Bitcoin: Yeni Bir Finansal Krize Do÷ru Mu?
Hasan BAKIR1
Geliú tarihi: 27 Haziran 2018 Kabul tarihi: 1 Kasm 2018
Özet
Teknolojik geliúmeler ekonomide özellikle de finansal piyasalarda yeni kavramlarn ortaya çkmasna yol açmútr. Günümüzde bu kavramlarn en popülerlerinden biri hiç kuúkusuz kripto paradr. Kripto paralar herhangi bir merkeze ba÷l olmamakta, aracya ihtiyaç duymamakta ve kiúiler aras güven unsurunu öne çkarmaktadr. Günümüzde kripto paralarn en popüleri Bitcoin’dir. Bu noktada Bitcoin’deki yaúanan geliúmeler oldukça dikkat çekicidir. Bu çalúmada Bitcoin’in piyasa de÷erinde yaúanan geliúmeler ele alnarak Bitcoin’in patlamay bekleyen bir varlk balonu olup olmad÷ tartú-masnn de÷erlendirilmesi amaçlanmútr. Bu amaca yönelik olarak benimsenen yöntem ise konuyla ilgili çalúmalarn incelenmesi ve tartúlmas úeklindedir. Bu tartúmalar neticesinde Bitcoin’in bir varlk balonu oldu÷u görüúü desteklenirken, para transfer sisteminde yaratt÷ teknolojik dönüúümün önemi de vurgulanmútr.
Anahtar Kelimeler: Kripto Para, Bitcoin, Finansal Kriz
Bitcoin: Could Bitcoin Lead To The Next Financial Crisis? Abstract
Technological developments have created new concepts in the economy, especially in the financial economy. The most important concept in today’s world is undoubtedly cryptocurrency. Cryptocur-rencies do not depend on any central institutions or intermediary and they emphasize the trust be-tween people. As it stands today, the most popular cryptocurrency is Bitcoin. At this point, develop-ments in Bitcoin are remarkable. This study aims to evaluate the discussion whether or not it is a bubble waiting to burst, in the light of the latest developments in the market value of Bitcoin. A method which is adopted for this aim is analyzing the studies which are related to the subject and discussing. As a result of these discussions, while the viewpoint that Bitcoin is an asset bubble is supported, the importance of technological development related to money transfer system is empha-sized.
Keywords: Cryptocurrency, Bitcoin, Financial Crisis
1
Dr. Ö÷r. Üyesi, østanbul Kültür Üniversitesi, øktisadi ve ødari Bilimler Fakültesi, øktisat Bölümü, h.bakir@iku.edu.tr, ORCID ID: 0000-0002-8284,6643
1. Giriú
Teknolojide yaúanan geliúmeler sayesinde günlük iúlemler artk nakit ihtiyac duymadan karúlanabilmektedir. Tüketiciler, kredi kartlar, çevrim içi ödemeler ya da mobil bankaclk gibi uygulamalar vastasyla günlük iúlemlerini gerçekleútirebilmektedir. Bunlara ilave olarak günümüz tüketicilerinin ve iú dünyasnn ödeme arac olarak kulland÷ bir di÷er ödeme türü ise dijital paralardr. Bu dijital paralar, dijital ortamda yaratlan yine dijital ortamda saklanan ve parann fonksiyonlarn gösteren enstrümanlardr (Zamani ve Babatsikos, 2017: 2).
2008 ylnda yaúanan küresel kriz ile birlikte, finansal kurumlara ve merkezi hükümetlere olan güven azalmútr. Bu güven azalmas etkisini ulusal paralarda da göstermiú, dijital paralara olan ilginin artmasna sebep olmuútur. Nitekim ödemelerde ve uluslararas para transferlerinde yo÷un bir úekilde dijital para kullanmna baúlanmútr.
Ancak ortaya çkan dijital para birimleri merkez bankalarnn ekonomiyi kontrol yetkileri-nin sorgulanmasna yol açmútr. Çünkü herhangi bir devlet otoritesine ve finansal kuruluú-lara ihtiyaç duyulmakszn ortaya çkan bu dijital para birimlerinin popülerli÷i hzla art-maktadr. Günümüzde bu dijital para birimlerinin en popüleri Bitcoin’dir. Nitekim ilk üre-tildi÷i 2009 ylndan itibaren Bitcoin’e yönelik ilgi artarak devam etmiútir. Özellikle son dönemde yaúanan finansal kriz ve halkn yaúanan süreçlere tepki göstermesi Bitcoin’e yö-nelimi hzlandrmútr.
Gelinen noktada Bitcoin’in bilinirli÷i gün geçtikçe artmaktadr. Bu ilgi Bitcoin’e olan talebi de yükseltmekte ve Bitcoin’in de÷erinin artmasna neden olmaktadr. Nitekim milyonlarca kiúi tarafndan takip edilen Big Bang Theory adl dizinin bir bölümünün Bitcoin’e ayrlma-sn da bu ba÷lamda de÷erlendirmek mümkün olmaktadr. Yine dizinin sonunda dijital ortamda elde edilen Bitcoin’lerin dijital bellek içerisinde silinerek yok olmas da ortaya çkacak tehlikelere dikkat çekecek niteliktedir.
Bu do÷rultuda ani bir úekilde hayatmza giren Bitcoin ile ilgili geliúmelerin de÷erlendiril-mesi ve yeni bir finansal kriz yarataca÷na yönelik endiúeler bu çalúmann temel motivas-yonu olmuútur. Bu ba÷lamda çalúmann birinci bölümünde Bitcoin nedir sorusuna cevap aranmaktadr. Çalúmann ikinci bölümünde ise, Bitcoin mekanizmasnn iúleyiúi ele aln-mútr. Üçüncü bölümde de Bitcoin’in bir varlk balonu olarak finansal krize yol açma ola-sl÷ de÷erlendirilmiútir. Bitcoin’in olumlu ve olumsuz yönleri ise elde edilen gözlemler ú÷nda sonuç bölümünde tartúlmútr.
2. Kripto Para Olarak Bitcoin
ùu sralar en çok piúmanlk duydu÷umuz konularn baúnda neden daha önce Bitcoin alma-d÷mz gelmektedir. Keúke daha önce Bitcoin alsaydm úeklindeki serzeniúler sklkla duyulmaktadr. Günümüzde her ne kadar saylar binleri aúan sanal paralar ile karúlaúlsa da bunlar arasnda en popüleri hiç tartúmasz Bitcoin’dir. Hayatmza pat diye giren bu sanal ya da kripto para Geliútiricileri tarafndan kontrol edilen ve belirli sanal toplulu÷un üyeleri arasnda kabul edilen ve kullanlan, düzenlenmeyen bir dijital para çeúidi olarak tanmlanmaktadr (European Central Bank, 2012: 5).
Avrupa Merkez Bankas, sanal paralar üç kategoriye ayrarak ele almútr. Bunlardan ilki çevrim içi oyunlarda kullanlan Kapal Sanal Para ùemasdr (Closed Virtual Currency Schemes). økincisi ise, sanal mal ve hizmetlerin satn alnmasnda kullanlan Tek Yönlü
Akúa Sahip Sanal Para ùemas’dr (Virtual Currency Schemes with Unidirectional Flow).
østisnai olarak bu tip sanal para birimi ile gerçek mal ve hizmet satn almak da mümkün olabilir. Üçüncü ve son kategori ise øki Yönlü Akúa Sahip Sanal Para ùemas’dr (Virtual Currency Schemes with Bidirectional Flow). Bu tip sanal paralar di÷er konvertibl paralar gibi özellik göstermekte yani belirli bir de÷iúim oran üzerinden alnp satlabilmektedir. Bu sanal para çeúidi ile hem sanal hem de gerçek mal ve hizmetlerin elde edilmesi müm-kündür (European Central Bank, 2012: 5). Bitcoin, bu úemalar içerisinde üçüncü úemaya dahil olmaktadr. Nitekim çeúitli para birimleri ile Bitcoin almak ya da kurulan borsalar aracl÷yla2 Bitcoin’i di÷er para birimlerine dönüútürmek mümkün olmaktadr (Dulupçu vd., 2017: 2243).
Zamani ve Babatsikos (2017: 2) da yine Avrupa Merkez Bankas’nn snflandrmasna dayanarak dijital paralar iki ksma ayrmútr. Bunlardan ilki sanal paralardr. Bu sanal paralar, çevrim içi ortamda somut olmayan mal ve hizmetlerin satn almnda kullanlmak-tadr. Örne÷in, çevrim içi ortamda satn alnan oyunlar, yaplan alúveriúler ve oynanan kumarlar bu ba÷lamda de÷erlendirmek mümkündür. Yine, Amazon’dan satn alnan ki-taplar da bu snflandrma içerisinde de÷erlendirmek mümkündür. økinci tür dijital para ise, kripto paradr. ùifreleme tekni÷i vastasyla yaratlan, saklanan ve taraflar arasnda transfer edilen bu tür para da yine sanal para gibi finansal kurumlardan, merkez bankasndan ve ulus devletlerden ba÷msz olmaktadr3. Bu dijital paralarn, itibari para (fiat money) gibi 2 Bitcoin alm satmnn yapld÷ ilk platform Mt. Gox isimli bir platformdur. Günümüzde ise, Bitfinex, Bithumb, Bitflyer,
Quoine gibi pek çok platformu Bitcoin alm satm yaparken kullanmak mümkündür (Dulupçu vd., 2017: 2243).
3
Baúka bir açdan bakld÷nda devleti devlet yapan baz temel unsurlarn devletin elinden alnd÷n söyleyen yaklaúmlara da ulaúmak mümkündür. Nitekim Bitcoin gibi sanal para giriúimleri devletin elindeki merkezi para piyasas modellerinin ortadan kalkmasna yani merkezi otoritenin kudretinin yok olmasna yol açt÷ ifade edilmektedir (Uyank, 2015: 36).
fiziksel bir karúl÷ yoktur. Di÷er bir ifadeyle bu paralar ne bir de÷erli maden ne de bir devletin güvencesi altndadr4 (Christopher, 2014: 15; Zamani ve Babatsikos, 2017: 2). Mali Eylem Görev Gücü (FATF- The Financial Action Task Force) dijital para kavramnn hem sanal paralar hem de itibari parann dijital temsili için kullanlabilece÷ini belirtmiútir (FATF, 2014: 4). Bu noktada Bitcoin ve türevlerinin dahil oldu÷u kategorilerle ilgili bir anlam kargaúas mevcuttur. Çünkü Bitcoin ve türevleri dúndaki dijital ve sanal paralar, temsil etti÷i ülkenin para birimine dayaldr. Yani kendi baúlarna para birimi de÷ildir ve ilgili ülkenin merkez bankas tarafndan düzenlenmekte ve denetlenmektedir. Dolaysyla, herhangi bir merkezi otorite tarafndan denetlenmeyen ve herhangi bir ulusal para birimine ba÷l olmayan Bitcoin ve türevlerini kripto paralar olarak tanmlamak bu anlam karmaúa-sn ortadan kaldracaktr. Bu sebeple Bitcoin, 2009 ylnda ortaya çkan ve herhangi bir merkeze ba÷l olmayan bir kripto paradr úeklinde tanmlanmaktadr (Çarkaco÷lu, 2016: 8). Kripto para ifadesi crypto ve currency kelimelerinin bir araya gelmesi ile oluúturulmuútur. Kripto paralar, saklanrken belirli úifreler vastasyla sanal cüzdanlarda tutulmakta, çkar-lrken de yine úifreler aracl÷yla çkarlp kullanlmaktadr. Kripto para, hiçbir merkez bankas ve arac kuruma ba÷l olmayan sanal para birimi olarak da ifade edilmektedir (E÷ilmez, 2017). Piyasaya bakld÷nda binden fazla kripto parann varl÷ görülmektedir. Bunlardan bazlar, Bitcoin, Etherum, Ripple, Litecoin, Dash, Monero, Neo ve Nem’dir. Bu paralarn sanal olmalar sadece bilgisayar ortamnda var olmalarndan kaynaklanmakta-dr. Di÷er bir ifadeyle, bu paralarn Dolar, Euro ya da TL gibi basl olan fiziksel halleri mevcut de÷ildir. Dolaysyla kripto paralarn de÷eri basl oldu÷u madenden ya da ba÷l oldu÷u devletin itibarndan gelmemektedir. Bu paralarn de÷eri, piyasadaki arz ve talep koúullarna göre belirlenmektedir (Christopher, 2014: 15; E÷ilmez, 2017).
Bitcoin gibi para birimlerinin ortaya çkmas ile birlikte parann bir bankada olma gerekli-li÷i ortadan kalkmútr. Yine bu parann transferinde de arac kuruluúlar devre dú brakl-mútr. Ayrca ulusal para birimlerinin yerine uluslararas úirketlerin paralarnn alaca÷ tartúmas da devletlerin egemenlik haklarnn sorgulanmasna yol açmútr (Bilir ve Çay, 2016: 29). Çünkü Bitcoin’in, itibari parann yerini alaca÷ ve finansal krizlere, yüksek iúlem maliyetlerine5 ve arac kurumlarn gereklili÷ine son verece÷i öngörülmektedir (Zamani ve 4
Ancak buna ra÷men Bitcoin’in de÷iúim ve tasarruf arac olma gibi parann iki temel özelli÷ini yerine getirdi÷i görülmektedir. Örne÷in Bitcoin kullanarak mal ve hizmet satn alnabilir. Ya da Bitcoin kullanarak ba÷ú yaplabilir. WikiLeaks adl kuruluúun ba÷úlarn Bitcoin ile toplamas da bu ba÷lamda de÷erlendirilebilir. Yine Bitcoin kullanarak illegal ürünlerin de (silah ve uyuúturucu gibi) alnmas mümkün olmaktadr (Christopher, 2014: 15-16).
5
Dünya Bankasnn 2015 ylnda yaynlad÷ raporda 200 dolar göndermek istendi÷inde 89 farkl ülkede bu gönderimin maliyeti gönderilen mebla÷n %5 ile %8’i arasnda de÷iúmektedir. Bitcoin ile yaplacak bir transferde bu iúlemin maliyeti %0.05’tir. øúlem ücreti açsndan Bitcoin’in sundu÷u frsat net bir úekilde ortadadr (Word Bank Group, 2015; Carpenter, 2016: 3)
Babatsikos, 2017: 1). Gerek Bitcoin’in sundu÷u bu finansal özgürlük gerekse son dönemde yaúanan finansal politikalara yönelik tepki, Bitcoin’e yönelimin artmasna neden olmuútur (Atik, vd., 2015: 248).
Bitcoin sahip oldu÷u anonim yap neticesinde di÷er varlk snflarndan ayrlmaktadr. Bitcoin’in üretilmesi madenciler tarafndan gerçekleútirilmektedir. Madenciler üstün bilgi-sayar teknolojisi yardmyla bir matematik problemini çözmekte ve sonrasnda Bitcoin üretilmektedir. Burada çözülen matematik problemi aslnda iúlem güvenli÷ini test etmekte-dir. Bu sayede iúlemin karmaúkl÷ arttrlarak, tutulan servetin güvenli÷i sa÷lanmaktadr. Nitekim, servetin geleneksel ve küresel sistem dúna çkarlmasyla, el koyma, hrszlk vb., felaketlerden kurtarlmas sa÷lanmaktadr. Bu nedenle Bitcoin’in güvenli bir alan yaratarak finansal özgürlük sahasn geniúletti÷inin alt çizilmektedir6
(Carpenter, 2016: 3; Öztürk vd., 2018: 218).
3. Bitcoin Mekanizmas Nasl Çalúr?
2007 ylnn sonunda ABD’de baúlayan ve tüm dünyaya yaylan finansal krizin farknda olmadan ortaya çkard÷ sonuçlardan bir tanesi de kripto parann popülaritesini arttrmas-dr. 2008 ylnn Kasm Aynda kendisini Satoshi Nakamoto7 olarak adlandran yazlm uzman “Bitcoin: Eúler Aras Elektronik Para Sistemi” (Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System) adl çalúma ile itibari para ve ödemelere alternatif bir kripto para fikri ortaya atmútr. Bu kripto para birimlerinin ortaya çkú yeni olmamakla birlikte günümüzde ad en çok duyulan kripto para birimi Bitcoin’dir. Bitcoin geçmiúten günümüze en ünlü mer-kezi olmayan ve oldukça yüksek piyasa de÷erine sahip olan kripto para birimidir. Bu kripto para biriminin arkasnda yatan temel mantk, regülatörlerin, finansal kurumlarn ve ulus devletlerin bu para birimine herhangi bir müdahalesinin olmad÷ bir alan yaratmasdr. Yani kripto para biriminin yaratlmas ve piyasa fiyatnn kontrol edilmesi bu bahsedilen kurumlarn etki alanlarnn dúndadr. Çünkü kripto para biriminin yaratlmasnda matema-tiksel formüller ve bütün iúlemlerde güvenin aúland÷ bir kiúiler aras a÷ etkili olmaktadr (Reid ve Harrigan, 2013: 197-198; Zamani ve Babatsikos, 2017: 1; Burks, 2017: 248).
6 Bu sayede baz bireylerin Bitcoin kullandklarnda bir özgürlükçü haz (a libertarian pleasure) duyacaklar ifade
edilmektedir (Christopher, 2014: 18).
7 Bu isim üzerine çeúitli spekülasyonlar yaplmaktadr. Nitekim bu ismin bir kiúiyi mi yoksa bir grubu mu temsil
etti÷i bile henüz belli de÷ildir. Nitekim bu ismin Samsung’un “Sa” s, Toshiba’nn “Toshi” si, Nakamushi’nin “Naka’s ve Motorola’nn “Moto”’su ile iliúkilendirilmesini de bu ba÷lamda de÷erlendirmek mümkündür (Sönmez, 2014: 2; Dulupçu vd., 2017: 2244).
Bitcoin’in yaratcs Nakamoto (2008), ihtiyaç duyulan úeyin kriptografik kanta dayanan bir elektronik transfer sistemi oldu÷unu ifade etmiútir. Bazlar bunu merkez bankalar tara-fndan manipüle edilmeyen, matematiksel olarak yönlendirilen bir para birimi olarak ta-nmlamaktadr. Nitekim Bitcoin kullanclar merkez bankalarna ve onlarn bastklar pa-raya karúlk bu matematiksel temelli paray tercih etmiúlerdir (Nakamoto, 2008: 1; Christopher, 2014: 17-18).
Klasik para birimleri ve ödeme úekilleri ile kyasland÷nda Bitcoin’i di÷er para biriminden ayran çeúitli özelikler bulunmaktadr. Bunlar srasyla, merkezi bir otoriteye ba÷l olma-mas, P2P (peer to peer) teknolojisi ile iúlem yapolma-mas, dijital bir ortamda hazrlanmas ve kullanlmas, arznda bir limit olmas, bilgisayar algoritmalaryla tasarlanan çok kompleks bir ürün olmas, snrl bir kabul ve kullanm olana÷nn bulunmas ve Bitcoin hesaplarnn sigortalanamamas úeklinde sralanabilir (Sönmez, 2014: 8; Hepkorucu ve Genç, 2017: 48). Bitcoin a÷ eúler aras (P2P) yani uçtan uca iúleyecek úekilde oluúturulmuú bir yapya sa-hiptir. Bu yap ile herhangi bir finansal kurum olmadan Bitcoin transferi mümkün olmakta-dr. P2P a÷ yaps merkezi bir website, server ya da organizatöre sahip olmamakta8
, bireyler kendi bilgisayarlar vastasyla birbirlerine ba÷lant sa÷layabilmektedirler. Bu sayede a÷ üzerinde yaúanacak tüm trafi÷in bir noktada birikmesi engellenerek tüm a÷n zarar görme-sinin önüne geçilmektedir. Yani bu a÷ yaplarnda bilgisayar bir sunucuya ba÷lanmak ye-rine her bir bilgisayar kendisinde adresi bulunan bütün bilgisayarlara herhangi bir arac kullanmakszn eriúebilmektedir. Bu sayede kullanclarn takip edilmesi imkânszlaúmak-tadr. Nitekim uçtan uca a÷ sistemi yardmyla hzl bir úekilde Bitcoin elde edilmekte ve bu iúlemi yaparken herhangi bir arac kuruma ihtiyaç duyulmamaktadr. Yine Bitcoin a÷na dahil olan kullanclar da dijital kimlikleri sayesinde gizli kalabilmektedirler. Bu dijital kimliklerden sonsuz sayda üretildi÷inden her bir iúlem için farkl dijital kimlik kullanarak bu gizlilik sürdürülebilmektedir. Gönderici ve alc arasnda bir sözleúme de bulunmad÷n-dan çevrimiçi para gönderiminde Bitcoin oldukça güvenilir bir yol olarak tanmlanmakta-dr. Kullanclar sahip olduklar Bitcoin miktarn görmek ve yaplacak iúlemleri gerçekleú-tirmek için cüzdan adn verdikleri yazlm kullanmaktadr (Christopher, 2014: 11; Sön-mez, 2014: 3; Dulupçu vd., 2017: 2244-2245).
Nakamoto (2008), Bitcoin’in bu uçtan uca a÷ yapsnn dizaynnn sebebini güven kavram ile açklamaktadr9. Nitekim internet üzerinden yaplan transferlerde finansal kurumlara olan 8 Örne÷in Google, kullanclar adna bilgiyi muhafaza eden bilgisayar serverlarna ve yönetim kadrosuna sahiptir
(Christopher, 2014: 11).
9 Nakamoto (2008), internet üzerinden gerçekleúen ticaretin finansal kurumlar üzerinden gerçekleútirildi÷i çünkü
bu kurumlarn elektronik ödeme sürecinde güven unsurunu sa÷layan araclar oldu÷unu ifade etmiútir. Ancak her ne kadar güvene dayanan bu modelin birçok iúlem için iyi çalút÷ndan bahsedilse de modelin birçok zayfl÷ da bulunmaktadr. Örne÷in, finansal kurumlarn yaúanacak arabulucu anlaúmazlklardan kaçmas mümkün de÷ildir. Yine araclk maliyetlerinin yüksekli÷i iúlem maliyetini yükseltmekte dolaysyla daha küçük iúlemlerin hacmi snrlanmaktadr (Nakamoto, 2008: 1).
ihtiyacn sebebi de güvenilir bir üçüncü taraf olmalarndan kaynaklanmaktadr. Bu sebeple Nakamoto, ihtiyaç duyulan úeyin do÷rudan birbirleriyle iúlem yapabilecek bir elektronik ödeme sistemi oldu÷unu belirtmiútir. Bu sistem güven yerine bir kriptografik kanta dayanmaktadr (Nakamoto, 2008: 1; Dulupçu, 2017: 2245).
Bu do÷rultuda Bitcoin, yaúanacak güven sorununu Blok Zinciri (Block Chain) adn verdi÷i bir yöntem ile gidermektedir (Dulupçu, 2017: 2245). Bitcoin transferinde, yaplan mali iúlemlerin kaytlarnn tutuldu÷u saysal bir dosya mevcuttur. Bu dosyada daha önce ger-çekleúen Bitcoin iúlemlerinin kaytlar bulunmaktadr. øúlemlerin tutuldu÷u bu saysal dos-yalar “Blok” olarak adlandrlr. Bu bloklar birbirlerine ba÷l olmakta ve “Blok Zinciri” olarak adlandrlmaktadr (Koço÷lu vd., 2016: 81). Blok Zinciri, Bitcoin’in ana yapsdr. Çünkü yaplan tüm iúlemleri içerir ve herkese açk ve eriúilinebilirdir. Blok Zinciri yaps, sistemde tek ve ortak paylaúlan bir iúlem geçmiúi olarak durmaktadr. Bu yapda onaylan-mú iúlemler bir blok içerisinde toplanarak zincirin sonuna eklenmektedir (Khalilov vd.,2017: 3). ùekil 1 de bu yapy görmek mümkündür.
ùekil 1: Bitcoin øúlem ùemas
Kaynak: Nakamoto, 2008: 2’den aktr., Gültekin ve Bulut, 2016: 85
Bu da÷tk veri tabannda her bilgi bloklar halinde gelmekte, bu bilgiler geliúmiú úifreleme algoritmalaryla birbirine ba÷lanarak kaydedilmektedir. Bu sayede belirli bir merkeze ba÷l olmadan iúlem yaplabilmektedir. Bu Blok Zincir a÷nda tüm iúlemlerin kayd tutulmakta-dr. Nitekim bilgilerin a÷n tamamnda tutulmas sayesinde tek bir merkezde tutmann yol açt÷ olumsuzluklar bertaraf edilmektedir. Kaytlarn birden fazla yerde tutulmas sebe-biyle kayda alnan bilgilerin güvenli÷i artmaktadr. Kayt yerlerinden biri kaybolsa dahi, kaydn di÷er sakland÷ yerden bu kayda ulaúlabilmektedir. Bilgilerin kaydedildi÷i yerler
özel bir úifreleme ile kendisinden önceki ve sonraki blok ile iliúki içerisinde olmaktadr. Dolaysyla zinciri oluúturan halkalardan birisinde bilgi de÷iútirildi÷inde bu bilgi önceki ve sonraki kaytla olumsuzluk içermektedir. Nitekim bir kayt de÷iútirilmek istenirse zinciri oluúturan halkalarn birkaçnda de÷iúikli÷in onaylanmas gerekmektedir. Sa÷lanan bu gü-ven a÷ sebebiyle bir yerden çkan bilgi, karú tarafa ulaúana ve kodlar eúleúene kadar bu bilgiye kimse eriúememektedir (E÷ilmez, 2017; øzmir Ticaret Odas, 2017: 7).
Bir kullanc baúka bir kullancya Bitcoin göndermek isterse, öncelikle bu gönderme iúlemi ile ilgili mesaj tüm a÷a gönderilir. Mesajn do÷rulanmas noktasnda ise asimetrik úifreleme tekniklerinden yararlanlr (Koço÷lu vd., 2016: 81). Para yollamak isteyen kiúi ve kurumlar açt÷ bir cüzdandan baúka bir cüzdan sahibine para yollarken bütün iúlemler yukarda bah-sedilen úifrelenmiú dosyalar aracl÷yla yapld÷ndan paray yollayanlar ve alanlar zincir içerisindeki kod olarak görülmektedir. Dolaysyla banka siteminde iúlemi kimin yapt÷n tespit etmek mümkünken, kripto paralarla yaplan iúlemlerin kimin yapt÷n tespit edebile-cek bir yer ya da makam bulunmamaktadr. Nitekim kimlik bilgilerin gizli olmas ve bir otoritenin denetimi olmamas her türlü yasa dú finansal transferin ilgisini çekmektedir (øzmir Ticaret Odas, 2017: 8).
Yaplan iúlemlerin onaylanmas, madencilik süreci ile gerçekleúmektedir. Bu noktada ma-denciler yaplan ve onaylanmay bekleyen Bitcoin iúlemlerini bir blok yaps içerisinde toplayarak, o blo÷un geçerli olmas için algoritmik bir problemi çözmek için yarúrlar. øúte bu noktada iúlemsel güç ve efor sarf edilir. Çünkü bu algoritmik problemi ilk çözen ve blok yapsn tamamlayan madenci, bu blo÷u zincirin sonuna eklemeye hak kazanr ve ödül olarak blok baúna tanmlanmú Bitcoin’i elde eder. Yine bu sayede Bitcoin arz da bir yan-dan gerçekleúmiú olur. Her ne kadar Bitcoin’lerin fiziksel bir karúl÷ olmasa da harcanan iúlemsel efor paraya dönüúmüú olur. Blok oluúturmann bu cazibesi neticesinde madenciler güçlerini birleútirerek madenci havuzlar (mining pool) yaratmúlardr10
(Khalilov vd., 2017: 3). Ancak madencilik oldukça yavaú ilerlemekte ve gittikçe de yavaúlamaktadr. Örne÷in, 2011’in sonlarnda ve 2012’nin baúlarnda her 10 dakikada yaklaúk 50 Bitcoin elde edilir-ken, birkaç yl içinde elde edilen Bitcoin says düúmüútür (Christopher, 2014: 12). 2040 ylna kadar 21 milyon adet Bitcoin üretilecektir. Dolaysyla zaman geçtikçe Bitcoin üre-timi daha da zorlaúacaktr. Çünkü maden sürecinin zorlaúmas daha özel ekipmanlarn ve daha fazla elektrik tüketimini beraberinde getirecektir. Ayrca her dört ylda bir kodlar dikte edilecek ve madencilere ödül olarak verilen Bitcoin’ler enflasyonun önüne geçmek için 10 Blok oluúturma sürecinde her 10 dakikada bir blok oluúturma ortalamas yakalanmaya çalúlmaktadr. E÷er
blok oluúturma hz istenenden daha yüksek olursa algoritmik problemin zorluk derecesi arttrlmaktadr. E÷er blok oluúturma hz istenenden daha düúük ise bu seferde çözülecek algoritma probleminin zorluk derecesi düúürülmektedir (Nakamoto, 2011: 3; Khalilov vd., 2017: 3).
azaltlacaktr. Yaúanan bu süreçler madencilerin bir madenci havuzu oluúturmasna sebep olmuútur. Madenciler kaynaklarn birleútirerek yani bir havuz yaratarak maliyetlerini dü-úürmeyi amaçlamútr. Bu sayede maliyetler azalrken bloklarnda çözülme úans artacaktr. Dolaysyla hem madencilik süreci hem de kârllk artacaktr. Elde edilen kazanç ise yap-lan katk orannda paylaúlacaktr (Zamani ve Babatsikos, 2017: 3). Bitcoin elde etmenin daha kolay bir yolu da vardr. Bu yol, Bitcoin satn almaktr. Bu alm satm iúlemlerini kolaylaútran Bitcoin borsalar bulunmaktadr (Christopher, 2014: 13; Dulupçu vd., 2017: 2243). Gerek madencilikten elde edilen gerekse satn alnan Bitcoinler, sahipleri tarafndan gerek bilgisayarlarnda gerekse di÷er elektronik depolama aygtlarnda mevcut olan dijital cüzdanlarda muhafaza edilmektedir. Bu cüzdanlarn muhafazas kullanclarn sorumlulu-÷undadr. E÷er bu cüzdanlar hacklenirse Bitcoin’ler çalnmú olacaktr11 (Christopher, 2014: 13). Kripto paralarn reel paralardan üstünlü÷ü herhangi bir merkez bankasna ba÷l olmamas-dr. Dolaysyla bu ba÷mszlk sayesinde kripto paralar hiçbir ülkenin yaúad÷ olumsuz-luklardan etkilenmezler. Yine kripto paralarn kime ait oldu÷u da bilinmedi÷inden dolay herhangi bir merkezi otorite tarafndan izlenmesi ve el konulmas da mümkün de÷ildir. Yine bu paralarla yaplan iúlemler de úifrelenmiú dosyalar ile yapld÷ndan kimin kime para yollad÷ ya da kimden para ald÷ tespitini de yapmak mümkün olmamaktadr (E÷il-mez, 2017).
Di÷er taraftan, kimlik bilgilerinin gizli olmas, belirli bir otoritenin denetiminde olmayú sebebiyle sistem her türlü yasa dú finansal transferlerin konusu olabilmektedir. Bu sayede kazançlar vergi dúna çkabilmekte ve kara para iliúkilerinde kullanlacak bir ödeme arac haline dönüúmektedir. Bu sebeple snrl sayda olan kripto paralarn de÷erinin yükseldi÷i gözlenmektedir. Bu de÷er yükseliúi de normal yatrmclarn paralarn bu alana yatrmala-rn teúvik etmektedir. Dolaysyla bu talep artú bu paralarn de÷erini daha da yükselt-mektedir. Nitekim Bitcoin ile ilgili olarak yaplan yatrm tavsiyesi düúükken al yüksekken sat (buy low, sell high) úeklindedir (Christopher, 2014: 16; E÷ilmez, 2017).
Nitekim Bill Gates, hükümetler ve merkez bankalar tarafndan kontrol edilemeyen ve giz-lilik üzerine kurulu bu kripto paralarn birçok suça elveriúli ortam sa÷lad÷n ifade etmiútir. Bu noktada Gates, kripto paralarn, vergi kaçakçl÷, para aklama ve di÷er illegal finansal aktivitelere araclk etti÷ini vurgulamútr. Dolaysyla Gates, Bitcoin’in bu gizlili÷inin iyi bir úey olmad÷n aksine hükümetlerin para aklayanlarn, vergi kaçranlarn ve terör ey-lemlerini destekleyenlerin tespitinin iyi bir úey oldu÷unun altn çizmiútir. Nitekim Gates’in kripto paralarn ölüme sebebiyet verdi÷i tespiti de bu ba÷lamda oldukça ses getiricidir (www.independent.co.uk).
11
Mt. Gox’da 750 bin Bitcoin’in çalnmas (yaklaúk 500 milyon dolar), krlmas çok yüksek olarak lanse edilen sistemin güvenlik aç÷n ortaya çkarmútr (Atik vd., 2015: 250).
Ünlü Tv dizisi Breaking Bad’in sahtekâr avukat da para aklama mekanizmasn yerleútirme (placement), ayrútrma (layering), ve bütünleútirme (integration) úeklinde tanmlamaktadr. Bu sayede parann kirlili÷inin ortadan kalkaca÷n ifade etmektedir. Yine avukat bu sürecin devamnda da ABD’nin vergi dairesine (Internal Revenue Service-IRS) gerekli ödemelerin yaplmasn ve bu sayede dikkat çekilmeyece÷ini ifade eder12
. Buradan hareketle Burks (2017: 46) bankann arac olmad÷ ve ulusal vergi dairesinin denetimi dúndaki bir para transfer sistemi hayal etmemizi ister. Bu tanmlamalara uyan sistemin ne oldu÷unu sorar? Cevap basittir. Bitcoin, bu sistemin kendisidir. Christoper (2014: 10) da çevrim içi iúlemle-rin para aklamak için ideal bir ortam yaratt÷n ifade etmiútir. Bu noktada Bitcoin’in para aklayclar için heyecan verici bir geliúme oldu÷unun altn çizmiútir.
Bununla birlikte Bitcoin’in hiperenflasyonun etkisinden kaçmak için oldukça faydal bir araç oldu÷u ifade edilmektedir. Yine dú dünya ile iliúkileri skntl olan ya da ambargoya maruz kalan ülkeler de mal ve hizmet alúveriúlerinde Bitcoin kullanmakta hatta bunu bir yenilik olarak ifade etmektedirler (Christopher, 2014: 18).
Nitekim kripto paralarn bu üstünlükleri kripto paralara olan ilginin hzla yükselmesine neden olmuútur. Bitcoin’in piyasa de÷erindeki çok hzl yükseliúi bu ba÷lamda de÷erlen-dirmek mümkündür. Ancak di÷er taraftan da bu hzl yükseliúin bir varlk balonu olarak tanmlayan çeúitli görüúler de sklkla duyulmaya baúlanmútr. Bu görüúler bir adm daha ileri giderek Bitcoin’de yaúanan bu baú döndürücü geliúmelerin yeni bir finansal krizin habercisi oldu÷u noktasna kadar gitmektedir. Çalúmann devamnda Bitcoin’de yaúanan geliúmeler ele alnacak ve Bitcoin’i finansal krizlerle iliúkilendiren yaklaúmlar de÷erlendi-rilecektir.
4. Baúdöndürücü Geliúmelerin Yaúand÷ Bir Piyasa: Bitcoin Piyasas
2009 ylnda ortaya çkan Bitcoin’in zaman içerisinde önemi artmútr. Nitekim gerek Bitcoin’in piyasa de÷erinde gerekse dolaúmdaki Bitcoin saysndaki artú bunun kantdr. Yine Bitcoin’in alm ve satmnn gerçekleúti÷i Bitcoin borsalarnda gerçekleúen iúlem hacmindeki artú da bu ba÷lamda de÷erlendirmek mümkündür. Bu borsalarda 7 gün 24 saat iúlem yaplmaktadr. Borsalarda iúlem yapmak için üye olunmakta ve baz resmî belgeler (kimlik, pasaport vb.) istenmektedir.13 Borsalarda yaplan iúlem hacmine ba÷l olarak belirli 12 Suç gelirinin aklanmas genelde üç aúamadan oluúan bir süreç olarak ifade edilir. Bu sürecin aúamalar da kirli
bir çamaúrn, çamaúr makinesinde ykanmasna benzetilmektedir. Birinci aúamada, çamaúr makineye atlmaktadr. Bu aúama yerleútirme aúamasdr. økinci aúamada, çamaúr makinede ykanmaktadr. Bu aúamada ayrútrma aúamas olarak ifade edilir. Son aúama olan üçüncü aúamada ise, temizlenmiú halde olan çamaúrlar makineden çkarlmaktadr. Bu aúama ise, bütünleútirme aúamas olarak adlandrlr. Her aklama olaynda bu aúamalarn üçünün de ayr ayr gerçekleúmesi zorunlu de÷ildir. Bazen bu aúamalar ikisi veya üçü tek iúlemde de gerçekleúebilir. Ya da baz aúamalar geçilerek de suç gelirinin aklanmas tamamlanabilir (http://www.masak.gov.tr/tr/content/aklamanin-asamalari/58 ).
13
Bu durum anonim iúlem yapmak için bir engel olarak görülebilir çünkü yaplan transfer iúlemlerini izlemek mümkün olacaktr (Koço÷lu vd., 2016: 82).
bir komisyon alnmaktadr. Bunun haricinde iúlemlerin onaylamasna olanak sa÷layan ma-dencilere de gönüllü olarak ba÷ú yaplmaktadr. Gönüllü olarak verilen bu ücret karúl-÷nda ise iúlem önceli÷i elde edilebilir. Nitekim Bitcoin miktarnn snrl oldu÷u düúünül-dü÷ünde yaplan bu ba÷úlarn önemi ilerleyen yllarda daha da artacaktr (Koço÷lu vd., 2016: 82).
Bitcoin borsalarnn kuruldu÷u 2010 ylndan itibaren baz Bitcoin borsalar iúlem hacimle-rinin arttrrken, bazlar ise kapanmútr. Yaúanan kapanmalardan bazlar Bitcoin piyasa-sn derinden sarsmútr. Nitekim Mt. Gox’un kapanmapiyasa-sn bu ba÷lamda de÷erlendirmek mümkündür. 2010 ylndan iflasna kadar geçen zaman diliminde Mt. Gox, Bitcoin piyasa-sndaki en önemli borsalardan biridir. Çevrim içi bir oyunun kullanclar arapiyasa-sndaki alúve-riúi sa÷lamak için kurulan Mt. Gox, 2014 ylnda iflasn istemiú ve büyük ksm müúterile-rine ait olan 850,000 Bitcoin de bu süreçte kaybolmuútur. Mt. Gox’un kapanmas ile bir-likte di÷er Bitcoin borsalarnn da önemi artmútr (Koço÷lu vd., 2016: 82- 83). Bitcoin piyasasnda öne çkan iki para birimi ise ABD Dolar ve Çin Yuan’dr. Nitekim ilk baúta Bitcoin iúlemlerinin tamam ABD Dolar ile yaplrken, ilerleyen zaman diliminde Çin Yuan, ABD dolarnn bu lider konumunu ele geçirmiútir. Avro ve øngiliz Sterlini de bu noktada öne çkan di÷er önemli para birimleridir. Ancak bunlarn pazar paylar oldukça düúüktür. Türk Liras’nn da Bitcoin piyasasndaki pazar pay düúük olmakla birlikte Bitcoin-TL kuru anlk olarak yaynlanmaktadr. Yine Türkiye’de gerek ABD Dolar ge-rekse Avro kullanlarak da Bitcoin elde etmek mümkün olmaktadr (Koço÷lu vd., 2016: 82- 83).
20 Mays 2018 tarihi itibariyle piyasada dolaúan Bitcoin says 17.041.425’dir (úekil 2). Bu sayya göre hâlâ dolaúma girecek olan Bitcoin says 3.958.575’dir. Bu Bitcoin’lerin dola-úma girebilmesi için 16 hanelik bir úifrenin çözülmesi gerekmektedir. Ancak yukarda da belirtildi÷i gibi bu úifrenin çözülmesi oldukça profesyonel bilgi ve teknik ekipman gerek-mektedir. ùifreyi çözen kiúi ise yine yukarda belirtildi÷i gibi ödüllendirilmektedir. Kaza-nlacak ödül 12.5 adet Bitcoin’dir. Ancak Bitcoin elde etmek isteyen herkes bu úekilde u÷raúmak zorunda de÷ildir. ønternet sitelerinden para karúl÷nda Bitcoin almak mümkün-dür (E÷ilmez, 2017).
ùekil 2: Dolaúmdaki Toplam Bitcoinler
Kaynak: https://blockchain.info/
Bitcoin’in di÷er kripto paralar arasnda öne çkmasn sahip oldu÷u pazar pay ile de gör-mek mümkündür. Bitcoin, Mart 2015’te kripto paralarn piyasa de÷erinin %86’sn oluútu-rurken, Mart 2017’de bu oran %72’ye gerilemiútir. Bitcoin’den sonra en fazla piyasa de÷e-rine sahip kripto paralar srasyla Ethereum (%16), Dash (%3), Monero (%1), Ripple (%1) ve Litecoin (%1) úeklindedir (Hileman ve Rauchs, 2017: 18; Ya÷c, 2018: 21). 323 milyar dolar seviyesine kadar yükselen Bitcoin piyasa de÷eri 20 Mays 2018 tarihi itibariyle 140.4 milyar dolar seviyesine gerilemiútir (úekil 3). Bu süreçte Bitcoin’in piyasa fiyatnda yaúa-nan gerileme dikkat çekicidir.
ùekil 3: Dolaúmdaki Bitcoin’lerin Toplam Piyasa De÷eri
Kaynak: https://blockchain.info/
Kasm 2012’de 1 Bitcoin 13 dolar seviyesindeyken, Kasm 2017’de 1 Bitcoin 7.447 dolara çkmútr. Nitekim Bitcoin’in de÷erinin 4000 dolardan 5000 dolara yükselmesi 15 gün sür-müútür. 5000 dolardan 6000 dolara yükselmesi ise 8 gün almútr. 6000 dolardan 7000 do-lara geçmesi ise 13 gün sürmüútür. Yaúanan yükseliú çok hzl gerçekleúmektedir. 2016 yln 900 dolar seviyesinde tamamlayan Bitcoin 2017 ylnda ola÷anüstü bir performans göstererek 8 kattan fazla bir artú göstermiútir. Yaúananlar baú döndürücüdür (øzmir Ticaret Odas, 2017: 7). Örne÷in, 2009 ylnda Bitcoin kullanlarak pizza sipariú edilmiútir. Bitcoin kullanlarak yaplan ilk iúlem olmas sebebiyle de oldukça önemli olan bu iúlemde pizza için 10.000 Bitcoin ödenmiútir. Dolaysyla Bitcoin’de yaúan artú neticesinde ödemesi Bitcoin ile yaplan bu pizza tarihinin en pahal pizzas olmuútur (Dulupçu vd., 2017: 2244).
ùekil 4: Bitcoin’in Piyasa Fiyat
Kaynak: https://blockchain.info/
Bitcoin’in piyasa fiyatnda yaúanan de÷iúimlerde çeúitli faktörler de etkili olmuútur. 2013 ylndan 2016 ylna kadar Bitcoin fiyat yatay bir hareket izlemiútir. 2016 ylnn Mays aynda Bitcoin’in fiyat ortalama 500 dolar civarnda iken toplam piyasa de÷eri ise 8 milyar dolardr. Bitcoin bu zaman diliminde 60’dan fazla çevrim içi borsada takas edilirken Mircrosoft, Overstock.com ve Dell gibi dünyaca ünlü úirketlerin ürün ve hizmet alm-sat-mnda ödeme arac olarak kabul edilmektedir. Bitcoin fiyat 2017 ylna 998 dolardan baú-larken 2017 ylnn Haziran aynda ise 2800 dolarn üzerine çkmútr. Bu yükseliúte, Bitcoin’in, Japonya’da yasal bir sürece kavuúmasnn önemli katks olmuútur. Nitekim bu olumlu hava ile Bitcoin Eylül aynda 4.800 dolar görmüútür. Ancak Çin’den gelen Bitcoin borsasn kstlamaya yönelik haberler ise, Çin’deki hacmin di÷er ülkelere kaymasna ve Bitcoin fiyatnn 3000 dolarn altna düúmesine sebep olmuútur. Nitekim bu süreçte Bitcoin’in ömrüne yönelik bir sürü spekülasyon gerçekleúse de dünyann en büyük vadeli iúlem borsalarnn (Chicago Mercantile Exchange (CME) ve Chicago Board Options Exchange (CBOE)) Bitcoin’i listelemeye baúlamalar Bitcoin’in yükseliúini tekrardan baú-latmútr. Bitcoin 2017 ylnn son aynda 20.000 dolar snrna yaklaúmútr. Bu süreçte Bitcoin fiyatna yönelik balon oluútu÷u haberlerinin ortaya çkmas Bitcoin fiyatnn yükse-liúini engellemiútir. Yine Güney Kore’de de Bitcoin kullanmna yönelik kstlamalar yap-labilece÷i haberleri Bitcoin’in fiyatn 10.000 dolarn altna getirmiútir (Carpenter, 2016: 3; Öztürk vd., 2018: 219). 2018 ylnn ilk aynda 1 Bitcoin fiyat 11.422 dolar seviyesine çkarken 18 Mays 2018 tarihi ile birlikte 1 Bitcoin 8.240,06 dolara eúde÷edir (úekil 4). Bitcoin’in ilk transferinin yapld÷ 2009 ylndan itibaren (Reid ve Harrigan, 2013: 2; Christopher, 2014: 10) de÷erinde yaúanan geliúmeler oldukça dikkat çekicidir.
Günlük iúlem saysna bakld÷nda da Bitcoin liderli÷ini sürdürmektedir. Nitekim Hileman ve Rauchs’un 38 ülkede 150 kripto para birimi úirketiyle görüúerek hazrlad÷ raporda, Ocak-ùubat 2017’de Bitcoin ile yaplan iúlem says günde ortalama 286,419 adettir. Di÷er kripto paralarla yaplan iúlem saysna bakld÷nda sralama; Ethereum (47,792), Litecoin (3,244), Monero (2,611) ve Dash (1,800) úeklindedir (Hileman ve Rauchs, 2017: 20; Ya÷c, 2018: 22). Mays 2018 itibariyle Bitcoin’in iúlem says 211.496’dr. Yani yaplan iúlem-lerde de gerileme mevcuttur (úekil 5).
ùekil 5: Günlük øúlem Says
Kaynak: https://blockchain.info/
Bitcoin’in fiyatnn yükselmesinde her türlü yasa dú finansal transferlerin de önemli kat-ks olmaktadr. Kara para aklama ve kazançlarn vergi dúna çkarlmas gibi yaúa dú iúlemler Bitcoin’e yönelik talebin artmasna dolaysyla piyasa de÷erinin yükselmesine neden olmaktadr (øzmir Ticaret Odas, 2017: 8) Bu piyasa de÷erindeki yükseliú, bu paralar yatrm arac olarak gören ve bu de÷er yükseliúinden yararlanmak isteyen yatrmclarn da bu piyasaya yönelmesiyle Bitcoin’in piyasa de÷erinin daha da yükselmesine yol açmaktadr (øzmir Ticaret Odas, 2017: 9). Ancak bu yükselmenin devamnda gerek piyasa fiyatnda gerekse iúlem hacimlerinde yaúanan düúüúler Bitcoin’in bir varlk balonu mu oldu÷u tartú-masn da beraberinde getirmektedir. Bu ba÷lamda çalúmaya Bitcoin’in bir tasarruf arac m yoksa bir varlk balonu mu oldu÷una yönelik tartúmalarn de÷erlendirilmesiyle devam edilecektir.
5. Bitcoin: Bir Varlk Balonu mu?
Tarihsel süreç ele alnd÷nda varlk balonlarnn çok sk tekrarland÷ görülmektedir. An-cak oluúan balonlarn zamanla úiúti÷i ve gürültülü bir úekilde patlad÷ da bu filmin ac bir sonu olarak bu tarih sahnesinde yerini almútr. Bu patlamalar beraberinde büyük tahribatlar ortaya çkarmútr. Hollanda Lale balonu bu ba÷lamdaki ilk spekülasyon olarak de÷erlendi-rilmektedir. Yine 1929 büyük depresyonunda yaúananlar da spekülasyonlarn sonucu olarak ortaya çkmútr. En yakn örnek ise 2000’lerde yaúanan Nasdaq balonudur. Görünen o ki Bitcoin’de de yüksek kazancn cazibesi her ne kadar spekülasyon konusunda uyarlar ya-plsa da bu uyarlarn kulak arkas edilmesine neden olmuútur (Yldrm, 2017a). Rodrigue (2018) ekonomik balonlar evresinin dört aúamada gerçekleúti÷ini belirtmiútir (úekil 6). Bunlardan ilki, yatrm frsatlarnn oluútu÷u ancak risklerin fark edilmedi÷i gizlilik (stealth) evresidir. økincisi ise, birçok yatrmcnn elde edilen kârlardan yararlanmak için yatrm yapt÷ farkndalk (awareness) evresidir. Üçüncü evre, fiyatlarn yükseldi÷i ve medya ilgisi ile herkesin iúlem yapmaya baúlad÷ çlgnlk (mania) evresidir. Son evre ise, popülerli÷in ortadan kayboldu÷u ve fiyatlarn düúmeye baúlad÷ sönme (blow off) evresi-dir. Rodrigue, yaúanan balonlarn ilk baúta kazanç sa÷lad÷n ancak son aúamaya gelindi-÷inde felaketle sonuçland÷n belirtmiútir. Nitekim 2000 ylnda yaúanan teknoloji hisseleri ve 2006 ylndaki emlak balonunu bu süreçlere örnek olarak göstermiútir. Günümüzün en popüler para birimi olan Bitcoin’deki fiyat de÷iúimlerini de bu ba÷lamda de÷erlendirmiútir.
ùekil 6: Ekonomik Balonlarn Evresi14
Kaynak: Rodrigue, 2011’den aktr., Sönmez, 2014: 4
Saylar snrl olan bu Bitcoin’lerin de÷eri yükseldikçe bu kripto paralara olan talep de hzl bir úekilde artmakta di÷er bir ifadeyle kar topu etkisi yaratmaktadr. Bu noktada artan bu talebin arkasnda yatan etmenler ele alnd÷nda ise, ilk olarak Yunanistan ve Güney Kb-rs’n yaúad÷ bankaclk krizleri karúmza çkmaktadr. Hatrlanaca÷ üzere bu ülkelerde yaúanlan krizler srasnda bankalarn ödeme yapmamalar ve Euro’nun serbest dolaúmnn bu ülkelerde kstlanmas bildi÷imiz paralara olan güvenin sarslmasna yol açmútr. Dola-ysyla ortaya çkan kripto paralara kamu otoritelerinin herhangi bir snrlama koymamalar kripto paralara yönelinmesine sebep olmuútur. Bitcoin’e yönelik artan ilgiyi de bu ba÷-lamda de÷erlendirmek mümkündür. Yine 2008 ylnda yaúanan finansal kriz ve varlk fi-yatlarnda yaúanan ciddi kayplar da alternatif varlklara yönelinmesine yol açmútr (Yld-rm, 2017b). Beams (2017) de, yaúanan Bitcoin çlgnl÷n, 2008-2009 mali krizinde yaúa-nan kapsaml geniúleme ile iliúkilendirmiútir. Benzer úekilde Authers (2017) de krizden itibaren uygulanan gevúek para politikasnn hisse senedi ve tahvillerin aúr de÷erlenmesine yol açt÷n ifade etmiútir. Dolaysyla Bitcoin’in de her úeyin içerisinde olan balonun bir uzants oldu÷unu belirtmiútir. Nitekim Silverman vd. (2017) de, 2008 finansal krizini taki-ben uygulanan geniúletici para politikasnn oluúan balona ciddi katk sa÷lad÷n ifade etmiúler ve bu süreçte hedge fonlarn kripto paralara yönelik yatrmlarn da bu ba÷lamda de÷erlendirmiúlerdir (Silverman vd., 2017).
Bu noktada Bouoiyour ve Selmi (2015, 2015:d) gerek Güney Kbrs gerekse Yunanistan’da yaúanan geliúmeleri Bitcoin’e yönelik artan ilgi ile iliúkilendirmiúlerdir. Bu ba÷lamda
Bouoiyour ve Selmi (2015), Güney Kbrs’da yaúanan geliúmelerin oldukça önemli oldu-÷unu ifade etmiútir. Nitekim Güney Kbrs bankalarnn yükümlülüklerini yerine getireme-yecek duruma gelmesi ve bu sebeple bankalardaki mevduatlara yönelik vergilendirme uy-gulamalar bu ülkedeki mevduat sahiplerini panikletmiútir. Nitekim bu dönemde Güney Kbrs Merkez Bankas’nn bankalara yönelik hücumu engellemek için bir müddet kapal olaca÷nn açklamasn da bu ba÷lamda de÷erlendirmek mümkündür (Bouoiyour ve Selmi, 2015: 2). Yaúanan bu geliúmeler 2008 krizinde geleneksel parann yaúad÷ güven kaybnn daha da artmasna neden olmuútur. Nitekim Güney Kbrs’n yaúad÷ bankaclk krizine yönelik Avrupa Merkez Bankas’nn müdahale etmesi ise yaúanan bu güven kaybnn ha-fifletilmesine dönük olmuútur. Ancak bu etki geleneksel paraya yönelik bu güven kaybnn etkisini hafifletse de Bitcoin’e yönelik ilgi artúnn önüne geçememiútir. Bitcoin bu dö-nemde yatrmclarn s÷naca÷ güvenli bir liman olmuútur. ølerleyen dödö-nemde Yunanis-tan’da yaúanan geliúmeler ise yatrmclarn Bitcoin’e yönelik ilgisinin daha da yükselme-sine sebep olmuútur (Bradbury, 2013: 5; Bouoiyour ve Selmi, 2015: 2; Bouoiyour ve Selmi, 2015a). Nitekim Yunanistan’n borç yükümlülüklerini yerine getiremeyece÷i ve Euro ala-nndan çkmak zorunda kalaca÷ gibi söylentilerin o dönemde ortaya atlmas, Syriza’nn iktidar gelmesi ve 2015 ylnn Mays ve Haziran aylarnda yo÷un bir sermaye çkúnn gerçekleúmesi, Yunanistan bankalarnn Euro hesaplarn blokelemesine yol açmútr. Ayn tarihte ise Altn ve Bitcoin transfer platformu olan Vaulturo’da yaplan iúlemlere bakld-÷nda Yunanistan’dan yaplan transfer iúlemelerinin %124 artt÷ tespit edilmiútir. Bu trans-ferler Yunanistan halkndaki endiúeyi göstermekte ve iúlem yapanlarn tasarruflarn Bitcoin ve altn gibi varlklarda tutmak istediklerini kantlamaktadr (Bouoiyour, Jamal, Refk Selmi, 2015a: 2). Dolaysyla para akúnda yaúanan problemlerin ilginin kripto para-lara yönelmesine yol açt÷n (Sönmez, 2014: 2) yaplan yorumlar nezdinde söylemek mümkündür.
Finansal piyasalarda balon oluúaca÷ ve yaúanacak bir çöküú ile birlikte varlk fiyatlarnn eriyece÷inden korkan yatrmclar da Bitcoin’e yönelmiútir. Bu yönelim Bitcoin’in de÷eri-nin artúna yol açmútr. Bu süreçte Bitcoin yatrmclar oluúacak fiyat dalgalanmalarndan kâr elde etmeyi hedeflemektedir. Yani düúükken alp yüksekken satarak kazanç sa÷laya-caklardr. Bu süreç bu kripto parann de÷erini yükseltecektir. Nitekim yaúanan bu geliúme-ler asl balonun Bitcoin’in kendisi oldu÷u tartúmalarnn yükselmesine neden olmuútur (Christopher, 2014: 16; Yldrm, 2017b). Nitekim, 2017 ylnda Bitcoin’e yönelik ilgi hzl bir úekilde yükselmiútir. Herhangi bir geçmiúi olmayan Bitcoin’e ciddi anlamda para yat-rlmakta ve Bitcoin’in de÷eri ise hzla yükselmektedir. Bu de÷er yükseliúinden faydalan-mak isteyen di÷er yatrmclar da yatrmlarn Bitcoin’e yaparak elde edilecek kâr frsatn-dan yararlanmak istemektedir. Bu ise Bitcoin fiyatnn daha da yükselmesine sebep
olmak-tadr (Sovbetov, 2018: 2). Di÷er taraftan varlklarn finansal piyasalardaki sert düúüúlere karú korumak isteyen yatrmclar da güvenli liman olarak Bitcoin’i tercih etmiúlerdir (Yl-drm, 2017b). Ancak Yldrm’n da (2017b) belirti÷i gibi güvenli limanlarn büyük özelli÷i
frtnal havalarda koruyucu olmalarnda. Sk sk vurgulad÷ gibi Bitcoin’in arkasnda ne bir merkez bankas ne de bir ülke ekonomisi bulunmaktadr. Görünen o ki yaúanan bu de÷er artúnn temel besin kayna÷ spekülasyondur.
Cheah ve Fry (2015), yapt÷ analizler sonucunda kripto para piyasalarnn tpk di÷er piya-salar gibi spekülatif balondan zarar görebilece÷ine ulaúmútr (Cheah ve Frey, 2015: 35). Cheung ve di÷.(2015), Bitcoin’in ortaya çkt÷ yldan 2013 ylana kadar geçen zaman dili-minde fiyatnn yüzde yedi yüz artt÷n belirtmiú ve bu çok hzl yükseliú ve buna eúlik eden yüksek volatilitenin de gerek yatrmclar gerekse medya da Bitcoin’in bir varlk ba-lonu oldu÷u ve her an patlayaca÷na yönelik iddialarn ortaya çkmasna sebep oldu÷unu ifade etmiútir. Nitekim Bitcoin iúlemlerinin gerçekleúti÷i Mt. Gox’un çöküúü de bu ba÷-lamda balonun patlamas olarak belirtilmiútir. Yine Bitcoin’e yönelik ülkelerin yasakla-maya yönelik tutumlar ve Bitcoin hrszl÷ gibi faktörler de Bitcoin’e yönelik yatrmcla-rnn güvenini sarsan geliúmeler olarak de÷erlendirilmiútir (Cheung ve vd., 2015).
Nitekim Ekonomik øúbirli÷i ve Kalknma Örgütü’nün (OECD) yaynlad÷ raporda, küresel ekonominin 2010’dan beri en yüksek büyüme hzna ulaút÷ ifade edilmiútir. Geçmiúte yaúanan büyüme, ücretlerde ve yaúam standardnda bir iyileúmeyi beraberinde getirirken günümüzde ise spekülatif hareketlerin artmasna neden olmaktadr. Bu hareketlerin en büyü÷ünü ise Bitcoin üzerinden gözlemlemenin mümkün olaca÷ sklkla tekrarlanmaktadr (Beams, 2017).
Yaplan açklamalar Bitcoin’deki yükseliúin ardndan bir çöküúün ortaya çkaca÷nn altn çizmektedir. Nitekim úekil 4’ten de anlaúld÷ gibi 2018 yl Bitcoin’in piyasa fiyatnda düúüú trendinin gözlemlendi÷i bir yl olmuútur. Hatta Harris (2017) bu düúüúü, en ksa
sürede ki en büyük balon olarak tarif etmiútir.
Yine Harris, Bitcoin’in de÷erinin, alclarn, yatrmclarn ya da sadece yükseldi÷i için almak isteyenlerin bugün daha çok ödeyerek Bitcoin’i bulunduranlardan Bitcoin’i alacak-lar üzerine kuruldu÷unu ifade etmiútir. Bu yüzden Bitcoin’i, endüstrinin Kardashian’15 olarak tabir etmiútir. Bitcoin yükseliyor çünkü yükseliyordur (Harris, 2017). Beams (2017) de
15
Bu ifade Kim Kardashian’n yakalad÷ inanlmaz úöhret ile iliúkilendirilmiútir. Bir gecede yakaland÷ iddia edilen bu úöhret sadece kendisini de÷il tüm aile bireylerinin de ünlü olmasna sebep olmuútur. Yazar, Bitcoin’in yakalad÷ popülerli÷i ve yükseliúi bu ba÷lamda popüler kültürün önemli bir figürü olan ancak herhangi bir yetene÷i olmad÷ için gelecekteki durumu belirsiz olan Kim Kardashian’a benzetmek için kullanmútr.
Bitcoin’in fiyatnda yaúanan keskin artún Bitcoin’i modern ekonomi tarihindeki en büyük mali balon haline getirdi÷ini belirtmiútir.
øngiltere’de finansal sektörü düzenleyen Finansal Hizmetler ødaresi’nin (Financial Counduct Authority-FSA) baúnda olan Adrew Bailey, BBC’ye verdi÷i röportajda, Bitcoin’in gerçek bir para olmad÷n ve yatrmclarn bu alana yatrm yapmalar halinde paralarn kaybedebileceklerini ifade etmiútir (Ahmed, 2017). Benzer úekilde Amerikan Merkez Bankas’nn (FED) eski baúkan Janet Yellen da Bitcoin’in istikrarl bir tasarruf arac olmad÷n ve oldukça spekülatif bir varlk oldu÷unu belirtmiútir (Torres, 2017). ABD’li ünlü iktisatç Joseph Stiglitz de Bitcoin’in toplumsal fayda sa÷lamad÷ndan bah-setmiútir. Ayrca Bitcoin’i, piyasa de÷erinde yaúanan iniúler ve çkúlarla bir sürü insann heyecanl zamanlar geçirmesini sa÷layan bir balon olarak tanmlamútr (Costelloe, 2017). Türkiye Cumhuriyeti Baúbakan Yardmcs Mehmet ùimúek de yatrmclar Bitcoin ile ilgili olarak yaúanabilecek olumsuzluklar karúsnda uyarmútr (Hürriyet, 2018). Yine ùim-úek Twitter hesabndan yapt÷ “Bitcoin finans tarihinin en büyük balonu olan Lale çlgnl-÷n geçmiú. Bu spekülasyondan uzak durmal. Bitcoin fiyat aniden aúr derecede yüksele-bilece÷i gibi daha sonra çöküúe de geçebilir.” úeklindeki ifadesi ile de yaúanabilecek olum-suzluklarn altn srarla çizmiútir.
JP Morgan Chase CEO’su Jamie Dimon, Bitcoin’i dolandrclk olarak tanmlamútr. An-cak buna ra÷men Bitcoin’in vadeli iúlemeler ticaretinde müúterilerine yardmc olunmas gerekti÷inin de altn çizmiútir. Benzer úekilde Goldman Sachs da müúteri taleplerine cevap do÷rultusunda benzer piyasa yapc rollerin gerçekleútirilmesi gerekti÷ine inanmaktadr. Nitekim Goldman’n icra kurulu baúkan Lyold Blankfein, Bitcoin’in dolandrclk oldu-÷unu söyleyemeyece÷ini çünkü belki sistemin çalúabilece÷ini ifade etmiútir. Yale Üniver-sitesin’ den Robert Shiller da, Bitcoine yönelik talebi modern yaúamn tedirginlikleri ile iliúkilendirmiútir. Nitekim bu tedirginliklerin Trump’n ABD baúkan seçilmesinde de etkili oldu÷unu belirtmiútir (Silverman vd., 2017). Zaman içerisinde yaplan bu açklamalarn kimisinin de÷iúti÷ini kimisinin ise ayn do÷rultuda kald÷n gözlemlemek mümkündür. Örne÷in, JP Morgan CEO’su Jamie Dimon, Bitcoin ile ilgili söyledikleri konusunda piúman oldu÷unu ve Bitcoin’in arkasndaki teknolojiye inand÷n ifade etmiútir (Kim, 2018). Goldman Sachs ise “Bitconin’in fiyatndaki hzl artú, 1997-2001 yllarnda ABD’de gö-rülen ‘internet balonu’ ve 1634-1637 yllarnda Hollanda’da yaúanan ‘lale çlgnl÷’ adl balon dönemleri geride brakt” ifadelerini kullanmútr. Yani Bitcoin fiyatndaki artún gerçek de÷erini aúarak balon seviyesine çkt÷n belirtmiútir (NTV, 2018). Yine Goldman Sachs’n CEO’su Blankfain de Bitcoin’e yönelik baz úüpheleri oldu÷unu ancak bunun úirketin kararlarn etkilemesine izin vermeyece÷ini belirtmiútir. Ancak cep telefonlar ilk
çkt÷nda kendisinin cep telefonlarna karú da ayn úüpheyi barndrd÷n ifade ederek yaúanacak geliúmelerin izlenmesinin faydal olaca÷nn altn çizmiútir (CCN, 2018). Robert Shiller ise, Bitcoin’in bir balon oldu÷unu ve buna yönelik talebin de gelip geçici oldu÷unu ifade ederek (Lahiff, 2018) önceki görüúünde kararl oldu÷unu göstermiútir. Invenio Corporate Finance’n büyük hissedar Clare Nicholls, geçmiúte yaúanan dotcom balonu ile Bitcoin arasnda ciddi benzerliklerin oldu÷unu ifade etmiútir. Nitekim dotcom balonunun arkasnda yatan temel faktör olan frsat kaçrma korkusunun (fear of missing) Bitcoin’de de yaúand÷nn altn çizmiútir (Silverman vd., 2017).
Yale ekonomistlerinden William Goetzman da Bitcoin’in bir temettü getirisi vaat etmedi÷i, onun de÷erinin gelecekteki talep ve yeniden satú de÷eri üzerinden bir beklenti oluúturdu-÷unu belirtmiútir. Dolaysyla bu úartlarda hiçbir úekilde Bitcoin’in de÷erini bilmenin mümkün olmad÷n ifade etmiútir (Silverman vd., 2017).
Cambridge Üniversitesi’nden Garrick Hilleman, finansal kurumlarn bu kripto paralara yönelik artan ilgisi sebebiyle gelecekte yaúanacak bir krizi kripto paralarn tetikleyebilece-÷ini ifade etmiútir. Nitekim hedge fonlarn bu alana artan ilgisini de bu ba÷lamda de÷erlen-dirmiútir (Hodgson, 2017).
Di÷er taraftan, Centre for Macroeconomics’in yapt÷ araútrma ise kripto paralarn finansal sistemin istikrarn tehlikeye atmad÷ yönündedir. Finansal piyasalarn hem Bitcoin’deki geliúmelerden izole bir durumda oldu÷u hem de ekonomilerin büyüklü÷ü düúünüldü÷ünde Bitcoin’in oldukça küçük bir piyasa de÷erine sahip oldu÷u ifade edilmektedir (CFM, 2017). Ancak Hilleman bu noktada yine geleneksel finansal piyasalarla kripto para piyasalarnn entegrasyonunun çok hzl bir úekilde gerçekleúti÷ini ifade etmiútir. Dolaysyla, kripto paralarn finansal sistemin istikrarn tehdit etmenin yan sra gelecek olan krizin de fitilini ateúleyebilece÷ini bu ba÷lamda tekrarlamútr (Hodgson, 2017).
Bitcoin fiyatlarndaki aúr oynaklk, Bitcoin’in spekülasyona açk ve riski yüksek bir para birimi oldu÷unu göstermiútir (Koço÷lu vd., 2016: 93). En önemli Bitcoin borsasndan biri olan Mt. Gox’dan kripto para çalnmas ve yine Mt Gox’un iflasn açklamas da Bitcoin’in artk bir gelece÷i kalmad÷ tartúmalarnn alevlenmesine neden olmuútur. Yine Bitcoin’e yönelik para aklamada kullanlan bir araç oldu÷u suçlamas ve baz ülkelerin Bitcoin’e yönelik kstlama kararlar da yaúanan bu tartúmalarn hararetini arttrmútr. Nitekim Bitcoin’in de÷erinde yaúanan düúüúleri bu ba÷lamda de÷erlendiren çeúitli açklamalar da gözlemlemek mümkündür (Atik, vd., 2015: 250)
Yine dijital paralarn yükseliúini balon olarak ifade eden onca görüúe karún Wall Street para yöneticilerinin yaúanan bu yükseliúi görmezden gelece÷ini düúünmek mümkün de÷il-dir (øzmir Ticaret Odas, 2017: 9). Benzer úekilde Nasdaq, Bitcoin vadeli kontratlarn iú-leme açaca÷n ifade etmiú ve Chicago Borsas da Bitcoin’i vadeli iúlemlerde kullanaca÷n açklamútr. Ayrca birçok ülkede Bitcoin resmi ödemelerde kabul edilmeye baúlanmútr. Hatta daha ileri gidilerek Japonya, Rusya ve Estonya gibi ülkeler kendi milli kripto parala-rn geliútirmeye çalúmútr (øzmir Ticaret Odas, 2017: 10).
Yine Küresel úirketlerin bir ksmnn kripto paralara destek çkt÷ da sklkla ifade edil-mektedir. Örne÷in, Bosch fon biriminin IOTA alacaklarn bildirmesini bu ba÷lamda de-÷erlendirmek mümkündür. Yine, Fujitsu ve Samsung gibi firmalarn da IOTA’ya yatrm yapt÷ konuúulmaktadr (øzmir Ticaret Odas, 2017: 9).
Di÷er tarafta kripto paralara yönelik en büyük tehdit, devletler tarafndan bu paralarn ya-saklanmasdr. Yine, bu paralar tutanlarn hesaplarnn isimlendirilmesi talebi de bu rn de÷erlerinde ciddi kayplar beraberinde getirebilir (E÷ilmez, 2017). Yine kripto parala-rn vergilendirilmesi ile ilgili tartúma da devam etmektedir. Vergilenmenin baúlamas ile bu paralarn de÷erlerinin düúece÷i tahmin edilmektedir. Tabi bu noktada vergilemenin nasl olaca÷ hâlâ belirsizdir. Öne çkan görüú bu paralarn altn gibi bir emtia olarak kabul edile-ce÷i ve bunun üzerinden bir vergilendirmenin gerçekleúeedile-ce÷i yönündedir. Aksi halde para olarak kabul edilmesi durumunda ulusal paralarn tabiri caiz ise pabucu dama atlacaktr. Tabii ki hiçbir ülke bunu göze almamaktadr (Yldrm, 2017a).
Her ne kadar yarataca÷ olumsuzluklarnn alt çizilse de blok zincir teknolojisinin ve kripto paralarn dünyada yaúamaya devam edece÷i ifade edilmektedir. Bu görüúün dayana÷ ise 90’larn sonunda kurulmuú birçok internet úirketinin oluúan balon sonucunda batt÷n ge-riye ise dünyann en yüksek piyasa de÷erine sahip internet ve biliúim alannda faaliyet gös-teren úirketlerinin kald÷nn alt çizilmiútir (Öztürk vd., 2018: 228). Örne÷in, bankalar arasndaki elektronik fon transfer sistemi olan SWIFT’in yerini Bitcoin’in alaca÷na yöne-lik tartúmalar bu ba÷lamda de÷erlendirmek mümkündür. Dolaysyla Bitcoin’in hem bir yatrm arac hem de bir transfer sistemi iúlevi gösterdi÷i bu ba÷lamda ifade edilmektedir (øzmir Ticaret Odas, 2017: 10). Ya÷c (2018: 23) ise, geçmiúte yaúanan finansal teknoloji dönüúümleri ele alnd÷nda, teknolojik dönüúümlerden geriye gitmenin zor olaca÷nn altn çizmiútir. Burada asl önemli olann teknolojinin beraberinde getirece÷i risklerin nasl ortadan kaldrlaca÷ sorusu oldu÷unu da bu ba÷lamda belirtmiútir. Yine “…Kim bilir, belki bu yaz yazlrken baz merkez bankalar kendi sanal paralarn çkarmak için son hazrlkla-rn yapyordur.” ifadesi de bu ba÷lamda oldukça önemli olmakta ve yaúanacak süreçlerle ilgili olarak merak uyandrmaktadr.
6. Sonuç
2008 ylnda yaúanan küresel kriz sonrasnda uygulanan gevúek para politikas neticesinde hisse senedi ve tahvil fiyatlarnda yaúanan geliúmelerin bir benzeri de kripto paralar üze-rinde gözlenmiútir. Hatta bu yükseliúler ve devamnda yaúanacak düúüúlerden hareketle bir varlk balonu tartúmas yürütülmüú, kripto paralarn da bu balonun içerisinde olan bir var-lk oldu÷u tanmlamalar yaplmútr. Di÷er taraftan ise, özellikle Güney Kbrs ve Yuna-nistan’da para akúna yönelik kstlamalar yatrmclar korkutmuú ve bu kstlamalardan kaçmann yollar aranmútr. Kripto para seçene÷i ise bu tedirgin ortamda en mantkl kaçú yolu olarak görülmüútür. Çünkü kripto paralar herhangi bir merkezi otoriteye ba÷l olma-makta, transfer iúlemleri çevrimiçi olarak gerçekleúmektedir.
Yaúanan bu geliúmeler en popüler kripto para olan Bitcoin’in de÷erinin yükselmesine ne-den olmuútur. Bu süreçte bir ksm insanlar Bitcoin alrken di÷er ksm insanlar ise yaúanan süreçleri izlemekle yetinmiútir. Ancak zaman içinde Bitcoin fiyatlarndaki hzl yükseliú ve ortaya çkard÷ yüksek kârlar süreci izlemekte olan yatrmclarn da sürece dahil olmasna sebep olmuútur. Düúükken al yüksekken sat mant÷ ile elde edilen yüksek kârlar yeni Bitoin almlarna yol açarken, Bitcoin’in piyasa de÷eri ve hacminin de artmasn sa÷lamútr. Yine gerek kimlik bilgilerinin gizlili÷i gerekse belirli bir otoritenin denetiminde olmayú sebe-biyle bir ksm yasa dú finansal transferlerin de Bitcoin aracl÷yla gerçekleúmesi Bitcoin’in de÷erinin artúna katk sa÷lamútr.
Ancak bu yükseliú ile ilgili çeúitli endiúeler de ortaya çkmútr. Bitcoin’nin de÷erindeki bu yükseliúin, düúüúle sonuçlanaca÷ bunun da yeni bir krizin tetikleyicisi olaca÷ tartúmalar bu ba÷lamda sklkla tekrarlanmútr. Nitekim finans piyasalarnda oluúan varlk balonla-rnda, fiyatlar hzl yükselen varlklarn bir müddet sonra düúüú e÷ilimine geçti÷i yaúanlan ac tecrübelerle sabittir. Bitoin’in yaúad÷ bu hzl yükseliú de bir müddet sonra yerini dü-úüú trendine brakmútr. Nitekim yaúanan bu sert hareketler Bitcoin’in bir varlk balonu olarak tanmlanmasna yol açmútr. Bu da Bitcoin’in fiyatyla ilgili yaplan öngörüleri yani sert düúüúlerin yaúanaca÷na dair beklentileri hakl çkarmútr.
Bununla birlikte Bitcoin’in dayand÷ teknolojik altyap ise herkesin takdirini kazanmútr. Bu alandaki geliúmeler aslnda bir nevi gelecekteki para transfer sisteminin ön hazrl÷n oluúturmuútur denebilir. ùimdilik ulus devletler ve merkez bankalarnn rahat bir nefes aldklarn söylenebilir. Ancak ok yaydan çkmútr. Ulus devletlerin para üzerindeki hâki-miyetleri bu noktadan itibaren ciddi tehlike altndadr. Nitekim baz ulus devletlerin kendi kripto paralarn hazrlad÷na yönelik söylentiler de bunun en büyük kant olmaktadr.
Kaynakça
AHMED, Kamal; (2017), “Regulator Warns Bitcoin buyers: Be ready to lose all your money”, BBC News, 14 December 2017, http://www.bbc.com/news/business-42360553, 9.06.2018.
ATøK, Murat, Yaúar KÖSE, Bülent YILMAZ ve Fatih SAöLAM; (2015), “Kripto Para: Bitcoin ve Döviz Kurlar Üzerine Etkileri”, Bartn Üniversitesi ø.ø.B.F. Dergisi, 6(11), ss.247-261.
AUTHERS, John; (2017), “Bitcoin buble follows classic pattern of investment mania”, Financial Times, 8 December 2017, https://www.ft.com/content/a2c5f07e-dbf9-11e7-a039-c64b1c09b482, 9.06.2018.
BEAMS, Nick; (2017), “Bitcoin Çlgnl÷: Derinleúen bir krizin ateú çizelgesi”, https://www.wsws.org/tr/articles/2017/12/19/bitc-d19.html, 27.01.2018.
BøLøR, Hakan ve ùerif ÇAY; (2016), “Elektronik Para ve Finansal Piyasalar Arasndaki øliúki”, Ni÷de Üniversitesi øktisadi ve ødari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9(2), ss.21-31.
BLOCKCHAIN, https://blockchain.info/tr/charts, 21.01.2018.
BOUOIYOUR, Jamal, Refk SELMI; (2015), “Bitcoin Price: Is it really that New Round of Volatility can be on way?, MPRA Paper No. 65580, https://mpra.ub.uni-muenchen.de/65580/1/ MPRA_ paper_ 65580.pdf, 26.09.2018.
BOUOIYOUR, Jamal, Refk SELMI; (2015a), “Greece Withdraws from Euro and runs on Bitcoin; April Fools Prank or Serious Possibility?, MPRA Paper No. 65317, https://mpra.ub.uni-muenchen.de/65317/1/MPRA_paper_65317.pdf, 27.09.2018.
BRADBURY, Danny; (2013), “The problem with Bitcoin”, Computer Fraud&Security, 11, ss. 5-8. BURKS, Christoper; (2017), “Bitcoin: Breaking Bad or Breaking Barriers?”, North Carolina Journal
of Law & Technology, 18, ss. 244-282.
CARPENTER, Andrew; (2016), “Portfolio Diversification with Bitcoin”, Journal of Undergraduate Research in Finance, 6 (1), ss. 1-27.
CCN; (2018), “Goldman Sachs CEO Blankfein to Step Down, Bestowing Complex Bitcoin Relationship”, 20 May 2018, https://www.ccn.com/goldman-sachs-ceo-blankfein-to-step-down-bestowing-complex-bitcoin-relationship/, 9.06.2018.
CENTRE FOR MACROECONOMICS; (CFR), (2017), “Bitcoin and the City”, http://cfmsurvey.org/surveys/bitcoin-and-city, 19. 12. 2017.
CHEAH, Eng-Tuck ve John FRY; (2015), “Speculative bubbles in Bitcoin markets? An empirical investigation into the fundamental value of Bitcoin? , Economic Letters, 130, ss. 32-36.
CHEUNG, Adrian (Wai-Kong), Eduardo ROCA ve Jen-Je SU; (2015), “Crypto-currency bubbles: an application of the Phillips-Shi-Yu; (2013) methodology on Mt. Gox bitcoin prices”, Applied Economics, 47(23), ss. 2348-2358.
CHRISTOPHER, Catherine M.; (2014), “Whack-A-Mole: Why Prosecuting Digital Currency Exchanges Won’t Stop Online Money Laundering”, Lewis&Clark Law Review, 18(1), ss. 1-36. COSTELLOE, Kevin; (2017), “Bitcoin ‘Ought to Be Outlawed,’ Nobel Prize Winner Stiglitz Says”,
Bloomberg, 29 November 2017, https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-11-29/bitcoin-ought-to-be-outlawed-nobel-prize-winner-stiglitz-says-jal10hxd, 9.06.2018.
ÇARKACIOöLU, Abdurrahman; (2016), “Kripto-Para Bitcoin”, Araútrma Raporu, Sermaye Piyasas Kurulu Araútrma Dairesi, http://www.spk.gov.tr/siteapps/yayin/yayingoster/1130, 27. 10. 2018.
DULUPÇU, M. Ali, Mehmet YøöøT ve Asena Gizem GENÇ; (2017), “Dijital Ekonominin Yükselen Yüzü: Bitcoin’in De÷eri ile Bilinirli÷i Arasndaki øliúkinin Analizi” Süleyman Demirel Üniversitesi øktisadi ve ødari Bilimler Fakültesi Dergisi, 22(15), ss. 2241-2258.
EöøLMEZ, Mahfi; (2017), “Kripto Paralar, Bitcoin ve Blockchain”, http://www.mahfiegilmez.com /2017/11/ kripto-paralar-bitcoin-ve-blockchain.html, 19.01.2018.
EUROPEAN CENTRAL BANK; (2012), “Virtual Currency Schemes”, https://www.ecb.europa.eu /pub/pdf /other/virtualcurrencyschemes201210en.pdf, 28.01.2017.
FINANCIAL ACTION TASK FORCE; (FATF) (2014), “Virtual Currencies: Key Definitions and Potential AML/CFT Risks”, http://www.fatf-gafi.org/media/fatf/documents/reports/Virtual-currency-key-definitions-and-potential-aml-cft-risks.pdf, 14.05.2018.
GÜLTEKøN, Yaúar ve Yetkin BULUT; (2016), “Bitcoin Ekonomisi: Bitcoin Eko-Sisteminden Do÷an Yeni Sektörler ve Analizi”, Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3(3), ss. 82-92.
HARRIS, Richard; (2017), “Why bitcoin could trigger the next global financial crash, South China Morning Post”, http://www.scmp.com/business/banking-finance/article/2124079/why-bitcoin-could-trigger-next-global-financial-crash, 25.04.2018.
HEPKORUCU, Atilla ve Sevdanur Genç; (2017), “Finansal Varlk Olarak Bitcoin’in øncelenmesi ve Birim Kök Yaps Üzerine Bir Uygulama”, Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi øktisadi ve ødari Bilimler Fakültesi Dergisi, 1(2), ss.47-58.
HILEMAN, Garrick ve Michel RAUCHS; (2017), “Global Cryptocurrency Benchmarking Study”, Cambridge Center for Alternative Finance. https://www.jbs.cam.ac.uk/fileadmin/user_upload/ research/centres/alternative-finance/downloads/2017-global-cryptocurrency-benchmarking-study.pdf, (29.10.2018).
HODGSON, Camilla; (2017), “Bitcoin could trigger the next financial crisis”, Business Insider, 22 December 2017, http://uk.businessinsider.com/bitcoin-could-trigger-financial-crisis-2017-12, 26.05.2018.
HÜRRøYET GAZETESø; “Mehmet ùimúek’ten Kripto Para Açklamas”,
http://bigpara.hurriyet.com.tr/haberler/bitcoin-haberleri/mehmet-simsekten-kripto-para-aciklamasi_ID1444056/, 21.05.2018.
INDEPENDENT; http://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/bitcoin-latest-bill-gates-cryptocurrencies-reddit-fentynl-deaths-money-laundering-criminal-a8232346.html, 28.02.2018.
øZMøR TøCARET ODASI (øZTO); (2017), “AR&GE Bülten 2017 Kasm-Aralk” http://izto.org.tr/demo_betanix/uploads/cms/yonetim.ieu.edu.tr/6494_1519713489.pdf,
10.06.2018.
KHALILOV, Merve C. K., Mücahit GÜNDEBAHAR ve ørfan KURTULMUùLAR; (2017), “Bitcoin ile Dünya ve Türkiye’deki Dijital Para Çalúmalar Üzerine Bir ønceleme”, http://ab.org.tr/ab17/bildiri/100.pdf, 18.02.2018.
KIM, Tae; (2017), “Jamie Dimon says he regrets calling bitcoin a fraud and believes in the technology behind it”, 9 Jan, 2018, https://www.cnbc.com/2018/01/09/jamie-dimon-says-he-regrets-calling-bitcoin-a-fraud.html, 10.06.2018.
KOÇOöLU, ùahnaz, Yasin Erdem Çevik ve Cihan Tanröven; (2016), “Bitcoin Piyasalarnn Etkinli÷i, Likiditesi ve Oynakl÷”, Journal of Business Research Turk, 8(2), ss. 77-97.
LAHIFF, Keris; (2018), “Bitcoin is a bubble and perfect example of ‘faddish human bahavior,’ says Robert Shiller” CNBC, 13 April 2018, https://www.cnbc.com/2018/04/13/the-bitcoin-bubble-is-an-example-of-faddish-human-behavior-shiller.html, 10.06.2018.
NAKAMOTO, Satoshi; (2008) “Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System” https://bitcoin.org/bitcoin.pdf, 20.05.2018.
NTV; (2018), “Goldman Sachs’ten Bitcoin Uyars”, 24.01.2018, https://www.ntv.com.tr/ekonomi/goldman-sachsten-bitcoin-uyarisi,csqmZxPOIESGJOfTBO3iuA, 11.06.2018.
ÖZTÜRK, Mutlu Baúaran, Halil ARSLAN, Temur KAYHAN ve Mustafa UYSAL; (2018), “Yeni Bir Hedge Enstruman Olarak Bitcoin: Bitconomi”, Ömer Halisdemir Üniversitesi øktisadi ve ødari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11(2), ss. 217-232.
Piyasa Rehberi, “Bo÷a Tuza÷”, http://piyasarehberi.org/sozluk/boga-tuzagi, 2.10.2018
REID, Fergal and Martin HARRIGAN; (2013), “An Analysis of Anonymity in the Bitcoin System”, Y. Altshuler, Y. Elovici, A.B. Cremers, N. Aharony, A. Pentland (Ed.), Security and Privacy in Social Networks, Springer, New York, pp. 197-224.
RODRIGUE, J. P.; (2018), “Stages in a Bubble”, https://transportgeography.org/?page_id=9035, 15.02.2018.
SILVERMAN, Gary, Hannah MURPHY and John AUTHERS; (2017), “Bitcoin: an investment mania for the fake news era”, Financial Times, December, 1, 2017,
https://www.ft.com/content/c84caffc-d683-11e7-a303-9060cb1e5f44, 11.06.2018.
SOVBETOV, Yhlas (2018), “Factors Influencing Cryptocurrency Prices: Evidence from Bitcoin, Ethereum, Dash, Litcoin, and Monero”, Journal of Economics and Financial Analysis, 2(2), ss.1-27. SÖNMEZ, Asuman; (2014), “Sanal Para Bitcoin”, The Turkish Online Journal of Design, Art and
Communication, 4(3), ss. 1-14
T.C. MALøYE BAKANLIöI MALø SUÇLAR ARAùTIRMA KURULU (MASAK); http://www.masak.gov.tr/tr/content/aklamanin-asamalari/58, 23.01.2018.
TORRES, Craig; (2017), “Yellen Says Bitcoin Is a ‘Highly’ Speculative Asset’”, Bloomberg, 13 December 2017, https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-12-13/yellen-says-cryptocurrency-bitcoin-is-highly-speculative-asset, 11.06.2018.
UYANIK, ùevket; (2015), “Toplumsal Hareketler ve Anonim Örgütlenmeler: øsyan A÷lar”, Erkan Saka, Anl Sayan ve Vehbi Görgülü (ed.), Yeni Medya Çalúmalar III, Taúmektep Yaynlar, østanbul, ss. 31-45.
YAöCI, Mustafa; (2018), “Yükselen Finansal Teknolojilerin Ekonomi Politi÷i: Fintek ve Bitcoin Örnekleri”, øktisat ve Toplum, 88, ss. 17-24.
YILDIRIM, Abdurrahman; (2017a), Kripto Para Çlgnl÷, http://www.bloomberght.com/ht-yazarlar/abdurrahman-yildirim/2078610-kripto-para-cilginligi/, 20.01.2017.
YILDIRIM, Abdurrahman; (2017b), Güvenli Liman Bitcoin’den Frtnal Yolculuk,
http://www.haberturk.com/yazarlar/abdurrahman-yildirim-1018/1598559-guvenli-liman-bitcoinden-firtinali-yolculuk, 21.01.2018.
ZAMANI, Efpraxia and Ioannis BABATSIKOS; (2017), “The Use of Bitcoins in Light of The Financial Crisis: The Case of Greece”, The 11 th Mediterranean Conference on Information Systems (MCIS), Geneo, Italy, 2017,
https://www.dora.dmu.ac.uk/xmlui/bitstream/handle/2086/14418/MCIS2017BITCOINcamerarea dy.pdf?sequence=1&isAllowed=y , (29.10.2018).
WORD BANK GROUP; (2015), “An Analysis of Trends in the Cost of Migrants Remittance Services”, World Bank Group.
http://documents.worldbank.org/curated/en/779151468196155095/pdf/101550-BRI-P156702-PUBLIC-ADD-SERIES-Box394816B-rpw-report-october-2015.pdf, 11.06.2018.
