birlik Partisi Kurucular Kurulu Üyeleri ... 104
3. BÖLÜM BÜYÜK BĠRLĠK PARTĠSĠ’NĠN FAALĠYETLERĠ 3.1 1. Olağan Kongre (31 Temmuz 1993) ... 112
3.2 19. Dönem Büyük Birlik Partisi Milletvekillerinin TBMM ÇalıĢmaları .... 113
3.3 1994 Mahalli Ġdareler Genel Seçimleri (27 Mart 1994) ... 116
3.4 1995 Milletvekilliği Genel Seçimleri (24 Aralık 1995) ... 120
3.5 2. Olağan Kongre (26 Mart 1996) ... 129
3.6 3. Olağan Kongre (26 Nisan 1998)... 131
3.7 20. Dönem Milletvekillerinin TBMM ÇalıĢmaları ... 133
3.8 1999 Milletvekilliği Genel Seçimleri (18 Nisan 1999) ... 135
x
3.10 4. Olağan Kongre (07 Ekim 2000) ... 143
3.11 1. Olağanüstü Kongre (2 Haziran 2001) ... 143
3.12 2002 Milletvekilliği Genel Seçimleri (3 Kasım 2002) ... 144
3.13 5. Olağan Kongre (20 Temmuz 2003) ... 147
3.14 2004 Mahalli Ġdareler Genel Seçimleri (28 Mart 2004) ... 148
3.15 6. Olağan Kongre (30 Nisan 2006)... 151
3.16 2. Olağanüstü Kongre (15 Nisan 2007) ... 152
3.17 2007 Milletvekilliği Genel Seçimleri (22 Temmuz 2007) ... 155
3.18 23. Dönem Büyük Birlik Partisi Milletvekilinin TBMM ÇalıĢmaları ... 157
3.19 3. Olağanüstü Kongre (19 Ağustos 2007) ... 159
3.20 7. Olağan Kongre (9 Kasım 2008) ... 160
3.21 2009 Mahalli Ġdareler Genel Seçimleri (29 Mart 2009) ... 161
3.22 Büyük Birlik Partisi’nin Seçimlerde BaĢarılı Olamamasının Sebepleri .... 163
3.23 2009 Sonrası Büyük Birlik Partisi’nin Durumu ... 169
3.24 Büyük Birlik Partisi ve Milliyetçi Hareket Partisi’nin BirleĢme Çabaları . 171 4. BÖLÜM BÜYÜK BĠRLĠK PARTĠSĠ’NĠN ĠÇ–DIġ POLĠTĠKAYA DAĠR GÖRÜġ VE PROJELERĠ 4.1 Büyük Birlik Partisi’nin Ġç Politikaya Dair GörüĢleri ... 176
4.1.1 Büyük Birlik Partisi’nin Yerel Yönetim AnlayıĢı ... 178
xi
4.1.3 Büyük Birlik Partisi’nin Terör Meselesine BakıĢı ... 180
4.1.4 Büyük Birlik Partisi’nin 28 ġubat Sürecine BakıĢı ... 181
4.2 Büyük Birlik Partisi’nin Projeleri ... 190
4.2.1 Sınavsız Üniversite Projesi ... 190
4.2.2 Askeri Ücret Projesi ... 191
4.2.3 Ġdam Halka Sorulacak Projesi ... 191
4.2.4 KAP Projesi ... 192
4.2.5 Yeni Anayasa Projesi ... 193
4.2.6 Terörle Mücadele Projesi ... 196
4.2.7 Bizim Türkiye’miz Projesi ... 198
4.2.8 GÖR Projesi ... 200
4.2.9 Büyük Aile Projesi ... 202
4.2.10 Birlikte Belediyecilik Projesi ... 204
4.3 Büyük Birlik Partisi’nin DiĢ Politika GörüĢleri ... 205
4.3.1 Büyük Birlik Partisi’nin Çekiç Güç’e BakıĢı ... 207
4.3.2 Büyük Birlik Partisi ve AB Süreci ... 209
4.3.3 Büyük Birlik Partisi ve Kıbrıs ... 211
4.3.4 Büyük Birlik Partisi ve Kafkaslar ... 214
4.3.5 Büyük Birlik Partisi ve Irak Türkmenleri ... 218
4.3.6 Büyük Birlik Partisi ve Balkanlar ... 220
5. BÖLÜM BÜYÜK BĠRLĠK PARTĠSĠ’NĠN ĠDEOLOJĠSĠ VE FĠKRĠ KAYNAKLARI 5.1 Türk Milliyetçiliği ... 225
5.2 Anadolu Milliyetçiliği ... 234
5.3 Muhafazakârlık ... 235
xii
5.5 Türk-Ġslam Ülküsü ... 239
5.6 Büyük Birlik Partisi’nin Yayın Organları ... 241
5.6.1 Bizim Dergah Dergisi ... 241
5.6.2 Yeni Hafta Gazetesi ... 243
5.6.3 Gündüz Gazetesi... 245
5.6.4 Nizamı Âlem Ocakları Dergisi ... 246
5.6.5 Alperen Ocakları Dergisi ... 247
5.7 Büyük Birlik Partisi’nin Yan KuruluĢları ... 247
5.7.1 SOGEV ... 248
5.7.2 Avrupa Türk Birliği ... 250
5.7.3 Nizamı Âlem Ocakları ... 252
5.7.4 Alperen Ocakları ... 256
6. BÖLÜM BÜYÜK BĠRLĠK PARTĠSĠ’NĠN TEġKĠLAT YAPISI 6.1 Kurucular Kurulu ... 261
6.2 BaĢkanlık Divanı Üyeleri ... 264
6.2.1 1. Olağan Kongre Sonrası OluĢturulan BaĢkanlık Divanı (31 Temmuz 1993) .. 265
6.2.2 2. Olağan Kongre Sonrası OluĢturulan BaĢkanlık Divanı (24 Mart 1996) ... 265
6.2.3 3. Olağan Kongre Sonrası OluĢturulan BaĢkanlık Divanı (26 Nisan 1998) ... 265
6.2.4 4. Olağan Kongre Sonrası OluĢturulan BaĢkanlık Divanı (08 Ekim 2000) ... 265
6.2.5 1. Olağanüstü Kongre Sonrası OluĢturulan BaĢkanlık Divanı ( 02 Haziran 2002) ... 266
6.2.6 1. Olağanüstü Kongre Sonrası Ġstifa Edenlerin Yerine OluĢturulan BaĢkanlık Divanı ... 266
6.2.7 5. Olağan Kongre Sonrası OluĢturulan BaĢkanlık Divanı (20 Temmuz 2003) .. 266
6.2.8 6. Olağan Kongre Sonrası OluĢturulan BaĢkanlık Divanı (30 Nisan 2006) ... 267
6.2.9 2. Olağanüstü Kongre Sonrası OluĢturulan BaĢkanlık Divanı (15 Nisan 2007) 267 6.2.10 3. Olağanüstü Kongre Sonrası OluĢturulan BaĢkanlık Divanı (19 Ağustos 2007) ... 267
xiii
6.2.11 7. Olağan Kongre Sonrası OluĢturulan BaĢkanlık Divanı (09 Kasım 2008) .. 267
6.2.12 4. Olağanüstü Kongre Sonrası OluĢturulan BaĢkanlık Divanı (24 Mayıs 2009) ... 268
6.3 Merkez Karar Yürütme Kurulu Üyeleri ... 268
6.3.1 1. Olağan Kongrede Seçilen MKYK Üyeleri ... 269
6.3.2 2. Olağan Kongrede Seçilen MKYK Üyeleri ... 270
6.3.3 3. Olağan Kongrede Seçilen MKYK Üyeleri ... 270
6.3.4 4. Olağan Kongrede Seçilen MKYK Üyeleri ... 271
6.3.5 1. Olağanüstü Kongrede Seçilen MKYK Üyeleri ... 271
6.3.6 5. Olağan Kongrede Seçilen MKYK Üyeleri ... 272
6.3.7 6. Olağan Kongrede Seçilen MKYK Üyeleri ... 273
6.3.8 2. Olağanüstü Kongrede Seçilen MKYK Üyeleri ... 273
6.3.9 3. Olağanüstü Kongrede Seçilen MKYK Üyeleri ... 274
6.3.10 7. Olağan Kongrede Seçilen MKYK Üyeleri ... 274
6.3.11 4. Olağanüstü Kongrede Seçilen MKYK Üyeleri ... 275
6.4 Merkez Disiplin Kurulu Üyeleri ... 275
6.4.1 1. Olağan Kongrede Seçilen MDK Üyeleri ... 276
6.4.2 2. Olağan Kongrede Seçilen MDK Üyeleri ... 276
6.4.3 3. Olağan Kongrede Seçilen MDK Üyeleri ... 276
6.4.4 4. Olağan Kongrede Seçilen MDK Üyeleri ... 276
6.4.5 1. Olağanüstü Kongrede Seçilen MDK Üyeleri ... 277
6.4.6 5. Olağan Kongrede Seçilen MDK Üyeleri ... 277
6.4.7 6. Olağan Kongrede Seçilen MDK Üyeleri ... 277
6.4.8 2. Olağanüstü Kongrede Seçilen MDK Üyeleri ... 277
6.4.9 3. Olağanüstü Kongrede Seçilen MDK Üyeleri ... 277
6.4.10 7. Olağan Kongrede Seçilen MDK Üyeleri ... 278
6.4.11 4. Olağanüstü Kongrede Seçilen MDK Üyeleri ... 278
6.5 Yüksek ĠstiĢare Kurulu Üyeleri ... 278
6.5.1 7. Olağan Kongrede Belirlenen YĠK Üyeleri ... 278
xiv
6.6 Büyük Birlik Partisi Parti Programı ... 279
6.7 Büyük Birlik Partisi Parti Tüzüğü ... 285
SONUÇ ... 289
KAYNAKÇA ... 292
xv
TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo No: Tablo Adı: Sayfa
Numarası:
Tablo 1 Büyük Birlik Partisi Kurucular Kurulu Üyeleri ... 106
Tablo 2 1994 Mahalli Ġdareler Seçimlerinde BBP‟ Nin Kazandığı Belediyelerin
KarĢılaĢtırmalı Tablosu ... 118 Tablo 3 1999 Mahalli Ġdareler Genel Seçimlerinde BBP‟ nin kazandığı Belediyelerin karĢılaĢtırmalı Tablosu ... 142
Tablo 4 2004 Mahalli Ġdareler Genel Seçimlerinde BBP‟ nin kazandığı Belediyelerin
karĢılaĢtırmalı Tablosu ... 150
Tablo 5 2009 Mahalli Ġdareler Genel Seçimlerinde BBP‟ nin kazandığı
Belediyelerin karĢılaĢtırmalı Tablosu ... 162 Tablo 6 BBP‟nin KatılmıĢ Olduğu Milletvekilliği Seçimlerinin KarĢılaĢtırmalı Tablosu ... 164
Tablo 7 BBP‟nin KatılmıĢ Olduğu Mahalli Ġdareler Seçimlerinin KarĢılaĢtırmalı
xvi
KISALTMALAR
ABD Amerika BirleĢik Devletleri
AKP Adalet ve Kalkınma Partisi
Akt. Aktaran
a.g.e. Adı Geçen Eser
a.g.t. Adı Geçen Tez
ANAP Anavatan Partisi
ANF Avrupa Nizamı Âlem Ocakları
AP Adalet Partisi
ATP Avrupa Türk Birliği
BBP Büyük Birlik Partisi
Bkz. Bakınız
BĢk. BaĢkan
C. Cilt
CGP Cumhuriyetçi Güven Partisi
xvii
CKMP Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi
CMP Cumhuriyetçi Millet Partisi
Çev. Çeviren
Der. Derleyen
DHP Demokratik Hareket Partisi
DP Demokrat Parti
DSP Demokratik Sol Parti
DYP Doğru Yol Partisi
Dön. Dönem
Ed. Editör
FP Fazilet Partisi
Haz. Hazırlayan
GĠK Genel Ġdare Kurulu
GÖR Güvenlik Özgürlük Refah Projesi
IDP Islahatçı Demokrasi Partisi
KAP Kalkınan Anadolu Projesi
MÇP Milliyetçi ÇalıĢma Partisi
MDK Merkez Disiplin Kurulu
xviii
MKYK Merkez Karar Yürütme Kurulu
MP Millet Partisi
MSP Milli Selamet Partisi
NATO Kuzey Atlantik AntlaĢması Örgütü
RP Refah Partisi
s. Sayfa
S. Sayı
SHP Sosyaldemokratik Halkçı Parti
SOGEV Sosyal Güvenlik Ve Eğitim Vakfı
SP Saadet Partisi
TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi
TKP Türkiye Köylü Partisi
TBP Türkiye Birlik Partisi
ÜGD Ülkücü Gençlik Derneği
vd. Ve Devamı
Y. Yıl
Yay. Haz. Yayına Hazırlayan
xix
ÖNSÖZ
Ülkemizde temsili demokrasi uygulanmaktadır. Temsili demokrasinin vazgeçilmez unsuru da siyasi partilerdir. Siyasi partilerinin kuruluĢ sebeplerini, fikri yapılarını, siyasi serüvenlerini araĢtırmak, Türkiye‟nin demokrasi tarihini anlamak açısından son derece mühim bir olaydır.
Türk siyasi tarihinde Milliyetçilik, Cumhuriyet‟in ilk yıllarından beri var olan bir fikirdir. Çoğunluğunu Milliyetçi ÇalıĢma Partisi (MÇP)‟den ayrılanların -Muhsin Yazıcıoğlu önderliğinde- kurmuĢ oldukları Büyük Birlik Partisi (BBP) girmiĢ olduğu seçimlerde az oy almıĢ olmasına rağmen halkın sempatisini kazanmıĢ bir partidir.
Türk siyasi hayatına yeni bir anlayıĢ getirmek iddiasıyla kurulan BBP bu amacını gerçekleĢtirme fırsatını yakalayamamıĢ ancak Türk siyasi hayatının çıkmaza girdiği dönemlerde üstlenmiĢ olduğu rol ile siyasetin demokratik yollarla devam etmesini sağlamıĢtır.
ÇalıĢmayı yaparken öncelikle Milli Kütüphane, Cumhuriyet Osmanlı ArĢivi, BBP, Alperen Ocakları, Gönüllerde Birlik Vakfı ve Milliyetçi Hareket Partisi (MHP)‟de kaynak taraması yapılmıĢtır. Kaynak taraması yapılırken arĢivlerin tam manası ile tutulmamıĢ olması bazı kaynaklara ulaĢılmasını engellemiĢtir.
MHP yöneticilerinden randevu alınıp ziyaretlerine gidilmiĢ ancak görüĢme talepleri olumsuz cevaplanmıĢtır. Bu sebeple MHP camiasının Büyük Birlik Partisi (BBP) ile alakalı özellikle de Milliyetçi ÇalıĢma Partisi (MÇP)‟den istifalar sürecinde yaĢanan olaylar hakkında ne düĢündüğü konusu tam olarak öğrenilememiĢtir.
xx
ÇalıĢmanın akademik danıĢmanlığını yürüten Yrd. Doç. Dr. Ġsmail Özer ile beraber hazırlanan soru formu, BBP‟nin baĢta kurucuları olmak üzere partinin her kademesinde görevli kiĢilere çeĢitli toplantılar vesilesiyle sunulmuĢ ve bu sorular üzerinden değerlendirme yapmaları istenmiĢtir. Bu görüĢmeler çalıĢmanın en önemli kaynağı niteliğindedir.
BBP‟nin Muhsin Yazıcıoğlu Özel Video ArĢivi çalıĢmanın en önemli kaynakları arasındadır. Bu arĢiv sayesinde partinin kuruluĢundan 2009 yılına kadar yapılan toplantı ve kongrelerdeki konuĢmalar incelenmiĢ, bu sayede çalıĢmanın daha güvenilir bilgilerden oluĢması sağlanmıĢtır.
ÇalıĢmanın diğer bir önemli kaynağı ise BBP‟nin kuruluĢ sürecinde yayınlanmaya baĢlanan Yeni Hafta gazetesi ve daha sonraki dönemde çıkarılan Gündüz gazetesi arĢivi olmuĢtur. Her iki gazetenin tüm sayıları bulunamamıĢ olmakla beraber Milli Kütüphanede bulunan sayıları incelenmiĢ ve bu kaynaklardan elde edilen bilgiler BBP‟nin kuruluĢ ve ilk yıllarına iliĢkin temel kaynakları oluĢturmuĢtur.
ÇalıĢmada yararlanılan bir diğer önemli kaynak ise Milliyetçilik üzerine önemli çalıĢmaları bulunan BBP Yüksek ĠstiĢare Kurulu (YĠK) BaĢkanı Hakkı Öznur‟un eserleridir. BBP YĠK BaĢkanı Hakkı Öznur‟un Milliyetçilik hakkında yapmıĢ olduğu araĢtırmalarını kaleme aldığı eserleri çalıĢmanın önemli kaynaklarından birisidir. Dönemi daha iyi anlayabilmek bakımından Zaman ve Milliyet gazetelerinin 1990-2009 yıllarına iliĢkin arĢivleri taranmıĢ; konumuza iliĢkin haber ve yorumlar değerlendirilmiĢtir.
BBP‟nin kurucuları 99 kiĢiden oluĢmaktadır. Parti kurucularından hayatta olan 87 kiĢiden, iletiĢim bilgilerine ulaĢılamayan üç kiĢiyle (Alim Hayran, Tahir Kallıoğlu, Mehmet Ekici) görüĢülememiĢtir. Partinin kurucularından Hanefi Çelik‟le rahatsızlığı münasebetiyle görüĢülememiĢtir. Parti kurucularından ulaĢtığımız 83 kurucudan beĢi (Ramazan Ercan Bitikçioğlu, Erol Dok, Hüseyin Yılmaz, Ġsmail Yıldızlı, Erkan Malkan) görüĢ bildirmek istemediklerini beyan etmiĢtir. GörüĢleri alınan parti kurucularına, hazırlanan soru formundaki sorular sorulmuĢ ve alınan cevaplar çalıĢmada değerlendirilmiĢtir. Parti kurucularının haricinde baĢta partide görev almıĢ eski ve yeni
xxi
yöneticiler olmak üzere Ülkücü camiadan üç yüz kiĢi ile görüĢme yapılmıĢ ve bu görüĢmelerin bir kısmı da çalıĢmada kullanılmıĢtır.
Hazırlık sürecinden beri her daim yanımda olan kadim dostum Gökhan DEMĠR‟e, yapıcı eleĢtirileriyle bana yön veren Yrd. Doç. Dr. Recep TEMEL‟e, kaynak konusunda bana partinin arĢivini açan baĢta BBP Genel BaĢkanı Sayın Mustafa DESTĠCĠ, BBP Genel Sekreteri Sayın Üzeyir TUNÇ‟a ve tüm genel merkez yönetici ve çalıĢanlarına, Avrupa Türk Birliği (ATB), Alperen Ocakları, Gönüllerde Birlik Vakfı yöneticisi ve çalıĢanlarına, çalıĢmamızla alakalı sorularımıza cevap veren tüm BBP camiasına teĢekkürü bir borç bilirim. Tez konusunu belirlediğimiz ilk günden beri vermiĢ olduğu manevi destek ve yapmıĢ olduğu değerli katkılar için danıĢman hocam Yrd. Doç. Dr. Ġsmail ÖZER‟e ve oğullarım Alperen Kayra ile Ahmet Tuna UMUR‟a, ayırmam gereken zamanı çalıĢmaya ayırdığım için yükü daha da artan eĢim Hatice UMUR‟a sabırları ve destekleri için çok teĢekkür ederim.
Ömer UMUR Ordu, 2016
1
GĠRĠġ
Türk siyasi tarihinde “Büyük Birlik Partisi”ni konu edinen (Siyasi GeliĢimi-Fikri Kaynakları-TeĢkilatlanma Yapısı,1993-2009) araĢtırmanın amacı 1990 sonrası Türk siyasi hayatında ve milliyetçi camiada yaĢanan değiĢimi açıklamak ve 1980 sonrası yeniden toparlanmaya ve büyümeye baĢlayan Milliyetçi ÇalıĢma Partisi (MÇP)‟nin ciddi bir kırılma yaĢamasının sebeplerini ortaya koymaktır.
AraĢtırmanın bir diğer amacı BBP‟yi ortaya çıkaran olayları derinlemesine incelemek, partiyi diğer partilerden ayıran yönlerini ortaya koymaktır. Böylelikle BBP‟nin politik hayattaki faaliyetlerinin analiz edilmesi suretiyle Türk siyasi hayatının 1990-2009 yılları arası daha anlaĢılır kılınmaya çalıĢılmıĢtır.
Siyasi partiler yapı ve teĢkilat anlayıĢları ile birbirlerine benzese de ideolojisi ve politikaları yönünden birbirlerinden ayrılırlar. Dünyada ilk kez Amerika BirleĢik Devletleri (ABD)‟de ortaya çıkan siyasi partiler, Avrupa‟da 17. ve 18. yüzyılda Ġngiltere‟de yaĢanan demokrasi hareketleri sonucunda 1850‟li yıllarla birlikte görülmeye baĢlanmıĢtır.
Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda ise ilk siyasi amaçlı örgütler, ulusal bağımsızlık amacı ile azınlıklar tarafından kurulmuĢtur. Osmanlı Devleti‟nde 1909 yılına kadar dernek kurma hürriyeti verilmemiĢtir. Bu sebeple, bu dönemde siyasi amaçlı örgütlerin hiçbiri, modern anlamda bir parti olma özelliğini taĢımazlar. 1908-1918 yılları arasında en önemli siyasi kuruluĢ Ġttihat Terakki Cemiyeti‟dir. On yıl boyunca iktidarı elinde bulunduran bu cemiyet zaman içerisinde partileĢmiĢtir.
Cumhuriyet döneminde 1923 yılında Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti‟nin Cumhuriyet Halk Fırkasına dönüĢtürülmesi ile ilk siyasi parti kurulmuĢtur.
2
1923-1945 yıllarında tek partili bir yönetim anlayıĢının olduğu ülkemizde bu dönemde 1925 ve 1930 yıllarında iki defa çok partili hayata geçmek istendiyse de baĢarılı olunamamıĢtır. 1945 yılından sonra ülkemizde demokratikleĢme çalıĢmaları hız kazanmıĢ ve 18 Temmuz 1945‟te Milli Kalkınma Partisi, 7 Ocak 1946‟da da Demokrat Parti (DP)‟nin kurulması ile ülkemizde çok partili hayat baĢlamıĢtır. 1950 yılından sonra ülkemizde çok farklı ideolojilerde partiler kurulmaya baĢlanmıĢtır.
Milliyetçiliği esas alan partilere bakıldığında ülkemizdeki ilk kurulmuĢ olan parti olan Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)‟nin Atatürk Milliyetçiliğini esas alan bir parti olduğunu görülmektedir. Daha sonraki dönemde kurulan DP‟nin milliyetçilik anlayıĢının CHP‟den faklı olarak daha fazla halkın ihtiyaçlarına göre Ģekillenen bir anlayıĢta olduğunu görülmektedir.
ÇalıĢma süresince BBP hakkında Ģu ana kadar yapılmıĢ bir araĢtırmanın olmadığı tespit edilmiĢtir. Yine MHP ve “Ülkücülük” üzerine yapılan araĢtırmalarda BBP‟nin Kurucu Genel BaĢkanı Muhsin Yazıcıoğlu‟ndan değiĢik sebeplerle bahsedildiği halde, BBP‟nin kuruluĢuna iliĢkin herhangi bir bilgiye bu kaynaklarda yer verilmediği gözlenmiĢtir. Bu çerçevede araĢtırmamız BBP‟yi konu edinen ilk çalıĢma özelliğini taĢımaktadır.
AraĢtırma altı bölüm halinde hazırlandı. AraĢtırmanın birinci bölümünde siyasi partiler ve siyaset kavramlarının açıklaması yapılmıĢtır.
Ġkinci bölümde BBP‟nin tarihi geliĢimi ele alınmıĢtır. Bu bölümde Millet Partisi (MP)‟den baĢlanarak, MHP‟nin tarihi geliĢimi verilmeye çalıĢılmıĢtır. BBP‟yi kuran yöneticilerin MÇP‟den istifa süreci ve devamında BBP‟nin kurulma süreci ayrıntılı olarak yine bu bölümde verilmiĢtir.
Üçüncü bölümde BBP‟nin faaliyetleri anlatılmıĢtır. 1993 yılından 2009 yılına kadar olan dönemde partinin kongreleri, katılmıĢ olduğu seçimler ve Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)‟de temsil edildiği dönemlerde yaptığı çalıĢmalar ayrıntılı olarak verilmiĢtir.
3
Dördüncü bölümde BBP‟nin görüĢlerine yer verilmiĢtir. Partinin projeleri ile iç ve dıĢ politik meselelere dair görüĢleri ayrıntılı olarak açıklanmıĢtır.
BeĢinci bölümde partinin fikri kaynakları ve ideolojisine yer verilmiĢtir. Partinin ideolojik alt yapısının incelendiği bu bölümde partinin yan kuruluĢları ve yayın organları da tanıtılmıĢtır.
Altıncı bölümde BBP‟nin teĢkilat yapısı incelenerek, 1993-2009 döneminde partinin kurullarında görev alanların isimleri bu bölüme eklenmiĢtir. Ayrıca bu bölümde partinin program ve tüzüğü de incelenmiĢtir.
Sonuç kısmında araĢtırmadan elde edilen bulgular değerlendirilmiĢtir. AraĢtırmanın ekler bölümünde ise görüĢme yapılan kurucular baĢta olmak üzere görüĢülen kiĢilerin açıklamalarına ve önemli dokümanlara yer verilmiĢtir.
4
1 . BÖLÜM
TEMEL KAVRAMLAR
1.1 Sosyolojik Bir Kurum Olarak Siyaset
Siyaset, insanın var olduğu günden beri toplum hayatında yeri olan bir kavramdır. Siyaset kavramı bu sebeple insandan, toplumdan ayrı düĢünülemez. Zira insanlar bir arada yaĢamaya baĢladıkları günden itibaren belli kurallara göre yaĢamlarını idame ettirmek zorunda kalmıĢlardır. Bir arada yaĢamak mecburiyetinin ortaya çıkardığı yönetme olgusu da siyaset kavramını toplum hayatının merkezine koymuĢtur.
1.1.1 Siyasetin Anlamı
Siyaset kelimesi sözlükte, belli bir ereğe varmak için tutulan ölçülü yolların topu
anlamına gelmektedir1
. Sözcüğün kökeni ise Arapçadır. Arapçada at bakıcılığı anlamına gelmektedir. Günümüzde kelime karĢılığı olarak, “Devletin etkinliklerini amaç, yöntem ve içerik olarak düzenleme ve gerçekleĢtirme esaslarının bütünü” anlamını almıĢtır. Siyaset kelimesi eski Yunanca politika kelimesi ile aynı anlamda kullanılmıĢtır. Politika; devlet yönetme sanatı, vatandaĢlara dair olan anlamına gelmektedir. Siyaset, en
1
5
geniĢ anlamda, insan hayatlarını düzenleyen genel kuralları yapmak, korumak ve
değiĢtirmek için gerçekleĢtirdikleri faaliyetlerdir2
.
Yusuf Has Hacip siyaseti; topluma özellikle onun güçsüz kesimine hizmet verme ve onu güçlendirme amacıyla yapılan faaliyetler olarak açıklamıĢtır. Zaten devletin kurulmasının, siyasal egemenliğin ve siyasi iktidarın oluĢumunun tek sebebi de
budur3. Amerikalı siyaset bilimci Harold Laswell ise siyaseti Ģöyle tanımlamıĢtır;
“politika, kimin neyi, ne zaman, nasıl elde ettiğini belirleyen bir faaliyettir4”.
1.1.2 Siyaset Biliminin Tarihi Kökenleri
Ġnsanlar toplum halinde yaĢamaya baĢladıklarından itibaren adını koymasalar bile siyaset ile ilgilenmiĢlerdir. Babil Kralı Hammurabi kanunları hazırlarken kendine göre bir siyasi mantık ile hareket ediyordu. Mısır Firavunları, Mezopotamya, Anadolu‟nun eski kralları da ülkelerini idare ederken belli siyasi mantıkla hareket etmiĢlerdir.
Politika bilimi bugün sosyal bilimlerin en yenisi sayılırken aslında toplum bilimlerinin de en eskisidir. Politikayı en geniĢ tanımı ile insanları yönetme sanatı olarak tanımlarsak daha ilk çağlardan beri seçkin düĢünürlerin üzerinde düĢündüğü ve yazdığı bir kavram olarak karĢımıza çıkmaktadır.
Batı kültüründe politika biliminin tarihi temeli Yunanlı filozoflar Aristo ve
Platon tarafından atılmıĢtır5
. Romalıların siyaset bilimi üzerindeki etkileri
düĢünürlerden çok ortaya koydukları kurumlar ve bunların deneyleri yoluyla oluĢur6
.
2
Andrew Heywood, Siyaset, Çev.: Buğra Kalkan, (Ankara, Cantekin Matbaası, 2007), s. 2.
3
Aydın Kezer, Türk ve Batı Kültüründe Siyaset Kavramı, (Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1987) , s. 168.
4 Münci Kapani, Politika Bilimine GiriĢ, (4. Baskı, Ankara, Bilge Yayınları, 1988) , s. 2. 5
Feridun Yıldız, Türk Siyasi Tarihinde Milliyetçi Hareket Partisi siyasi GeliĢimi, Fikri Kaynakları,
TeĢkilatlanma Modeli(1965-1980), Selçuk Üniversitesi SBE BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Konya,
1999, s. 3.
6
6
Türk tarihine baktığımızda ise siyaset ile alakalı Göktürk Kitabelerinde yer alan
öğütler, devlet yönetme sanatının ebedileĢmiĢ örnekleri olarak karĢımıza çıkmaktadır7
. Ġslam tarihinin ilk siyasi vesikası Yesrib (Medine)‟li Müslümanlar ile Mekke‟den Peygamberle birlikte hicret etmiĢ olan Mekkeli Müslümanlar arasında Hz.
Muhammed‟in gözetiminde imza altına alınan “Medine SözleĢmesi”dir8. Ġslam
kültürünün siyaset bilimine kazandırdığı en önemli eser Karahanlı Devleti döneminde
yaĢayan büyük Türk düĢünür Yusuf Has Hacip‟in yazmıĢ olduğu Kutadgu Bilig‟dir9
.
Kutadgu Bilig, Türklerde mevcut olan devlet baba geleneğini pratikten teoriye geçirir10
. Ünlü Türk-Ġslam düĢünürleri Farabi ve Ġbn-i Sina da siyaset bilimi konusunda önemli çalıĢmalar yapmıĢtır. Selçuklu devletinin önemli veziri Nizamülmülk‟ün ünlü eseri Siyasetname devrinin en önemli siyaset bilimi kitabıdır. Nizamülmülk‟ün kurmuĢ olduğu Nizamiye Medresesinde hocalık yapan Gazali de ünlü siyaset bilimcileri arasında sayılmaktadır. Yine Tunus‟lu Ġbn Haldun dünya tarihinin en önemli siyaset
bilimcileri arasında yer almaktadır11
.
Siyaset bilimi Orta Çağ‟da da geliĢmeye devam etmiĢtir. Orta Çağın siyaset
bilimine getirdiği en büyük özellik siyaset bilimine dini bir yorum getirmesidir12
.
Fransız tarihçi Jean Bodin 16. yüzyılda ilk defa siyasete laik bir yorum getirmiĢtir13
. 19. yüzyılda siyaset kavramına iktisadi kavramlar da eklenmiĢtir. DenizaĢırı ticaretin geliĢmesi ile doğan Merkantilizm döneminden sonra Ġngiliz Ġktisatçı Adam Smith liberal siyasi düĢüncenin kurallarını ortaya koymuĢtur. 19. yüzyılın sonlarında siyasete yön veren Max Weber, Auguste Comte, Emile Durkheim ve Karl Marx siyaset
7
Aydın Taneri, Türk Devlet Geleneği-Dün ve Bugün, (Ankara, DTCF Yayınları, 1975), s. 38.
8
Nevzat Kösoğlu, Devlet-Eski Türklerde, Ġslam’da ve Osmanlı’da, (Ġstanbul, Ötüken Yayıncılık, 1997), s. 51.
9
KEZER, a. g. e. , s. 98.
10
Aydın Taneri Devlet baba geleneğini Ģu Ģekilde ifade açıklar: “Bilindiği gibi bizde devlet baba geleneği vardır. Bunun kökeni kamu mülklerinin hükümdarlar tarafından devlet adına kullanılmasından gelir. Oğuzlar toprakları kabile mülkiyeti ilkesine göre bölerler ve tarım yaparlardı. Böylece taĢınır mallar dıĢında bulunan otlak ve tarlalar kabile mülkiyetinde kalıyordu. Bu durum Türk toprak hukuku ve yönetim bakımından tarihsel sonuçlar yarattı. Selçuklu ve Osmanlılarda da askeri ve tarımsal rejimin, miri olmasının kökeni de bu nedenledir…. Hunlar devrinden beri süre gelen bu yönetsel ve idari anlayıĢ, hakan ve sultanların babalık görevleri arasında önemli bir yer aldı ve devlet baba anlayıĢı ortaya çıktı.”, TANERĠ, a. g. e. , s. 67-68. 11 YILDIZ, a. g. t. , s. 5. 12 ÇAM, a. g. e. , s. 50. 13 YILDIZ, a. g. t. , s. 5.
7
bilimine sosyolojik yaklaĢımlar getirmiĢtir. Siyaset bilimi 2. Dünya savaĢından sonra
ayrı bir bilim dalı olarak bilim dünyasına girmiĢtir14.
1.1.3 Siyaset Biliminde Metot
Siyaset Bilimi diğer toplum bilimlerden yöntem ve teknik açısından pek farklı değildir. Siyaset biliminde kullanılan araçların çoğu diğer bilimlerce bulunmuĢ, siyaset
bilimci de bunların kullanımını geliĢtirmiĢtir15.
Siyaset bilimi, hemen hemen tüm bilimlerde kullanılan tümdengelim ve tümevarım metotlarını da kullanmaktadır. Tümevarımda gerçekler toplanarak bir takım genellemelere gidilir. Tümdengelimde ise, önce genelleme yapılıp, sonra olaylara inilir. Tümdengelime siyaset biliminde özellikle teorik konularda rastlanır.
Siyaset bilimi konuları incelerken kullandığı bilimsel yöntemde meseleleri üç aĢamada inceler. Bu aĢamalar:
a) Meselenin belirlenmesi
b) Meselenin açıklanması için bir tezin geliĢtirilmesi
c) Hipotezlerin doğrulanması için olayların gözleme tabi tutulmasıdır16.
1.1.4 Siyaset Bilimi ve Devlet Kavramı
Devlet, Ġnsan tabiatında mündemiç olan bir Ģeyden ziyade haricen
meĢrulaĢtırmaya ihtiyaç duyulan bir kurguyu veya icada çağrıĢtırır17
. Siyaset ise
değerlerin iktidar tarafından dağıtılması olarak tanımlanmaktadır18
. 14 YILDIZ, a. g. t. , s. 6. 15 ÇAM, a. g. e. , s. 22. 16 YILDIZ, a. g. t. , s. 6. 17
Norman P. Barry, Modern Siyaset Teorisi, Çev: Mustafa Erdoğan-Yusuf ġahin, (Ankara, Liberte Yayınları, 2000) , s. 66.
18
8
Günümüz siyaset ve fikir adamlarından birisi olan Nevzat Kösoğlu, devlet
olmayı insan olmanın özelliklerinden birisi olarak görür19. Klasik Fransız kamu hukuku
doktrini devleti, milletin hukuki kiĢilik kazanmıĢ Ģekli olarak ifade eder20.
Siyaset bilimciler devleti kurumsallaĢmıĢ bir siyasal iktidar; kendine bağlı insanların güvenliğini sağlamak üzere kurulmuĢ etkin bir sosyal örgütlenme biçimi; en yüksek düzeyde ve değerleri kapsayan bir egemenliğe bağlı, sivil toplumun kendi kendisinin bilincine varmasını ifade eden ve belirli bir toprakla sınırlı örgüt, etkin bir
siyasal iktidar olarak görürler21
ve Ģu Ģekilde tanımlarlar: “Devlet, belirli bir ülke üzerinde yerleĢmiĢ, zorlayıcı yetkiye sahip üstün iktidar tarafından yönetilen bir insan
topluluğunun meydana getirdiği siyasal bir kuruluĢtur”22
.
1.1.5 Siyasetin Ana Unsuru: Siyasal Ġktidar
Ġktidar en geniĢ anlamda, baĢkalarının davranıĢlarını kontrol edebilme imkânı olarak tanımlanabilir. Max Weber‟e göre iktidar, sosyal iliĢkiler çerçevesi içinde
iradenin, ona karĢı gelinmesi halinde dahi yürütülmesi imkânıdır23
.
Eski toplumlarda siyasal iktidarın kökeni ilahi iken modern devletlerde siyasal iktidarın kökeni halktır. Eskiden imparatorlar veya hakanlar tebaasını Tanrı adına yönetirlerdi. Fransız Devrimi‟nden sonra modern devletlerde ise iktidarın kökenleri
halka dayanmakta, yönetenlerin iktidarı halktan aldıkları görülmektedir24.
19 KÖSOĞLU, a. g. e. , s. 13. 20 KAPANĠ, a. g. e. , s. 17. 21 ÇAM, a. g. e. , s. 337. 22 KAPANĠ, a. g. e. , s. 17. 23 KAPANĠ, a. g. e. , s. 27. 24 YILDIZ, a. g. t. , s. 7.
9
1.1.6 Siyasetin Dinamiği: Ġdeoloji
Ġdeoloji kavramı, insan düĢüncesini Tanrı düĢüncesinden ayırmak için kullanılan “idea” ile pozitif bilimleri anlatmak için kullanılan “losy” kelimelerinin birleĢtirilmesi
sonucunda ortaya çıkmıĢtır25. Ġdeal; bireylerin bağlı oldukları toplumsal grubun var
oluĢunun ve değerlerinin farkına vardıkları zaman doğan toplumsal özbilme Ģeklinde
tanımlanır26
.
Ġdeoloji kavramı ilk defa 18. yüzyılın sonlarında “ideologlar” olarak anılan aydınlardan Fransız filozof Destut de Tracy (1754-1836) tarafından kullanılmıĢtır; daha
doğrusu icat edilmiĢtir27
. Tracy bu kavramı, bilinçli düĢünce ve fikirlerin kaynaklarını
açığa çıkarmayı amaçlayan yeni fikirler bilimini ifade etmek için kullandı28
. Kavram bu ilk hâliyle rasyonel düĢünmeyi sağlayacak olan yeni bir bilim dalı yaratma projesi
çerçevesinde, “herkese doğru düĢünme imkânı sağlamak için kullanılacak fikir bilimi”29
anlamında kullanılmıĢ ve olumlu bir anlam yüklenmiĢtir.
BaĢlıca ideoloji türlerini;
a) Muhafazakâr Ġdeolojiler b) Reformcu Ġdeolojiler
c) Ġhtilalci/devrimci Ġdeolojiler d) KarĢıt Ġdeolojiler
Ģeklinde dört baĢlık altında incelemek mümkündür30
.
a) Muhafazakâr Ġdeolojiler: Bu ideolojiler, büyük ölçüde insan zihninin dünyayı bütün boyutlarıyla kavrayabilme kapasitesine sahip olmadığı inancından kaynaklanan, rasyonalizm değeri hakkındaki muhafazakâr Ģüpheciliği yansıtmaktadır. Bunun yanında,
25
Halis Çetin, ÇağdaĢ Siyasal Akımlar, (Ankara, Orion Yayınları, 2007), s. 1.
26
Urıel Heyd, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, Çev: Kadir Günay, (Ġstanbul, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002), s. 60. 27 TÜRKÖNE, a. g. e. , s. 107. 28 HEYWOOD, a. g. e. , s. 58. 29
ġerif Mardin, Ġdeoloji, (6. Baskı, Ġstanbul, ĠletiĢim Yayınları, 2000), s. 22.
30
10
muhafazakâr ideolojilerin devlete hâkim olan mevcut siyasal sistemi korumayı hedeflediği de ifade edilebilir.
b) Reformcu Ġdeolojiler: Ortaya çıkan yeni koĢullar karĢısında mevcut sistemi revize etmeyi hedefler. Bu ideolojiler, mevcut düzene karĢı bir tavır sergilemez, ancak yaĢanan aksaklıkların giderilmesi için gerekli tedbirlerin alınması gerektiğini savunur.
c) Ġhtilalci/Devrimci Ġdeolojiler: Mevcut değerler sistemini kökten değiĢtirmeyi esas alır. Eski düzeni ortadan kaldırmak ve yerine öngördüğü sistemi yerleĢtirmek amacını güder.
d) KarĢıt Ġdeolojiler: YerleĢik değerler sistemine karĢıt olan tutum ve davranıĢları destekleme ve haklı gösterme çabası içindedir.
Bunun yanında ideolojileri a) Modern Ġdeolojiler ve b) Geleneksel Ġdeolojiler
olarak da gruplandırabiliriz31
.
a) Modern Ġdeolojiler: Modern anlamda ideoloji, zamanı ve mekânı kuĢatma iddiasıyla, genellemeci ve sistematik düĢünce biçimleridir. Özellikle Fransız Ġhtilali sonrasında ortaya çıkan baĢlıca modern ideolojiler ise Ģöyledir: Milliyetçilik, Marksizm, Liberalizm, Sosyalizm, Muhafazakârlık, FaĢizm, Feminizm, Dini Fundamentalizm.
b) Geleneksel Ġdeolojiler: Geleneksel toplumlarda ideoloji, idare edilenlerin arasında yaygınlık kazanmıĢ, belli yönelimlere sahip olan, ancak sınırlı ve belirsiz fikir kümelerinden meydana gelmekteydi.
Ġdeolojiler üzerine yapılan diğer bir ayrım da a) GevĢek (yumuĢak) ve b) Sert
(katı) Ġdeoloji yönündeki gruplandırmadır32
.
a) GevĢek (YumuĢak) Ġdeolojiler: Birbiriyle ilintisiz ve dağınık birey odaklı görüĢ ve düĢünceler ile toplumsal yaĢama iliĢkin topyekûn bir bakıĢ ya da alternatif getirmeyen sistemlerdir. Bu yüzden kolayca eğilip bükülebilir ve Ģekillendirilebilirler.
31
Y. Furkan ġen, Türk Siyasal Kültüründe Millet Algısı Ve Milliyetçilik, Gazi Üniversitesi SBE BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2008, s. 171.
32
11
Farklı bir ifadeyle, kitlelerin Ģekilsiz inanç ve biliĢsel sistemleri gevĢek ya da yumuĢak ideoloji olarak adlandırılabilir. Dini ideolojiler her ne kadar gevĢek ideoloji olarak ifade edilse de zaman zaman sert ideoloji biçimine dönüĢebildikleri de bilinen bir gerçektir.
b) Sert (Katı) Ġdeolojiler: Bu ideolojiler, sistematik bir Ģekilde iĢlenmiĢ, temel teorik eserlere dayanan, seçkinlerin kültürüyle sınırlandırılmıĢ, içeriği kuvvetli bir yapı oluĢtururlar. Sert ideolojiler, gevĢek ya da yumuĢak olanlara göre çok daha kapsamlıdır ve iç tutarlılığa sahiptir. Bunun yanında, geliĢtirilmiĢ bir tarih anlayıĢları da mevcuttur. Bu ideolojiler, belirli bir grup veya kesimlerden oluĢan kolektif yapıların belirli bir amaç doğrultusundaki görüĢ ve düĢüncelerini içerir. AnarĢizm, FaĢizm, Nazizm ve
Komünizm baĢlıca sert ideolojilerdir33
.
1.2 Siyasi Parti
Demokrasinin vaz geçilmez bir unsuru olan siyasi partiler demokrasinin en önemli siyasal kurumları olarak geliĢmiĢlerdir. ÇağdaĢ anlamda siyasi partilerin ortaya çıkıĢı çok yeni olmakla beraber, partiler çok hızlı bir geliĢim göstererek kısa zamanda birçok ülkede siyasal yaĢamın temel vazgeçilmez unsuru haline gelmiĢlerdir.
1.2.1 Siyasi Partinin Tanımı
1982 Anayasası‟nda, “siyasi partiler, demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır” denilerek siyasi yaĢamımızdaki önemi vurgulanan siyasi partinin farklı tanımları vardır. Türk Dil Kurumu‟nun hazırladığı Türkçe Sözlükte parti “bir bütünün
parçası, kısım” anlamında verilmiĢtir34. Türkçe‟de parça bölüm anlamına gelen,
Osmanlıca‟da fırka kelimesiyle karĢılık bulan, Fransızca kökenli partiyi “kendini siyasal bir etiketle tanımlayan yasal ve meĢru yollardan, sürekli ve istikrarlı bir örgüt
33
ġEN, a. g. t. , s. 173.
34Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük
12
aracılığıyla seçmenlerin desteğini sağlayarak devlet mekanizmasının kontrolünü ele
geçirmeye ve elde tutmaya çalıĢan siyasal bir topluluk” olarak da tanımlanabilir35
.
Tarih boyunca siyasi parti ile alakalı farklı tanımlar yapılmıĢtır. Bunlara örnek vermek gerekirse; siyasal parti, “bir program etrafında toplanmıĢ, siyasal iktidarı elde etmek ya da paylaĢmak amacını güden, devamlı bir örgüte sahip kuruluĢlar olarak” tanımlanmaktadır. “Burada en önemli unsur, siyasal iktidarı “ele geçirmek” veya hiç değilse onu baĢka partilerle “paylaĢmak” amacıdır. Bütün partilerin ortak hedefini teĢkil eden bu unsur, onları diğer sosyal gruplardan ayırt etmeye yarayan baĢlıca kriterdir. Bunun yanında ikinci önemli kriter de, siyasal partilerin geçici kuruluĢlar olmayıp, devamlı ve ülke çapında oldukça yaygın bir örgüte sahip bulunmalarıdır. Bu da, partileri parlamento içinde kurulan gruplardan, siyasal kulüplerden ayıran bir nitelik olarak belirir”36
.
Tarık Zafer Tunaya, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku adlı kitabında siyasal parti tanımını Ģöyle ifade etmiĢtir: “Siyasal parti, belli bir siyasal program üzerinde birleĢmiĢ kiĢilerin, bu program normal seçim yoluyla gerçekleĢtirme amacını güderek,
kurmuĢ oldukları bir topluluktur”37
.
ġeref Gözübüyük Anayasa Hukuku kitabında, günümüzde partilerin siyasal hayatın vazgeçilmez öğesi olduğunu ve partisiz bir siyasal yaĢamın, ne türden olursa olsun, bir demokrasi olarak nitelendirilemeyeceğini ifade ederek, siyasal partilerin, hem çoğulcu demokrasinin, hem de Marksist demokrasinin iĢlemesinde etkili olan bir kurum olduğunu belirtmiĢtir. Gözübüyük genel olarak siyasal parti kavramını da Ģu Ģekilde ifade etmiĢtir: “Siyasal Parti, parti programını uygulamak ve iktidara gelmek için, büyük halk kitlelerinin iktidarı etkilemesini ve iĢleyiĢine katılmasını sağlamaya çalıĢan,
örgütlenmiĢ insan toplulukları anlaĢılır”38. Bir ülkede iktidarı, hükmetmeyi ve otoriteyi
35 Ali Yasar Sarıbay, 99 Soruda Siyasal Partiler, (Bursa, Radikal Gazetesi Yayınları, 1997), s. 10. 36
Ahmet Taner KıĢlalı, Siyaset Bilimi, (3.Baskı, Ankara, Ġmge Yayınevi, 1990) s. 195;Ali YaĢar Sarıbay, Türkiye’de Demokrasi ve Politik Partiler, (Ġstanbul, Alfa Yayınları, 2001), s. 5;Erdoğan Teziç, 100 Soruda Siyasi Partiler (Partilerin Hukuku Rejimi ve Türkiye de Partiler), (Ġstanbul, Gerçek Yayınları), 1986. s. 5;Niyazi Berkes, Siyasi Partiler, (Ġstanbul, Yurt ve Dünya Yayınevi, 1946), s. 2. 37Tarık Zafer Tunaya, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, (5. Baskı, Ġstanbul, Ekin Yayınları, 1982), s. 246;Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952, (Ġstanbul, Doğan KardeĢ Matbaası, 1952), s. 3.
13
içeren kurumsallaĢmıĢ insan iliĢkileri biçimi39
olarak tanımlanabilecek siyasi sistemin iĢleyiĢinin temel olgusunu oluĢturan siyasi partileri fonksiyonel anlamda; bir program etrafında toplanmıĢ, siyasal iktidarı elde etmek ya da paylaĢmak amacını güden,
devamlı bir örgüte sahip kuruluĢlar olarak tanımlayabiliriz40
.
1983 tarih ve 2820 sayılı “Siyasi Partiler Kanunu” siyasi partileri Ģu Ģekilde tanımlar:
Siyasi Partiler, Anayasa ve kanunlara uygun olarak; milletvekili ve mahalli idareler seçimleri yoluyla, tüzük ve programlarda belirlenen görüĢleri doğrultusunda çalıĢmaları ve açık propagandaları ile Milli iradenin oluĢmasını sağlayarak demokratik bir devlet ve toplum düzeni içinde ülkenin çağdaĢ medeniyet seviyesine ulaĢması amacını güden ve ülke çapında faaliyet göstermek üzere teĢkilattan tüzel kiĢiliğe sahip kuruluĢlardır41
.
Siyasi partilerin farklı tanımları olmakla beraber bilim adamları ortak bazı noktalarda buluĢmuĢlardır. Buna göre siyasi partilerde olması gereken ve günümüzde geçerliliğini koruyan dört önemli özellik Ģunlardır:
a) Siyasi partilerin devamlılığı yöneticilerin varlığına bağlı değildir. b) Siyasi partiler hem ülke hem de yerel düzeyde örgütlenmelidir. c) Siyasi partiler, siyasi iktidara sahip olmak için kurulmuĢlardır.
d) Siyasi partiler çeĢitli anlayıĢ ve görüĢler için genel dayanıĢma içinde
mücadele ederler42
.
1.2.2 Siyasi Partinin Kökenleri
Ġnsanların siyasetle iliĢkisi eski olmasına rağmen bugünkü anlamda siyasi partilerin toplum hayatında var olmaları daha çok yenidir. Siyasi partiler ilk olarak eski Yunan‟da görülmekle birlikte, günümüz anlamlarıyla 19. yüzyılın ortasına doğru ortaya
çıktığı bilinmektedir43
.
39
Gencay ġaylan, ÇağdaĢ Siyasal Sistemler, (TODAĠE Yayınları, Ankara, 1981), s. 5.
40
KAPANĠ, a. g. e. , s. 126.
41
Resmi Gazete, (24 Nisan 1983).
42
Suavi Tuncay, Parti Ġçi Demokrasi ve Türkiye, (Ankara, Gündoğan Yayınları, 2010), s. 27.
43
14
Siyasal parti kavramı uzun bir geçmiĢe sahiptir. Roma Ġmparatorluğu döneminde bu kavram, Senato tarafından kontrol edilen Ģeref payelerini, ücretleri ve terfileri tartıĢmak için asillerin (Optimates) ve halkın (Populares) bir araya gelmelerini
anlatmakta kullanılıyordu44
.
Duverger, siyasal partilerin doğuĢunu “parlamento içinde doğan partiler” ve
“parlamento dıĢında doğan partiler” Ģeklinde bir ayırıma tabi tutmuĢtur45. Bu ayrımdan
birincisi olan parlamento içinde doğan partiler, önce parlamento guruplarının ortaya çıkması, sonra seçim komitelerinin belirmesi ve nihayet bu iki unsurun arasında devamlı bir bağlantı kurulması ile oluĢmuĢtur. Ġkinci ayrım yani parlamento dıĢında doğan partiler ise, fikir kulüpleri, halk kulüpleri, gazeteler gibi gurup ve derneklerin desteği ile veya bu guruplar etrafında oluĢmuĢtur. Bunlar parlamentoda temsil edilme imkânına kavuĢamamıĢ sendikalar gibi sosyal güçler ve sınıflar tabanına
dayanmaktadır46
.
Tarihi bakımdan çağdaĢ nitelikteki ilk siyasi parti örgütlenmeleri, değiĢik ve kendine özgü koĢullarda ABD‟de gerçekleĢmiĢtir. Bu ülkede halen faaliyette bulunan iki büyük partinin ortaya çıkıĢları, Federal Anayasanın kabulü ile birlikte 18. yüzyılda gerçekleĢmiĢtir. 1787 tarihli Federal Anayasanın hazırlanıĢı sırasında oluĢan federalist
ve antifederalist gruplar iki siyasi partinin doğuĢuna da temel etken olmuĢtur47
.
Siyasi partiler batılı toplumlarda 19. yüzyılda meydana gelen bazı sosyo-politik geliĢmeler sonucunda ortaya çıkmıĢtır. Avrupa ülkelerinde tarihi geliĢim sürecinde geniĢ halk kitlelerinin oy hakkını elde etmesi, siyasi iktidarın kuruluĢunda söz hakkına sahip geniĢ bir seçmen topluluğunun ortaya çıkmasına sebep olmuĢtur. Dar ve kapalı bir yönetici elitin hegemonyasının sona ermesi sonucunu doğuran bu geliĢme siyasi partilerin doğuĢunda da en önemli faktör rolünü oynamıĢtır. Gerçek partiler ortaya çıkalı yüzyıl bile olmamıĢtır. 1850‟de dünyanın (Amerika dıĢında) hiçbir ülkesi kelimenin bu
44
Ali YaĢar Sarıbay, Siyasal Sosyoloji, (2. Baskı, Ġstanbul, Der Yayınları, 1994), s. 114.
45
KAPANĠ, a. g. e. , s. 162.
46
Maurice Duverger, Siyasal Partiler, Çev: Ergün Özbudun, (4. Baskı, Ankara, Bilgi Yayınları, 1993), s. 16.
47
Fevzi Demir, Siyasi Parti Sistemleri ve Türk Siyasi Partiler Kanunu, (Ġzmir, EGĠAD Yayınları, 1997), s. 5.
15
günkü anlamında siyasal partileri tanımıyordu. Buralarda fikir akımları, halk kulüpleri,
felsefi dernekler ve parlamento grupları vardı ama gerçek partiler yoktu48.
Ġngiltere‟de ise 17. ve 18. yüzyılda geliĢen temsili rejim sayesinde parlamento zaman içinde Monark‟ın yetkilerinden gittikçe daha fazla pay koparmıĢ ve sürecin sonunda da parlamentoya karĢı sorumlu hükümet anlayıĢı geliĢmiĢtir. Parlamento üyelerinin sınırlı bir seçmen kitlesi tarafından seçilmesine karĢılık, parlamentoya karĢı sorumlu hükümet üyesi bakanların, Monark tarafından atanması; bir yandan parlamenter sistemin oluĢmasını sağlarken, öte yandan siyasi parti örgütlenmelerine yol açan bir ortam oluĢturmuĢtur. 19. yüzyılda Avrupa‟da temsili ve sorumlu hükümet ilkesinin yerleĢmesi ve oy hakkının geliĢmesi siyasi partilerin doğusuna zemin
hazırlamıĢtır49
.
Türkiye‟de siyasi partilerin doğuĢuna bakacak olursak siyasi partiler ile alakalı ilk olarak Osmanlı Devleti‟ne bakılmalıdır. Osmanlı Ġmparatorluğu döneminde ilk siyasi amaçlı örgütler, ulusal bağımsızlık amacı ile azınlıklar tarafından kurulmuĢtur. MeĢrutiyetten önce, Türkler tarafından kurulan siyasi amaçlı örgütler, parlamentonun ve seçimlerin olmadığı bir ortamda, gizli olarak faaliyet göstermiĢlerdir. Ancak, bu dönemde siyasi amaçlı örgütlerin hiçbiri, modern anlamda bir parti olma özelliğini taĢımazlar. Çünkü 1876 Anayasası dernek kurma hürriyetini tanımamaktadır. Nitekim bu dönemde kurulan (1889) siyasi amaçlı ve parti niteliğindeki Osmanlı Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ister istemez gizli çalıĢmak zorunda kalmıĢtır 1908 yılında II. MeĢrutiyetin ilanı ile birlikte, Kanun-u Esasi‟de yapılan 1909 değiĢiklikleri ile dernek kurma hürriyeti kabul edilmiĢtir. Aynı yıl çıkarılan Cemiyetler Kanunu, herhangi bir cemiyetin, kavim esasına dayanmaması ve gizli olmaması esaslarını getirmiĢtir.
1923-1946 döneminde baĢarısız parti denemeleri olduysa da tek parti sistemi egemendir. Siyasi hayatın tek partisi CHP, parlamentoda kurulan tipik bir kadro partisidir. Ulusal birliği sağlama ile sosyal ve ekonomik kalkınmayı gerçekleĢtirme isteğinin sonucu olan tek parti sisteminin kabulü, dünyada benzer özellikler taĢıyan ülkelerdeki uygulama ile de bir paralellik taĢımaktadır. 5 Haziran 1946 tarihinde yapılan
48
DUVERGER, a. g. e. , s. 15.
49
16
düzenleme ile cemiyet kurmada serbestlik esasına geçilmiĢ, ancak daha serbestlik esasına geçilmeden 18 Temmuz 1945‟te Milli Kalkınma Partisi, 7 Ocak 1946‟da da DP kurulmuĢtur. 1947 yılında TBMM içtüzüğünde yapılan değiĢiklikle de ilk kez siyasi partilerle ilgili kurallara yer verilmiĢtir. 27 Mayıs 1960 tarihinde Milli Birlik Komitesince meclis feshedilmiĢ ve siyasi parti faaliyetleri tatil edilmiĢtir. 12 Ocak 1961 tarihinde ise hükümet siyasi partilere tekrar faaliyete geçme izni vermiĢtir. 9 Temmuz 1961 günü yapılan halk oylamasıyla kabul edilen, 1961 Anayasasında siyasi partiler ilk kez yer almıĢtır. 13 Temmuz 1965 tarihinde çıkarılan Siyasi Partiler Kanunuyla da ülkemiz siyasi partileri özel bir kanunla düzenleyen ender ülkelerden biri olmuĢtur. Siyasi partilerin kapatıldığı 12 Eylül 1980 müdahalesine kadar çift meclisli parlamenter sistemin uygulandığı Türkiye‟de 1971 yılındaki muhtırayla parlamento ve siyasi sistem yara almakla birlikte, siyasi parti faaliyetleri durdurulmamıĢtır.
12 Eylül müdahalesi sonrası siyasi partiler kapatılmıĢ, 1982 Anayasası ile de partiler tekrar Anayasal statüye kavuĢturulmuĢtur. 24 Nisan 1983 tarih ve 2820 sayılı
Siyasi Partiler Kanunu siyasi partileri ayrıntılı bir kanuni düzenlemeye tabi tutmuĢtur50
. 1983 yılında çıkarılan kanunda, 1992 yılında yapılan değiĢiklikle, kapatılan siyasi partilerin devamı olma niteliği kaldırılırken, bunların isim ve amblemlerinin
kullanılması da serbest bırakılmıĢtır51
.
1.2.3 Siyasi Parti Tipleri
Partiler iĢlevleri dikkate alındığında benzer fonksiyonları ifa etmekle birlikte, aralarında farklılıklar mevcuttur. Bu farklar bir yandan parti kurucuları, milletvekilleri, seçmenlerin diğer yandan örgütlerin, ideolojilerin farklılıklarından meydana geldiği gözlemlenmektedir. Bununla birlikte tarihsel ve bölgesel konumlarının da partilerin
davranıĢları konusunda değiĢik etkiler doğurdukları görülmüĢtür52. Ġdeal tipler
50
Yener Lütfü Mert, Cumhuriyet Döneminde Kapatılan Siyasi Partiler, (Ankara, Ġlkim Yayınevi, 2008), s. 23.
51
Abdullah Mutlu, KurumsallaĢmıĢ Demokrasilerdeki Siyasi Partiler Sistemi Ġle Ülkemizdeki Siyasi
Partiler Sisteminin KarĢılaĢtırmalı Değerlendirmesi Ve Özgün Model ArayıĢları, Uzmanlık Tezi,
ĠçiĢleri Bakanlığı AraĢtırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu BaĢkanlığı, Ankara, 2005, s. 120-122.
52
17
bağlamında birçok parti tipleĢtirmesinden bahsetmek mümkündür. Siyasal partiler,
birçok siyaset bilimci tarafından çeĢitli türlere ayrılmıĢtır. Duverger Partileri üyelik bakımından “kadro partileri” ve “kitle partileri” olarak ikiye ayırmıĢtır.
a) Kadro Partileri: Bu partilere komite partileri denir. Bölgelerdeki komitelerle genel merkez arasındaki iliĢkiler zayıftır. Bu partide üyelik formaliteden ibarettir. Kayıtlı üyeler aidat ödemezler. Kadro partileri adaylarına oy toplamak ve mali destek vermek için partinin mali yönden örgütlenmelerine gerek yoktur. Kadro partileri Ģu Ģekilde tarif edilebilir: “Tarihi anlamıyla, aristokrasi ile burjuvazi arasındaki siyasi mücadelenin ürünüdür; burjuva ya da aristokrat seçkinlerin kendi adaylarını seçtirebilmek için oluĢturdukları genellikle de seçimden seçime faaliyet gösteren örgütlenmelerdir”. Kadro partileri, Batı demokrasilerinde iktidar yarıĢında örnekleri
görülen ilk partilerdir53
.
b) Kitle Partileri: Disiplinli partilerdir. Üyelerini arttırmak için iliĢkilerini sıcak tutan memurları vardır. Tabandan merkeze doğru hiyerarĢik yapıya sahiptir. Belli bir ideolojileri vardır ve bu ideoloji partinin temel politikasını oluĢturur. Ġlk kurulan kitle partileri sosyalist partilerdir54. Kitle partileri, kadro partilerinden sonra 20. yüzyılın baĢlarında, kitlelerin oy kullanma hakkını elde etmesiyle politik sahnede ortaya
çıkmıĢlardır. Bu parti tipinin doğuĢunda sosyalist akımların rolü büyük olmuĢtur55
.
Amerikan Siyaset Bilimce Neumann siyasi partileri iĢlevlerine göre, bireysel temsil partileri ve sosyal bütünleĢme partileri olarak ikiye ayırmaktadır.
a) Bireysel Temsil Partileri: Bu tür partilerin faaliyetleri, seçim kampanyaları, parlamento ve hükümet çalıĢmaları ile sınırlıdır. Üyelerin parti ile olan iliĢkileri seçim kampanyalarında, partinin iktidarı elde edecek çoğunluğu sağlamasından öteye geçmez. Parti, üyelerinin hayatında çok sınırlı rol oynar ve onların günlük yaĢayıĢları ve
53 KAPANĠ, a. g. e. , s. 168. 54 KIġLALI, a. g. e. , s. 195-199. 55 KAPANĠ, a. g. e. , s. 169.
18
düĢünceleri üzerinde bir egemenlik kurmaya çalıĢmaz. Onun içinde bunlara “sınırlı
partiler” de denir56
.
b) Sosyal BütünleĢme Partileri: Sosyal bütünleĢme partileri, kiĢiyi kendi kaderi ile baĢ baĢa bırakan bireyci liberal anlayıĢa tepki olarak, kiĢinin toplumla yeniden
kaynaĢtırılmasını sağlayacak örgütler olarak57
geliĢmiĢlerdir. Üyelerini ideolojik ve örgütsel bir çatıda birleĢtirerek onlarla sürekli iletiĢim halinde olan bu partiler üyelerinin sosyal hayatlarıyla da ilgilenmektedirler.
1.2.4 Siyasi Parti Sistemleri
Partiler, örgütlenmeleri ya da yapıları bakımından değiĢik tiplere ayrıldığı gibi, partiler arası iliĢkiler bakımından da değiĢik tiptedirler. Her ülkede, partilerin sayısı, her birinin boyutları, aralarındaki ittifaklar ve stratejileri, nispi bir istikrar iliĢkisi bütününü oluĢturur. Bu yapı ve iliĢkiler bütününe “parti sistemi” denir. Bir ülkenin gerçek siyasi rejiminin iĢleyiĢini tanıyabilmek için, parti sisteminin, kurumlar sistemi ile nasıl
birleĢtiğini bilmek önemlidir58
. Parti sistemi kavramı, siyasal sistemlerin isleyiĢini biçimlendiren, siyasal partilerin birbirleri arasında ve kendi içlerinde karmaĢık ve
karĢılıklı iliĢkiler ağını açıklamaktadır59
. Parti sistemleri, siyasal parti araĢtırmaları ve karĢılaĢtırmalı çalıĢmalar için önemli bir kavramdır.
Parti sistemleri tasnifinde en çok kabul gören yine Fransız Duverger‟in yapmıĢ olduğu sistemdir. Duverger‟e göre siyasi parti sistemleri üç grupta incelenirler:
a) Tek Parti Sistemi b) Ġki Parti Sistemi c) Çok Parti Sistemi60
56 TEZĠÇ, a. g. e. , s. 329. 57 TEZĠÇ, a. g. e. , s. 330. 58 TEZĠÇ, a. g. e. , s. 336. 59 HEYWOOD, a. g. e. , s. 371. 60 DUVERGER, a. g. e. ,s. 336.
19
Tek Parti Sistemi: Bir ülkede yönetimin tek partinin egemenliğinde bulunduğu ve baĢka partilerin yönetime katılmasına izin vermeyen sisteme tek parti sistemi diyebiliriz. Tipik bir diktatörlük sistemi de diyebileceğimiz bu sistemde iktidar mücadelesi partiler arası bir sorun olmaktan çıkmaktadır. Bu sistemde diğer partiler ya kapatılmıĢ ya da kendi kendini feshe zorlanmıĢtır. Seçimlerin ve parlamento denetiminin pek anlamının olmadığı bu sistemde, hukuk kuralları da genellikle uygulanmayan kalıplardan ibarettir. Gerçek iktidar partide olduğu için partinin tüzük ve
kararları anayasa ve hukukun üstündedir61
.
Çift Parti Sistemi: Çift partili sistemden söz ederken bir ülkede iktidar yarıĢında yalnızca iki partinin varlığı anlaĢılmamalıdır. Çift parti sisteminde siyasi hayata, iki büyük parti egemendir. Diğer küçük partilerin az olmasının, çok olmasının ya da hiç olmamasının önemi yoktur. Çift parti sisteminde birden çok siyasi parti vardır, ancak bunlardan ikisi haricinde diğerlerinin iktidara tek baĢlarına gelme Ģansı yoktur.
Ġktidar iki büyük parti arasında el değiĢtirdiğinden,62
sistem partileri daha gerçekçi ve sorumlu olmaya zorlamaktadır. Ġki büyük partinin, rejimin temel ilkeleri ve sorunları üzerinde uzlaĢtıkları sistemde seçim mücadelesi seçmenlerin bir tercih sorunu olmakta, kampanyalarda kararsız seçmen üzerine kurulmaktadır. Ġki parti sistemini de kendi
içinde “saf iki parti sistemi” ve “destekli iki parti sistemi” olarak ikiye ayırabiliriz63
. Çok Parti Sistemi: Ġkiden çok partinin siyasi hayatta etkili olması ama hiçbirinin iktidarı tek baĢına kullanabilecek çoğunluğa eriĢememesi durumunda çok partili sistemden söz edilir. Bir ülkede çok partili sistemin varlığı ideolojik, sosyal, dinsel ve ulusal özelliklere bağlanabilirken genellikle nispi temsile dayalı seçim sistemleri de buna neden olabilmektedir.
Çok parti sistemi çoğu zaman, partilerin yokluğu ile karıĢtırılır. Kamuoyunun çok sayıda, fakat istikrarsız, gelip geçici ve oynak gruplara bölünmüĢ olduğu bir ülke, gerçek çok parti kavramına uygun düĢmez; böyle bir ülke, hala partilerin tarih öncesi
61 TÜRKÖNE, a. g. e. , s. 266. 62 ÇAM, a. g. e. , s. 506. 63 TEZĠÇ, a. g. e. , s. 109.
20
çağındadır; bunları, henüz gerçek partiler mevcut olmadığı için, iki parti ve çok parti
ayrımının da henüz uygulanamayacağı bir genel evrim safhasına koymak gerekir64
.
1.2.5 Siyasi Parti TeĢkilatları
Bütün siyasi partilerin nihai hedefi iktidar olmaktır. Siyasi partiler iktidar yarıĢında etkili olabilmek için, kendilerine özgü bazı yapısal özellikleri tercih ederler. Bazı partiler seçimi amaç, bazıları araç olarak görür. Örgütlenmelerini de bu çerçevede geliĢtirirler. Bazı partiler için örgüt, seçim zamanlarında propaganda faaliyetleri için gerekli bir makine iken, bazıları için üyelerin ve dolayısıyla toplumun sürekli siyasi eğitimini sağlayacak bir araç olarak kabul edilir. Bazı partiler için üyenin nitelikleri önemli iken, bazı partiler niceliğe önem verirler ve bunu hayati bir mesele olarak görürler. Bazı partilerin liderlik yapısı otoriter ve oligarĢik özellikler taĢırken, bazı partilerde liderler daha demokratik usullerde partiye egemenliklerini hissettirirler.
Üyeler, grup yapısı ve idari sistem arasındaki karĢılıklı iliĢkiler örgüsünün
tümü65
olarak tanımlan teĢkilat, çok çeĢitli boyutları bulunan, birçok alt unsurları içine alan karmaĢık bir kavramdır.
Bir parti örgütü “üyelerinin faaliyetlerinin genel çerçevesini, bunlar arasındaki dayanıĢmaya verilen biçimi belirler. Liderlerin seçim mekanizmasını ve yetkilerini belirler. Çoğu zaman bazı partilerin niçin güçlü ve etkin, diğerlerinin ise güçsüz ve
etkisiz olduklarını açıklar66
.
Her parti diğer partilerin yapısına benzemeyen kendine özgü bir yapıya sahip olmasına rağmen temel unsurları açısından partileri, dört sınıfta incelemek mümkündür. Bunlar komite, ocak, hücre ve milistir.
Seçimler yoluyla iktidar yarıĢına katılmayı reddeden milis örgütlenme de
iktidarın illegal yollardan ele geçirilmesi hedeflenir. Bir araya gelmeleriyle partiyi 64 DUVERGER, a. g. e. , s.302-303. 65 ÖZBUDUN, a. g. e. , s. 57. 66 SARIBAY, a. g. e. , s. 18-19.
21
meydana getiren komite, ocak, hücre ve milis gibi temel toplulukların bir birlerine bağlantı Ģekli ise genel bağlantıyı oluĢturur. Genellikle siyasi bağlantı, devletin idari yapısını model olarak alma eğilimindedir. Dolayısıyla partilerde ülkenin yönetim kademelerine paralel bir piramit görünümündedir.
Parti teĢkilatlarını incelerken partilerin üyelikleri nasıl yaptıklarına da bakmalıyız. Parti üyesi kavramı partilere göre değiĢmektedir, her parti kendine özgü bir üyelik anlayıĢına sahiptir. Bazı partiler için üye sadece seçim kampanyaları için gerekli bir unsur iken, bazı partiler için üye, partinin toplumu eğitme iĢlevinde önemli bir unsurdur.
Parti üyesi kavramı parti mensubu kavramının karıĢlığıdır. Partiye üye olmak, her Ģeyden önce, giriĢ beyannamesi doldurup imzalamak demektir. Bu usul her Ģeyden önce üyelik iĢlemine maddi bir biçim kazandırır. Ġkinci olarak üye hakkında bir bilgi fiĢi olma niteliğini taĢır.
Günümüzde siyasi partilerin ve adayların seçim harcamaları olağanüstü boyutlara ulaĢmıĢtır. Siyaset pahalı bir faaliyettir. Kitle iletiĢim araçlarının ve yeni propaganda tekniklerinin etkin bir biçimde devreye girmesiyle siyaset küçük bütçelerle yapılamaz hale gelmiĢtir. Siyasi partilerin veya adayların gücü adeta seçime veya tanıtıma ayırdıkları bütçenin büyüklüğüyle ölçülür hale gelmiĢtir.
Siyasi partiler siyasi çalıĢmaları ile seçim harcamalarının finansmanı için beĢ ana kaynaktan yararlanırlar bunlar;
a) Üye aidatları
b) Özel kiĢi veya kuruluĢlardan alınan bağıĢ ve yardımlar c) Mal varlıklarından ve mevduatlarından elde ettikleri gelirler
d) Parti yayınları, rozet, flama satıĢı ile tertipledikleri balo, yemek gibi etkinliklerden elde ettikleri gelirler
e) Devlet yardımlarıdır67.
67
Ömer Faruk Gençkaya, DevletleĢen Partiler- Türkiye’de Siyasi Partilerin BaĢlıca Gelir Kaynakları
