*1
EDEBİYAT
0 OCAK 1971
Sinemacı gözüyle: NAZIM
B üyük T ü rk ozan ı N âzım H ik m et, 1921 yılın a k a d a r h ece vezn i k a lıp la rıy la epeyce ş iir yazm ıştı (1). O zanın ş iir serü v en in d e k i b u ilk d ö n e m , B a tu m 'd a yazdığı K itah-ı M u k a d d e s/M e şin kaplı k ita p şiiriy le k a p a n ır.
M o sk o v a’y a geçen N âzım , s o n ra d a n yazdığı b ir şiird ek i gibi 24 s a a tte 24 s a a t L enin/24 s a a t M a rk s 24 s a a t E n g els (2) o k u y a rak m a r k s is t k u ra m ı öğrenm eye ç a lışır. B u n d a n b ö y le ş iirin e girecek o la n yepyeni öz için yeni b ir b içim g e rek tiğ in i a n la r. T ren le a ç lık b ö lg esin d en geçerken g ö rd ü k le rin i ş iire d ö k m ek is te r, a m a a r a d ığ ı b içim i b u la m a m a k ta d ır. «M oskova’d a hece vezniyle ve bu veznin çeşitli hece k o m b in e z o n la rıy la açlığa d a ir b ir ş iir yazm ak iste d im olm adı» (3) d e r.
A çlık ü stü n e b ir belge film i g ö ren N âzım , a ra d ığ ı b içim i b u lu r so n u n d a. Ş evket S ü re y y a a n la tıy o r : «1921 y ılın d a b ir a k ş a m dı. M oskova’d a g ü rü ltü lü b ir m ey d an d an g e çiy o rd u k . M ey d an ın o rta s ın d a iki k a m y o n d u rd u . B irin in ü s tü n e b ir sin e m a p e rd e s i çek tile r, ö tek in d e m a k in a işlem eğe b a ş la d ı. V e p e rd e d e film in adı g ö rü n d ü : A çlar. M e y d a n d ak i in san k a lab alığ ı g ittik çe a r tt ı , k e n e t len d i, tram v ay la r, a r a b a la r g eçem ediler, k e n a r la r d a k a ld ıla r. F ilm i seyretm eğe b aşlad ık .» (4)..
O yıl R u sy a 'd a çekilen filim ler: a ra ş tırd ığ ım ız z a m a n G olod .. G o lo d ... G o lo d .../A ç lık .. A çlık... A çlık ... a d lı b i r film e ra s tlıy o ru z (5). 1919’d a d ü n y a n ın ilk s in e m a o k u lu n u k u r a n S ovyet h ü k ü m eti, ö ğ re n cile rin b a şın a L ev K u le şo v ’u g e tirm iş tir. K u leşo v ’u n ö ğ ren cilerin d en P u d o v k in ve G a rd in , 1921 y ılın d a K u b a n , D on ve V olga’d a bölge ta ra m a la rı y a p a ra k açlık , k ıtlık ve k uraklık, ü s tü n e belgesel filim ç ek e rle r. B o şa lan şe h irle r, çatlam ış to p r a k la r , göç k erv an ları ve aç in sa n y ü z le rin d e n y ap ılm ış b ir filim d ir b u .
ahmet söner
N âzım , film i g ö rd ü k te n so n ra, k e n d i özgün s e rb e s t vezniyle ilk şiirin i yazar: A ç la rın G özbebekleri. «A çlığın dahi in k ılâ b ı yı- kan u y acağ ın ı h a y k ırm a k istedim » (6) d iy o r N âzım . D eğil b ir k a ç / değil beş o n /o tu z m ily o n /a ç /b iz im (7). H e p sin em acı o z an d a n e t kilenecek değil ya, o z a n d a sin e m a cıd a n e tk ilen e ce k e lb e t.
Böylece N â z ım 'ın k e n d in e özgü ş iirin in d o ğ u şu n u b ir film e b ağ la d ık ta n s o n ra , O ’n u n ş iirle rin d ek i sin e m a sa l özellik lere ve k e n d isin in sin em a ile d o ğ ru d a n ilişk isin e geçelim .
Ö rneğin şu d izeler b ir b ir i a rd ın a k u rg u la n m ış fo to ğ ra fla rd ır : K afes, han, k erv an ş a d ırv a n güm üş te p s ile rd e ra k se d e n s u lta n / M ih race, p ad işah bin b ir y a ş ın d a b ir ş a h /M in a re le rd e n sa lla n ıy o r se d e f n a lın la r/b u ru n la rı k ın a lı k a d ın la r, ay ak larıy la gergef dok u - y o r/rü z g â rla rıia yeşil s a k a llı im a m la r ezaıı o k u y o r (8). B ir b a ş k a ö r n e k : Şu şu d a /ş u rd a k i d e /ş u rd a k i işç ile rin h e p s i/ş u n la rm y a n - s ı/ş u a te şç in in k e n d isi, k ızı, k a rıs ı şu şim en d ife rc i, şu v a tm a n / şu p a tro n u selâm lıy au u s ta b a ş ı değil ö te k is i/ş u b ol p a ça la rı d a l g a la n an iki gem icinin ik is i/ş u iğ n ed e n /p a rm a k la rıy la d ik iş d ik e n ' k a d ın la r /ş u taşlı y o lları ç a rık la rın a d o la y a n /d a ğ la rd a n d a ğ la ra / güneşi k ovalayan köylü, ırg at <91. B u ö rn ek lerd e görü ld ü ğ ü gibi h e r dize b i r re s im , fo to ğ ra f y a d a sin e m a d ak i ç ek im k a rşılığ ıd ır, re sim d e ğ iş tik ç e sa tırb a ş ı y a p ılm a k ta d ır.
T ü rk iy e ’d e s a n a tç ı ço ğ u nluğun h o r g ö rd ü ğ ü sin em ay ı k ü ç ü m semez Nâzım, h a k k ın ı v erir: «Bence film cilik, tıpkı yazıcılık, re - sim cilik, ozan lık gibi b ir a rd ır. B ence d a h a s ı v a r, film cilik b irço k a rla rı to p lay an s e n te tik b ir k afa, gönül, göz ve bilgi v erim i lir» < 10> d iy erek sin e m a n ın a m a cın ı d a a çık ça o rta y a k o y ar: « e lle n d irm e k , vak it g e ç irtm e k değil, d u y u rm a k , ö ğ re tm ek , d ü ş ü n d ü r m e k tir ,.,» t U ) .
N â z ın ı'p u tla r ı y ık tık ta n s o n ra işsiz k a lır , g azetelerd e k en d i ad ıy la y a zrm az o lu r. 1931 y ılın d an b a ş la y a ra k a rd ın d a siv il p s lis gezdirm eye b a ş la r. 1932’de, o y ılla rın s in e m a d ik ta tö rü o lan F.r- tu ğ ru l M u h s in 'in a rk a la m a sı ile sin e m a y a b i r u cu n d an g irer. B ir M illet U yanıyor adlı filim d e a sis ta n lık y a p a r sen ary o ç alışm ala rın a k a tılır. E rte s i y ıl K a rım Beni A ld a tırs a ve Söz B ir A llah B ir filim le rin d e aynı işi s ü r d ü r ü r , Cici B e rb e r'd e yö n etim e k a tılır, k ı s a b ir o rta o y u n u film i çek er: D üğün G ecesi, K an lı N ig â r (1933). M u h sin ’in M ilyon A vcıları. L eblebici H o rh o r A ğa ve B atak lı Da m ın K ızı A ysel a d lı filim le rin d e de asistan lık -d iy alo g y azarlığı gö re v le rin i y a p a r (12), iki ta n e k ısa belge film i çek er: İs ta n b u l S en fonisi ve B u rsa S enfonisi (1934). B u a ra d a İp e k F ilm S tü d y o su n d a diyalog çevirm enliği ve d u b lâj re jisö rlü ğ ü y a p m a k ta , sevdiği tip le ri k endi k o n u şm a k ta (13), em p e ry alist sin e m a y a k a rş ı gaze te le rd e ta k m a a d la y azılar y azm ak ta d ır: « İstilâcı b ir e m p e ry aliz m e k a rşı m em lek etin i m ü d afa a eden b ir m ille t â d i eşk iv alar, ç a p u lcu la r h aline so k u lm u ş. E m p ery alizm in u ş a k la rı k a h ra m a n ol m u şlar. F ilim öyle te r tip ed ilm iş ki, sey irci z o rla is tilâ c ıla rla b e ra b e r o lu y o t ve o n la rın z afe rin i a lk ışla m a y a m e c b u r e d iliy o r... Bu film e, k i b u n u n g ib ileri ç o k tu r, kim m ü sa a d e e tm iş. M em le k e tle rin i k u r ta r m a k için ö len le rin ü s tü n d e y ü k se len e m p ery alist b a n d ıra sın ı a lk ışla m a ! a biz n a sıl z o rla n a b iliriz ? B u kepazelik b ir d ah a te k r a r e tm em eli. T ü rk iy e se y ircileri a şk , k ısk a n ç lık dalâve- resiy le sin e m a y ıld ız la rın ın b a ld ır ve b a c a k la rıy la em p ery alizm i a lk ışla m a y a teşv ik e d ilm em elid ir» (14). B u e le ş tiri b u g ü n için de g e ç e rlid ir. «N eden yine p iy asa em p ery alizm p ro p a g an d a sıy la d o l du. S in e m a n ın p ro p a g a n d a işle rin d e o y nadığı b ü yük ro l gözönün- de tu tu lu n c a , d ü n y a em p e ry alizm in in b u yola y eniden, bu k a d a r k u v v etle b a ş v u ru ş u in sa n ı d ü ş ü n d ü rm ü y o r değil» (15).
1937’de G ü n eşe D oğru a d lı, oy u n cu lu , k ısa b ir filim d a h a çe k e n N â z ım ’ın y ap m ış old u ğ u d ö rt k ısa filim d e b u g ü n o r ta d a y o k tu r, 1957 B elediye D ep o su Y a n g ın ın d a n e g atif ve p o z itif k o p y a la r ın h e p si y a n m ıştır. F ilim leri g ö rm ü ş o lan la r, b u n la rın yepyeni, özgün ve çok iyi d e n em ele r o ld u k la rın ı, o y ılla rın sin e m a sın d a k i k a lıp laş m ış boş doğa g ö rü n tü le rin e N â zım 'm in sa n la rı y e rle ş tir diğini sö y le m e k teler (16).
1938’de N âzım , 13 yıl s ü re ce k o la n ' m a h p u s lu ğ u n a b a ş la r, e r te s i y ıl M em lek etim d en İn s a n M a n z ara la rı filizlen ir. B ir m e k tu b u n d a, «B ugünkü sosyal ş a r tla r ın g elişm esi de, ro m an d a n , h ik â yeden, sen a ry o d a n filâ n fay d alan acak olan fa k a t yepyeni b ir k ey fiyet h alin d e o rtay a ç ık a ca k yeni b ir yazıyla s a n a t ta rz ın ı g erçek leş tire c e k tir» (17) d iy en N â zım ’ın b u b ü y ü k y ap ıtı tep e d en - t ı r n ağ a sin e m a d ır, s a n k i b ir çekim se n a ry o su o la ra k y a zılm ıştır. D aha ilk d izeler, o k u y a n ın k a fa s ın d a g ö riin tü leş ir, sin e m a gibi c a n la n ır. G en eld en özele d a ra la n b u ilk d izeleri biz şöyle re s im ledik:
K ita b ı ra stg ele k a rış tırıy o ru z . İş te Ali K e m a l’in linç ed ilm esi: A ttı b ir a d ım /E tra fın ı z a b itle rle p o lisle r a lm ış 'K ire ç gibi y ü z ü / S a rış m /B ird e ıı a h ali b aşlad ı b a ğ ırm ay a/« K ah ro l A rtin K em al . »/ D u rd u /A rk a sın a b a k tı (19). B ir b a şk a y er, K a rta llı K âzım : H e rif «Hınk» dedi b ir/K u la ğ ım ın dib im le sesin i d u y d u m / B eygirin b a şın ı ç e v ird i/D ö rtn a l k a ç ıy o r/Y e tiş tird im ik inci k u r ş u n u / B ey g irin ü s tü n , de so la y ık ıld ı/ Ü çüncü k u rşu n D ü ştü b e y g ird e ıı/F a k a t b ir ayağı üzengiye ta k ılm ış / B iraz sü rü k le n d i p eşin d e k a ça n h a y v a n ın /S o n ra k u rtu ld u ki a y ağ ı/M an s u r y ıkılıp k ald ı o ld u ğ u y e rd e /Y a m a c a s a rd ı b ey g ir (20). B ir ö rn e k daha: D ışa rıd a u ğ u ltu la r k ö p ü r d ü /B ir ta ş a ttıla r so k a k ta n p e n ce rey e / ve o d an ın k illi k a p ıs ı te k m e le n d i/P o lis d ü d ü k le ri ö tü y o r a rts ız , a rasız /V ali fırla d ı y e rin d e n / «Alaya telefo n edeceğim , a s k e r y o lla sm la r/P o lisle r b aş e d em iy o r» /A çtı tele fo n u (21). Ö rn e k ler ço ğ altılab ilir: N ahiye M ü d ü rü F e r it Bey, Seyfi Ç a v uş ve E m in e a ra s ın d a k i ilişk i (22), Ş o fö r A hm et h ik ây esi (23), cezaevinde A sri Y u s u f’u n aynacı d ü k k â n ı (24)...
M em leketim den İn s a n M an zaraları, b a şla n g ıç ta k i 15.45 k a ta r ı ve d a h a so n ra k i A nadolu s ü r a t k a ta rın ın in sa n la riy le , b u k iş ile rin ge riye dön ü şleriy le, a ra d a k i g e çişlerd e o r ta k b ir z am an - m ek ân b ir liği içinde, sin em alık g e rilim in ! y itirm e k s iz in ak ıp gider. B u ko n u d a önem li b ir yazı y azan E ce Ayhan, « sinem ayla ilgilenen ilk T ü rk ozanı» dediği N â zım ’ın b u y a p ıtı ü z erin e, sin em acı ve ede b iy atç ılara ç ağ rıd a b u lu n m u ş , a m a p e k ilgi g ö rm em işti (25).
N âzım ’ın d iğ er y a p ıtla rı a ra s ın d a B eııerci K endini N için ö l d ü rd ü ve S im avne K adısı Oğlu Ş eyh B edreddin D estanı film e giden u n su rla riy le sin em ay a göz k ırp m a k ta , Y olcu a d lı oyun, istasy o n ve tre n le rin d iğ er d ö rt k işi a ra s ın a k a tılm a siy le hiç zo rlam asız sen ar- y o laş m a k tad ır. (
T a m b i r sin em acı o lab ilm ek için g e rek li u n s u rla rın çoğu Nâ- z ım ’d a b ir a ra y a gelm iştir: M a rk siz m i b ilir, o k u r, yazar, tiy a tro ve re sim d e n a n la r, k afası ve y ü reğ i ile ta m b i r in sa n d ır k ısa ca sı.
N âzım h a p is te y k en ik i se n a ry o s u film e ç ek ilir M uhsin ta r a f ın dan: B ir m a s a l d en em esi K ahveci G üzeli ve b ir fo lk lo r d e rle m e si K ızılırm ak • K arak o y u n . Y irm i yıl s o n r a (1967) b ir kez d a h a çe kilen K ız ılırm a k - K a rak o y u n d ü r ü s t ve d ü z g ü n b ir filim o lu r L û tfi A kad’m elin d e. O ysa M u h sin ’in k ile r b i r e r k lin ik olayı o lm a k ta n ileri gidem ezler. Nâzım, gördüğü y erli filim leri (ki hepsinin re jisö rü M uhsin’d ir) eleştirir: «.... Bizim (ilim lerin k u su rla rın d a n biri de n a b ızların ın a tışın d a k i h a sta lık tır. B azıları ölü nabzı gibi a ta r , b a zıları b ir y ü k selir b ir d ü şe r, yani tem p o denilen şev y o k tu r. Bu h u s u s ta k ab ah a t, m o n ta jcılık diye a y rı b ir m esleğin v a rlığ ın d an
h a b e rsiz o lu şu m u zd u r» (26). N e y a p ılm ası g e rek tiğ in i b u lm a y a ç a lışır: «A m erikan film in i h a lk a y u ttu ra n im k â n bizd e o lm ad ığ ın a gö re, y u ttu rm a k ta n vazgeçip, sam im iy etle, u sta lık la iş y ap sak e- n inde sonunda h alk ı A m erikan film inin kepazeliğinden bile b ir m ik ta r so ğ u ta b ilird lk ve b izim k ile ri şim d iy e k a d a r g ö rm ed iğ i e s e r le r gibi sey re gelirdi» (27). A n k a ra A skeri C ezaevinde A. K a d ir ’e ş u n la rı söyler: «K ilim cilik dey ip g eçm e... Ç ok şey v a r filin ıcilik te... H a lk la en k a rşı k a rşıy a s a n a t, b u ... H ik â y e le rin film in i y apm alı. M eselâ S a b a h a ttin Ali’n in h ik ây e lerin i... İk i k ısım lık , iki kısım lık filim le r (28)... H ik â y elerd e n s o n ra ş iirle rin (ilim le rin i yap m alı. Ya h a lk tü rk ü le ri, b izim h a lk tü rk ü le rim iz ... N asıl o lu r a m a o c a n ım tü rk ü le r. Ç a rşa m b a y ı sel a ld ı... B ir sel g e lir g ü m b ü r g ü m b ü r, a lır n e v a r n e yok s ile r s ü p ü rü r... B ir y a r sev d im el a ld ı... B iri g elir d ö rt n ala, u ç a u ça, a lır sevgiliyi k a ç ır ır g ö tü rü r... İş te b u n la rın film in i y a p m a lı... K ü ç ü k k ü ç ü k filim le r... A m a ne güzel o- lu r... H alk d a n e t u t a r b u n ları.» (29) T ü rk s in e m a sın d a k i b u ö lü n o k ta, b u b o ş a la n yeni-yeni d o ld u ru lu y o r.
C ezaevinde e k sik liğ i d u y u la n ih tiy a ç la rd a n b iri d e sin e m a . K e n d isin i z iy a rete gelen d o s tla rın a , p iy as ad a g ö rd ü k le ri filim le ri a n l a ttır ır N âzım (30).
1950 d e h a p is te n çık an N âzım , iki se n a ry o d a h a yazar. B ah a G elen b ev i’n in film e çek tiğ i b u ik i se n a ry o B a rb a ro s H a y re ttin P aşa ve B alıkçı G üzeii’d ir. Oysa N âzım , yazdığı se n a ry o la rd an m em n u n d e ğ ild ir: «... Ş im diy k a d a r b a n a y a z d ırd ık la rı se n a ry o la rın
hiç b irin in a ltın a b ir m ily o n lir a v e rse le r im zam ı k o y m am ve h a ttâ b u n la rı y azdığım ı bile in k â ra h azırım .» (31) d e r.
Y u rt d ışın a ç ık a n N âzım , a r tık sin e m a ile ilgilenm ez, k e n d in i ş iire v e rir. B ü tü n sin e m a b ilg isi v e te k n iğ i Y a şa m ak G üzel Şey Be K a rd e ş im ad lı ro m a n ın d a b ir k ez d a h a s u yü zü n e ç ık a r. B u ro m an , k o rk u n ç g e rilim (K a h ra m a n ın k u d u z a y a k a la n ıp - y a k a la n m ad ığ ı) v e g eriye d ö n ü şle riy le , N â z ım ’ın y a şa m ın ı fü m e çek m ek için h a z ırlo p b ir a n a şem a, k a rm a ş ık b i r olay ö rg ü s ü s u n m a k ta d ır.
N â z ım ’ın sin e m a s e rü v e n i iş te b u k a d a r (32).
T ü rk iy e d e d e v rim c i şiirin , d e v rim ci tiy a tro n u n N âzım H ik m e tle b a şlad ığ ın a in a n a n ve d e v rim ci T ü r k s in e m a sın ı b a ş la ta n la r o la ra k , O ’n u n d a h a u z u n s ü re b izle re k a y n a k olacağını, p ro le te r s a n a tın a yol g ö stereceğ in i sö y lü y o ru z; b u böyle.
Bir adam
Haydarpaşa garında
1941 baharında
saat on beş.
Merdivenlerin üstünde güneş
yorgunluk
ve telâş
1 /K e r im S ad i — N âzım H ik m e t’in İlk Ş iirle ri — M ay
yayın-\
Merdivenlerde durmuş
Bir şeyler düşünerek.
Korkak
Zayıf
Burnu sivri ve uzun
18
l a n . 2 /N â z ım H ik m e t — B ü tü n E s e rle ri I — D o st y a y ın la rı, say fa 210 (19 Y aşım ad lı ş iird e n ). • 3 /N â z ım H ik m e t — B ü tü n E s e r le r i I — B u lg a r b a s k ıs ı, E k- b e r B a b a y e f’in önsö zü , s. 12.4 /Z e k e riy a S e rte l — M avi G özlü Dev — A nt y a y ın la rı, s. 116. 5 /N e ja t ö z ö n — T ü rk sin e m a sı K ro n o lo jis i — B ilgi y a y ın ları, s. 54.
6 /N o t 3’d e g ö ste rile n k ita p , ayni yer.
7 /N â z ım H ik m e t — 835 S a tır, S e sin i K ay b ed en Ş e h ir, V a ran 3 — İz le m y a y ın la rı, s. 25 (A çların G ö zb eb ek leri ad lı ş iird e n ).
8 /N o t 2’d e g ö s te rile n k ita p , s. 94 (Ş a rk -G a ıp a d lı şiird e n ). 9 /N o t 3’d e g ö ste rile n k ita p , s. 105 (A y d ın lık ç ıla r ad lı ş iird e n ). 10/N âzım H ik m e t — İ t Ü r ü r K erv an Y ü rü r — s. 183.. 1 1 /ö n c e k i k ita p , s. 184.
12/7 E y lü l 70 p azartesi g ü n ü M em et F u a t ile k o n u ştu m .
13/A dale t Cimcoz — S özlendirm c A n ıları — Y eni Sinem a d e r gisi, sayı 19/20, s. 41.
1 4/N ot 10 d a g ö s te rile n k ita p , s. 171-172. 15/N ot 10’d a g ö ste rile n k ita p , s. 201.
16/11 E y lü l 70 cum a g ü n ü M uhsin E rtu ğ ru l ile kon u ştu m . 17/N âzım H ik m e t — O ğlum , C anım E v lâ d ın ı, M em edim — De y a y ın la rı, s. 101.
18/N âzım H ik m e t — M e m lek etim d en tıısa n M a n z ara la rı — De y a y ın la n , s. 7. F o to ğ ra fla r: 16 E y lü l’70 ç a rş a m b a g ü n ü çekildi. 19/Ö nceki k ita p , s. 100. 2 0 /ö n c e k i k ita p , s. 223 — 224. 21/Ö n cek l k ita p , s. 450 — 451. 22/Ö nceki k ita p , s. 234 — 238. 23/Ö nceki k ita p , s. 242 — 246. 24/Ö n cek l k ita p , s. 328 — 346.
25/E ce A yhan — N âzım H ik m e t ve S in e m a — Y eni S in em a d e r gisi, sayı 9. s. 40 - 41. S in e m a c ıla rd a n A rtu n Y eres, d e sta n ın 196. sa y fa s ın d a n O n la r K i ad lı k ısa b ir filim çekti,
26 /N âzım H ik m e t — B u rs a C ezaevinden V â-N û’la ra M e k tu p la r — Cem y a y ın ları, s. 35.
27/Ö nceki K itap , s .28-29.
28/35’lik A lim lerd e on b ir d a k ik a lık ölçüye k ısım d e n ir. 29/A. K a d ir — 1938 H a rb O k u lu O layı ve N âzım H ik m e t — î-k in ci b a s î-k ı, s. 157 - 158.
30/8 E ylül 70 salı g ü n ü M. A li Cimcoz ile kon u ştu m . 31/N ot 26’d a g ö ste rile n k ita p , s. 29.
32/B u k o n u d a b ilg isi o la n la rın a ç ık la m a la rım b ek leriz.
4
i
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
