Büyük Fransız ve İnQİliz.edibler\
Edmond ve Jules de Goncourt
( E d m o n v e J ü l d ö G o n k u r )
Yazan sH a lid Z iya U şaklıgil
—
2 —
A rtık iki k a rd e ş in e d e b iy a t k ü r sü sü n d e y ü k se k b ir ü s ta d m evkii bİT d a h a s a rsılm a m a k ü z e re k u ru l - m u ş o lu y o rd u .. B irbirini m ü te a k ıb e d e b iy a t m e ftu n la rın ın ö n ü n e en b ü y ü k k ıy m e tte a ltı b ü y ü k h ik ây e k o y d u la r. E d e b iy a t m e ftu n la rı d i - y o ru z, z ira o n la rın ta rih le ri y a ln ız ih tisas sa h ih lerin in a lâ k a sın ı celb ettiğ i gibi h ik â y e le ri d e h a lk ın az ço k e d e b iy a t zev k i d ış ın d a k a lan k ısm ın ı c e z b e d e m e d i, b u h ik â y e le rin m ü k e m m e liy e t v e n e fa se ti a n c a k e d e b iy a t ile iştig al e d e n le ri, yani n isb etle m a h d u d b ir zü m rey i m e m n u n b ıra k a b ilird i. Bu, h a y a tla rın d a o ld u ğ u gibi v e fa tla rın d a n so n ra d a b ö y le o ld u .Bu h ik â y e le r ş u n la rd ır: G erm in ie L a c e rteu n , R e n é e M a u p erin , M a d a m e G erv aisais, M a n e tte S a lo m o n , C h arles D en ailly , S o e u r P h ilo m è n e .
G o n c o u rt.la r ta rih te y a p tık la rı - n in b ir ay n in i h ik â y e d e d e y a p m a k istiy o rlard ı. M esela b u h ik ay elerin b irin cisin d e, şu sa d e hizm etçi kız h ik â y esin d e, cem iy etin b ir sınıf h a l
k ın a m a h su s h ü sran h a y a tin in hiç b ir k ü çü k lev h asın ı ih m al etm iy erek ta sv ir etm işlerd ir. Ö y le ki b u kızın b ü tü n gizli hislerine, em e lle rin e v â k ıf o lu ru z; sanki o, sen elerce h a y a tın ı n o k ta s ı n o k ta sın a ta k ib v e te t kik ettiğ im iz b ir in s a n d ır; hüzün v e re n , k a lb d e d e rin b ir elem u y a n d ıra n b ir b e d b a h t k ız ... O n u n ter- cüm ei h a lin i b u h ik â y e d e elli sene d e n fazla geçm iş b ir z a m a n d a o k u d u m , b u g ü n gözlerim i k a p ay ın ca h â lâ o n u g ö rü r, v e b ü tü n hizm etçi kızların a ra s ın d a n onu sezerim . H a yatım da ta n ilm iş ne k a d a r hizm etçi kızlar v a rs a o n la rın hislerini, elem lerini b a n a ta k rir e d e n b u k ita b d a n salm a h a tır a la r d ır .
Z a te n G o n c c a u rt-Iarın b ü tü n hi- sâyeleri b ö y le d eğ il m id ir? R en ée Vlauperin, on d o k u z u n c u asrın o ıa s ta k ib a r k ızı, M a d a m e G e rv a i - sais, o fik rin e d ü şm ü ş b ir d a m la 'e h ir ile y a v a ş y a v a ş tesem m ü m e- le n a n a, S o e u r P h ila m e ’n e m üces- ;em b ir şiir n ev h ası o lan gen ç rah i- je , M a n e tte S a lo m an , o b ir d eh a ;ahibini k ü ç ü k p e m b e tırn a k lı p e n selerde p a ra la y a p a ra la y a m a h v e - i en y a h u d i kızı, C h a rle s D enailly, 5İr şey ler o lm a k istey ip d e hiç b ir ;eye v âsıl o la m ıy a n n ih a y e t b elâh e- in affe tm iy e n istilâsı a ltın d a çö k en ikir a d a m ı ... B ütün b u çeh reler, iönm esine im k â n o lm y a n b ire r h a- raldir ki a n c a k h u su siy etlerd e b e - a b e r ta n ılm ış a d a m la rın h a tırasın ı
o k a d a r v ü z u h v e s a ra h a tle m u h a . faza edebiliriz.
D ö r t y ü z s a y f a ... Bu k o c a k ita b iç in d e y aln ız h a s ta b ir g en ç k ız v a r d ır, ilk ö n ce o n u şen, şa tır o larak tan ıy o rsu n u z. S o n ra o n u n neş esi iç in d e gizli b ir d e rd in i seziyorsunuz. Bu, p e k sa k la n a n b ir d e rd d ir, fa k a t onu y a v a ş y a v a ş an larsın ız. H a s ta kız ilk ö n ce o n u h e rk e ste n , h a ttâ k e n d isin d e n d e sak lıy o r, v e gün g eçtik çe o n u n tesird e eriyor, n ih ay et sö y lü y o r, s ırrın ı fp şe d iy o r; fa k a t sak lıy ab il d ik çe o n a karşı m u k a v e - m e t e d e b ile n azm i b ird e n b ire iflâs e d e re k , n ih a y e t o z a m a n a k a d a r sarf o lu n an c e h d le rin b a h a sın ı ö lüm de te ’diy e e d iy o r
H ik â y e b u n d a n ib aret, b a ş k a hiç b ir şey y o k . Bu n eticeyi b u la b ilm e k , şu ö lü m ü n fe c a a tin i a n la tm ış o lm ak, sizi b ir h em şirey e acıyış k ab ilin d e n m ü teessir e tm e k için d ö r t y ü z say fa lık nefis b ri ‘ ü slûb ile sü rü k len i - yorsu n u z, b u d ö r t y üz s a y fa d a d ö rt şey b u la m a z sın ız ki h a şiv d ir d iy e - m iyesiniz. F a k a t b u u zun y a z ıla n d o ld u ra n b ü tü n u fa k ta fsilâ t sizi o n eticey e g ö tü rm e k için a y rı ayrı h iz m e t etm iştir. E ğ e r o n la r o lm a - s a y d ı b u h a sta kızı ta n ım iy a c a k , an- lıy am ıy acak , v e o n a y a n m iy a c a k tı. nlz. S a n k i v e re m b ir k o m şu k ızı v a r ki h e r h a lin e v â k ıfsın ız . G ece p e n cerenizi açıp öksü rü ğ ü n ü d in liy o r
sunuz, ta b ib in i g ö rü p m a ra z ın sey rin e d a ir ta fsilâ t alıy o rsu n u z? N asıl
y a ttığ ın a , nasıl u y u d u ğ u n a, n e d e diğine, n e y a p tığ ın a v â k ıf o lm ak için o n u n e v in d e n esen h a v a y ı bile istin ta k ed iy o rsu n u z, so n ra b ir sa b a h , h e y h a t!.. O kızın ta b u tu a rk a s ın d a d u y d u ğ u n u z m a te m hissini so k a k ta te s a d ü f edeceğ in iz h e rh a n g i b ir ta b u t için d u y a r m isin iz?
İşte R e n é e M a u p e r in ... M u h a r - lirle rin h a lk e ttik le ri b ü tü n şahısları b ö y le g ö rü p an larsın ız. F a k a t h e r - kes, o k u y a n la rın y ü zd e d o k san ı, v a p u r d a , a ra b a d a , ş u ra d a b u ra d a g e z erk en s a y fa la rı süzerek, tafsilâtı g eçerek , fazla şeylerin y a p ra k la rın ı kesitliye b ile lüzum g ö rm iy erek , a t la rla r v e o z a m a n b u h a y a t lev h a la rı
an laşılm az. _
B ir d e güzel s a n ’a tla rln h e r şu b e sin d e m e se lâ m û sik id e W a g n e r, re sim d e D e la c ro in a n la şılm a k için na. sil b ir fikrî te rb iy e lâzım sa e d e b i - y a tta d a ay n ile b ir istih zar silsilesin d e n g e ç e re k ü lfe t lâ zım d ır. F ik ir v e s a n ’a t m ah su llerin i v a rm ış o ld u k la n m e rte b e y e g ö re ta k d ir ed e b il - m e k için y a v a ş y a v a ş y ü k selm ek , te d ric î b ir ünsdyet k e sb e tm e k m ec b u riy e ti v a rd ır, h a ttâ b u m u h a rrir leri a n la m a k için z a m a n la rın a nis - b e tle d a h a so n rak i d e v irle re d e a t la m a k ic a b e d er, zira o n la r k e n d i a sırla rın ı b e lk i te cav ü z b ile etm iş - lerd ir. B u n d a n d o la y ıd ır ki G o n - c o u rt-la r h a lk kütlesi ta r a f ın d a n ta - m a m ile a n laşılam am ıştır. O n la ra ü sta d n a z arile b a k a n m e se lâ Z o la - n in o k u y u cu ları ile m u k a y e se edile- m iy ecek k a d a r az k a rı’ b u lm u ş olan b u s a n ’a tk â r ed ib lerin şö h reti m a h d u d b ir d a ire y e sıkışm ıştır.
O n la rın m ech u liy ete b en ziy en cüz’i, fa k a t cü z’i o ld u ğ u n d a n d ır ki d a h a k ıy m eti haiz olan şö h retlerin in şu d a rlığ ın a , lâyikile a n la şıla m a m a - la rın a b ir ikinci se b eb v a rd ır ki esas m eziy etleri d e b u n d a n ib a r e ttir ; o d a h e r şeyi h e rk e s gibi g ö rm e m e ie
-rid ir. T esirlerin a h z in d e v e te lâ k » k işin d e b u iki k a rd e ş m a rîz d e n ile - b ilecek b ir tah assü s k ab iliy etin e m a lik id ile r; o n la rın sin irlerin d e, d i - m a ğ la rın a g id e n e ly a fta öyle b ir İncelik, öyle b ir keskinlik v a rd ı ki b u n u k e n d i tah a ssü s m elek elerin i iş- leye işleye, u zu n b ir te rb iy e silsilesin d en g e ç ird ik te n so n ra p e y d a etm iş lerdi. H e r şe y d e b ir m e rk e z î n o k ta v a rd ır ki b ü tü n ta fsilâ t v e te fe rrü a - tl o n d a n in tişar e d e n ziy a te n v ir e d e r, h ü n er o n o k ta y ı h e m e n b u l - m a k ta v e p a rm a ğ ı o n u n d ü ğ m esin e b a s a ra k ziya hüzm esini tu tu ş tu ra . b ilm ek ted ir.
Bu m u h a rrirle rin g ö z le rin d e o n o k ta y ı ilk h a m le d e k e şfe tm e k h a s sası v a rd ır. M eselâ b ir e v ta rif olu n acak . H e rk e s b ir evi nasıl a n la tır? N ice m u h a rrirle r v a r d ır ki « sağ d an girince şöyle, so ld a b u , a şa ğ ıd a h av lu , y u k a rıd a so fa , arzı, t u lü ...» diye b a şla rla r. H a lb u k i b u tafsilâ - tin hiç biri ev in asıl ru h u n u a n la t - m iş olm az. Bir tasv ir b ir h e n d e se şekli değildir, nasıl ki b ir lev h a b ir h a rita değildir. B ir le v h a g ö rü lü r, p a n ç u ru n u n b ir d ü şü k k a n a d ile , y e rin d e n k o p a ra k rü z g â rın h e v esleri n e g ö re sa lla n a n su b o ru sile b ir evin b ü tü n h a y a tın a aid tarih in i tefsir e d e r ; bu le v h a d a öyle k ü çü k n o k - ta la r işa re t ed ilm iştir ki m u fassal b ir
Nisan 27
BOyuk Fransız ve İngiliz edibleri
--- -—
(B a ş ta ra fı 2 ncı s a y fa d a ) k ita b d a n z iy ad e b e lâ g a tle o n u n ru - ı h u n u şerh etm iş olur. İşte G o n c o u rt- la r d a b ö y le d ir, lâzım z a n n e d ile n b in tü rlü ta fsilâ t ih m al e d ilm iştir d e b e y h u d e fa rz e d ileb ile c e k hiçler k a y d o lu n m u ş tu r; f a k a t o le v h a n ın sa n ’a t k ıy m e tin i a n la m a k nasrl h a s sas b ir gö ze m ü te v a k k ıf ise b u m u h a rrirle rin ta sv irle rin d e y a şiy a n n o k ta la rı k eşfetm ek , h a y a t n ab zın i d u y m a k için d e ö y le b ir göz, v e san ati
v acak b ir k u la k lâ zım d ır.
3u m u h a rrirle rin g ö rü ş le rin d e Wr vcud o la n k u v v e ti h e r şeye teş - m il ediniz. Bu sefil a lü fte n in d u y - gularanı, b ir g en ç k ızın m a h re m iy e ti h ü c re sin d e u ç a n şe b ab h ay allerin i, b ir sa n ’a t a d a m ın ın ru h u n d a gizle n en h e y e c a n la n h e p o g ö rü ş k u v - Vetile y a k a la s ın la r; so n ra h e rk esçe d e ık e d ile m iy e c d k şeyleri a n la ta b il m e k için e ld e m e v c u d b e y a n tarz ın ı k âfi a d d e d e m iy e re k g ö rü şle rin d e k i İncelik v e d e rin lik le m ü te n a sib b ir ifa d e a r a s ın la r; bİT s a y fa d a b ir hiçi işa re t e tm e k için lisanın aczini, is - y a n ım y e n m e k ü z e re m ü c a d e le le re k a lk ışa ra k , b rr k ü çü k hissi tasv ir e d e m e d ik le rin d e n h a fta la rc a a d e ta h a s ta la n a ra k yazı y a z s ın la r ... S o n ra b u k a d a r b ü y ü k e m e k le rle y a ra tıla n eseri k a y ld s iz b ir g ü ru h u n ö n ü n e atınız, o n u n k ıy m eti n asıl a n la şı lab ilir? İşte b u a n la şıla m a m a k iki k a rd e ş için d a im î b ir d e rd id i ki h a y a tla rın ı b a ş ta n b a ş a zeh irled i.
T a rih te v e h ik â y e d e y a p m a k is te d ik le rin i te m a şa y a d a ta tb ik e t - m e k h e v e sin e d ü ştü le r, H e n rie tte M a re c h a ri ism in d ek i y a z d ık la rı eser sa h n e d e öyle b ir su k u t etti ki m u - h a rrirle rin g ö ğ sü n e b ir k ü rz d a rb e s i gibi indi, v e J u le s b u d a rb e n in k u r b a n ı o ld u d en ileb ilir. O n u n h a y a tın d a «aınlaşılam ıyacağız!» n id a sı bİT
h ü sra n fe ry a d ı k a b ilin d e n d i. L isan ı teh assü slerin in ifa d e sin e kâfi a d d e t- m iy erek d a h a m ü fid b ir ifa d e ta rz ı b u lm a k için u ğ ra ş tık ta n so n ra ta - hassüs k a b iliy e tin d e h erk esin fev - k in d e ik en h e m e n h e rk esin k e n d ile rin e k a rşı k a y ld siz k ald ığ ın a v â k ıf o la ra k ö len b u a d a m ın ö lü m ü n d ek i acılık d ü şü n ü lecek b ir faciad ır. H e le h a y atın ın b ir saatin i bile k ü çü ğ ü n - d e n ay rı g eçirm iy erek , hiç b ir m ü- şa h a d e v e d u y g u y u o n u n la p a y la ş - m a k sız in k a ç ırm iy a ra k , h e r d u y d u ğunu b e r a b e r d u y u p b e ra b e r ifa d e e tm e k için a r tık te rk i m u h a l b ir i’ti- y a d h âsıl e ttik te n so n ra y aln ız k a lı- v e re n d iğ e rin e d ü n y a n ın n a sıl b ir zin d a n o ld u ğ u n d a şü p h e y o k tu r.
Bu acı, h a y a tta tek b a şın a k a la n E d m o n d için yirm i b e ş senelik ö m ü r b a k iy e sin d e hiç b ir z a n ıa n y ü reğ in d e n silinm em iştir. S o n se n e le rin d e iki k a rd e şin şan v e şerefini i'lâ e t m e k m â k sa d ile ta b i’ F asq u e lle ta r a fın d a n te rtib o lu n a n şen lik te bile E d m o n d se n elerce n u ic a h e d e n in b ir z a fe r n eticesi o la ra k ö n ü n e atılan , b ü tü n e d e b iy a t âlem in in a lk ışla rın d a n m ü teşek k il çiçek d e m e tin i, y a - n ıb a şın d a m a h z u n h ay alin i g ö rd ü ğ ü k ü çü k k a rd e şin i b u la m iy a ra k y aln iz- ça k a b u l e tm e k te n d e rin b ir h ü zü n d u y m u ştu .
İki k a rd e şin v e d a h a so n ra y a l n ız olaTak b ü y ü ğ ü n n e şrettik leri s a n ’a tın a d a ir e se rle r m e y a n ın d a en m ü h im m i o h ıp o n la rın b a ş ta n b a şa n e fis v e n a d ir eşy ay a m e şh e r o lan evleri h a k k ın d a ik i c ild d e n m ü rek - k eb «Bir s a n 'a tk â rin evi» n am ile b ir k ita b vardiT ki b u n d a evin m u h tev iy atı tafsil v e ta sv ir edilm iştir. Bu k ita b d a b ir d e Ju le s-ü n v e fa t e t tiği o d a b a k k m d a b ir p a rç a v a rd ır ki b u n u h â lâ b u g ü n ta h a ttü r e d iy o ru m . İki k a rd e şin h a y a tım ta n ıd ık ta n s o n ra y a ln ız k a la n b ü y ü ğ ü n a c ı sına te rc ü m a n o lan b u p a rç a y ı g ö z le r y a ş a rm a d a n o k u m a k m ü m k ü n d eğildir. K ü çü ğ ü n ü n v e f a tın d a n so n ra E d m o n d y aln ız b a şın a fa k a t gen e b e r a b e r g ö rd ü k le ri şeylerin m ü şte-aek te s irle ri m a h s u lü d la ra k d ö r t h ik â y e n eşre trm ştir ki ş u n la rd ır; C h érie, L a F au stin , F a h işe Elisa, Z e m g a n n o k a rd e şle r. B u n la rd a n en z iy a d e şu so n eser d ik k a te şay an d ır. Z rra m u h a rrir b u k ita b d a k en d isin in k a rd e şile o la n m ü ş te re k h a y a tım b a ş k a b ir zem in ü z e rin d e ta sv ir et m iştir.
Yukaridam ibeiıi sa y ıla n ese rle re ta rih î k ita b la rile m u h te lif eserlerini ilâv e e d e re k F ra n sız h a k ik ile r e d e b iy a tın ın en g ü zid e m u h a rrirle ri o- lan b u iki k a rd e şin k ü lliy a tın ı te sb it etm iş olalım .
T a rih î e se rle ri; B üyük İhtilâl es n a s ın d a F ra n sız cem iy etin in tarihi. D ire c to ire e sn a sın d a keza, M arie- A n to in e tte , M m e d e P o m b a d o u r, O n sekizinci a s ırd a k a d ın ( b u k ita b ın tü rk ç e y e çev rilm esi p e k te m e n niye şa y a n d ır. ) O n sekizinci a s ırd a s a n ’at, S o p h ie A m a ü d , D u c h e n e d e C h a te a u ro u x , L a D u b a rry , M el* C la iro n G a v a rn y v. s. B u n la rd a n b a ş k e z a m a n ın b irk a ç m a h lû k u , e fk â r v e tah a ssü sa t, te k r a r b u lu n m u ş sa y fa la r v. s. ile «Bir s a n ’a tk â r in evi» v e o n cildi m ü te cav iz ru z n a m e zik ro lu n u rsa b u m ü h im e d e b î m ira s ın zen g in y e k û n a k a y d e d ilm iş ohıır.
G o n c o u r-la rd a n n e y a zık ki biz d e te rc ü m e ed ilm iş b rr şeyler y o k tu r. V a k tile M ünci F ik ri ta ra fın d a n K e n é e M au z e ra n tü rk ç e y e çevril - m işti. O z a m a n p e k acele y azılıp b a s ıla n b u eser, arz u o lu n u r ki, m ü tercim in oğlu M ünci F ik ri ta ra fın - d a n aslile ta tb ik e d ile re k tâd il e d ih d ik te n so n ra y en i y a z ı ile te k ra r b a s ils in ...
H. Z. Uşaklıgil
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Ta h a Toros Arşivi
