Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

~A...{"le...Tı.wUr...k...iYUla..,t""A....rallôlşwtı.urm...a...l14aru!.a;E....OlllJstwit...Üs""UuP"'e...r"'ı:iLo>JsiL.>2JSall.lyu.1....19...E....r...zuıı.ır.ııu...m...,20"'O"'2

.::.-171-YEşİLIRMAK ÜZERİNE TOKAT'TANDERLENMİşMANİLER

Dr. Lütfi SEZEN"

ÖZET

Anonim halk edebiyatı ürünleri, sözlü anlatım geleneği yardımı ile günümüze kadargelebilmişlerdir. Aşk, gurbet,ayrılık, hasret, ihanet vb. konularla toplum olaylarını yansıtır\ar. Mani, ninni, türkü, atasözü, deyim, alkış, kargış başlıca türleridir. İlk söyleyenleri bilinmez. Dilden dile dolaşmaları. zenginleşmelerini ve sanatdeğeri kazanmalarını sağlar.

Anonim halk edebiyatı ürünleri bakımından zengin bir potansiyele sahip illerimizden biri olan Tokat, Yeşilınnak ile bütünleşmiştir, Yeşilırmak halk hayatında önemli izler bırakmış, türkülere, manilere, ninnilere, efsanelere konuolmuştur.

Tokat, Gazi OsmanPaşaLisesi'ndeöğretmenlik yaptığım ylIlarda(l97i - i978), "Yeşilınnak" üzerine yörede söylenen manileri derlemiştim. Araştırmamızda, yaklaşık otuz yıl önce derlenen bu manilerden bir bölümüsunulmuştur.

iler, halkın sözlü anlatım geleneginde yaşayarak nesilden nesle, ğızdan ağza dolaşıp günümüze kadar ulaşmış anonim halk edebiyatı ürünleridir. çoğu kez toplumun büyük olaylarını yansıtular. Aşk, gurbet, ayrılık, hasret, ihanet, dua, beddua gibi vb. başlıca konularıdır. En belirgin özellilderi anonim oluşlarıdır. İlk söyleyenleri bilinmez. Dilden dile dolaşmaları, daha da zenginleşmelerineve sanatdeğeri kazanmalarına yardımcıolur.

Mani sözcüğünün geçmişi ve kaynağı hakkında değişik görüşler vardır. Ahmet VefikPaşayagöre; " Usulsüz, darpsızelhan ile teganni olan,manasızgüfte" dir.i Şemsettin Sami maniyi bir tür değil, "ezgi ve nağme" olarak değerlendirir.2 Fuat KöprülU, manilerin cinash olanlarına "tuyuğ" adını veri rJ . Daha pek çok • Atatürk ÜniversitesiKiizım Karabekir Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü Öğretim Üyesi iAhmet VefikPaşa,Lehçe-i Osman!, (Haz. RecepToparlı),Ankara, 2000, s. 271

2ŞemsettinSami, Kiimus-i Türki,İkdamMatb.İstanbul 1317, s.1263. JFuat Köprülü, "Tuyujf',TürkiyatMecmuası,C.I,s.227.

-172-L.Sezen:Yeşilırmak fızerineTokat'tanDerlenmişManUer

kaynak ve sözlükte çokfarklı tanımları olan maninin yörelere göredeğişik adları da vardır. Anadolu'nun bir çok yerinde "mani", Kırım Türkleri'nde "mane, çink", Azerbaycan'da "malıni" \ Kazan ve Kırgız Türkleri'nde "aytıpa, kayım, çölenk, step", Özbeklerde "koşyo, aşule" denildiği çeşitli kaynaklarda belirtilmektedir.5 Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde kadınların söylediklerine "meani", erkeklerin söylediklerine "bayatı" denildiğiherkesçe bilinmektedir.Doğu Anadolu Bölgesi'nde "meni",diğerbölgelerde ise "mani"şekli yaygındır.

Mani türü ile ilgili pek çok değerlendinne, inceleme ve derleme

yapılmıştır.Bunlardan ilk ciddi çalışmanın Macar Türkolog İgnacz Kunos'a ait olduğunu görüyoruz. Kunos, Balkanlar'da Türklerin yoğun olduğu çevrelerden derlediği 40i maniyi, "Osmanlı -Türk Halk Edebiyatı" isimli mecmuada neşretmiştir.6 _{İlk mani kitabı 1923 'te, İstanbul Diirülffiinun'u Edebiyat Medresesi}

Mezunlar Cemiyeti'nin bastırdığı "Maniler" adlı kitaptır. 7 Maniler üzerine ilk kapsamı çalışma ise, Kilisli Muallim Rıfat tarafından yapılmıştır. 1928 yılında

Türkiyat Enstitüsü'nce yayınlanan kitapta 1760 mani vardır. Arap alfabesi ile

yazılanbu kitap daha sonra Yard. Doç. Dr. AtaÇatıkkaş) tarafındanLatin alfabesine göre yeniden düzenlenerek MilliEğitim Bakanlığı'nca1996yılında yayınlanmıştır.8

Maniyidiğertürlerdenayıranen önemli özelliği kafiye düzenidir.Kafiyeleniş çoğukez aaxaşeklindedir.Bir örnek verecek olursak:

4Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Türk HalkEdebiyatı, İstanbul, 1973, s.185. 5Cemi! Demirsipahi, Türk HalkOyunları, TC İş Bankası Vay. S.J53

6Dr.İgnacz Kunoş, Osmanlı-Türk HalkEdebiyatı Mecmuası,C.2,Budapeşte,1880

7Fevziye Abdullah Tansel,"Şiirler ve Halk Masaııarı" Ziya Gökalp Külliyatı, CL, Ankara, 1952,

(338 mani)

-.::ıA....,(!o.L'),~TuUIJ.r.ıı.ıkilJ,yailJtJ;Aı.ı.rAaşı.ı.tıIJ.rwmlAJaILilaurı....ı;ELIlQ~stlJJjtJliÜs:ı.ılÜuDLle'Ur2l\!iil1si...SuıalJ,ylulı.z9..JEı;.Jr"'zJliurUluwm~2QıuQ!ôı2

---=.173-Tabaktaportakalsın Sözümüz burdakalsın Yıldabir kabrime gel Toprağımkokunalsın

Her mani kendi başına bir bütündür.Bir mani dörtlüğü ile diğer dörtlükler arasında bağkurmak "maniyitanımamak"demektir:

Tokat birbağiçinde Gülübardağiçinde Tokaftan yar sevenin Yüreği yağiçinde

Manilerin ilk iki mısraı doldurmadır. Bunlarda pek anlam aranmaz. Asıl anlam son ikimısradadır:

A benimbahtıyarim Gönüldetahtıyarim Yüzünde göz izi var Sana kimbaktıyarim

Anonim halk edebiyatı ürünlerinin en yaygın ve zengin çeşitlerinden birisi olan manilerin her mısraı yedi hecelidir. Ama bazı hallerde (davulcu manilerindeolduğugibi) sekiz heceli manilere derastlanılmaktadır.

Davulumun ipi kaytan Kalmadı sırtımdamintan Verinağalar bahşişim Alayımkendime mintan

Bazı durumlarda maniler, dört mısralık dörtlük yerine daha uzamış bir biçimde olabilirler. O zaman "aaxa" olan kafiye düzeni "aaxaba"şekline dönüşür:

-174-L.Sezen:YeşilırmakÜzeri pe lukaCtapDerlepmişMapiler

Ağlarım çağlargibi Derdim vardağlargibi Ciğerden yaralıyam Gü!erimçağlargibi Her gelen bir gül ister Sahipsizbağlargibi

Diğer bir mani çeşidi de "cinaslı mani"dir. Cinas, sözarasındayolunu bulup aynı kelimeyi farklı anlamlarda tekrarlamaktır. Cinaslı mani ise, yazılışları ve söylenişleri aynı, anlamları farklı olan kelimelerin meydana getirdiği kafiyelerle yazılan mani çeşididir. Cinas , anlamı güçlendirdiği gibi, söyleyişi daha sanatlı yapabilmektedir. Cinaslı manilerde ilk kelime kafiye hazırlığı içindir ve cinas bu kafiyedendoğmaktadır:

SÜTüne

Madem çobandeğilsin Ardındaki SÜTÜne Beni yardanayıran Sürüm sürüm sürilne

Maniler Türk hayat tarzının vazgeçilmez ürUnleridir. Doğumla başlayıp ölümle biten "Geçiş dönemleri" dediğimiz; doğum, çocukluk, gençlik, evlenme ve ölümle ilgili duyguları dile getiren pek çok manivardır. Ayrıca aşk, gurbet, ayrılık, hasret, kıskançlık, talihsizlik, nasihat, sitem, dua-beddua mani türünün başlıca konuları arasındayeralmaktadır.Birkaç örnek vermekleyetineceğiz:

Saçımda siyahımvar Bülbül gibiahımvar Göz gördü gönül sevdi Benim negünalıım var(aşk) Budağlar olmasaydı Sararıp solmasaydı ÖlümAllah'ınemri

-':lA...1.lÜ~TuüllIrJllkiıı:YllJat""Aur:ıı.3şııtıu:rwmliLallil3urı..J:E:..ıın~stlJJitJl<üş~UuDLIôe;.LJrg~işııi ...Sw'a~yıulı.z9_El:l.lru;zJ.llurLlluwm~20ııı0!.42

--=.175-Entarimi keseyim Yastıklara basayım Yarimi elleralmış

Ben kendimi asayım(talihsizlik) Arasaattımtesti

Arasbulandıgeçti Emimoğlumuhannet Benim de vaktim geçtiCshem) Ai bürUncek bürün yar Bahçelerde görün yar Benden gayri seversen

Yılanol da sürün yar (beddua,kıskançlık)

Tokat ve çevresi, halk edebiyatı ürünleri bakımından zengin bir potansiyele sahiptir. 1971-1978 yılları arasında bu şirin ilimizin tarihi bir kimliğe sahip olan Gazi Osman Paşa Lisesi'nde edebiyat öğretmenliği görevinde bulunmuş, öğrencilerimin destek ve ilgileri ile bir kısım faIklar ve halk edebiyatı ürünleri

derlemiştim. Bunlardan bir bölümü Türk Faiklam Dergisi'nin Mayıs 1982 (sayı:34), Haziran 1982 (sayl:35), Ağustos 1982 (sayı:37)'de yayınlanmıştır. 25-30

yıl önce dedenen bu manilerin bir kısmında Yeşilırmak, "ırmak" olarak geçmektedir.ÇünküYeşilırmak'la Tokatbütünleşmiştir veTokatlı bu nehrekısaca "ırmak"demektedir.

Beyazişlikdikenler Hepırmaktangeçenler Bakışındanbellidir Gizli sevda çekenler

Çimler bitti mi felek Bülbül öttü mü felek Büyüttümırmak aldı Keyfinarttı mıfelek Gül gül gibi solunca Ançiçeğedoyunca Gel sevgilimkaçalım Yeşilırmakboyunca AIşalım mavİ şalım

Yeşil ırmağı aşalım Sen orada ben burda Yarnasıl kavuşalım Atım araptırbenim İçkim şaraptırbenim Yeşilırmak coşarsa Halimharaptırbenim Ayaydındır ışıktır Yeşilırmak taşlıktır Dedim yare gideyim Yollanmkarışıktır Aişalvarıgiyersin Yeşil ırmağıgeçersin Güzellikteeşinyok Niçin bekar gezersin Ayaşda gelaşda gel

Araştırmamızda,bugünbelki de unutulmaya yüztutmuş olan ve "Yeşilırmak" üzerine söylenen bu manilerden bir bölümüsunulmuştur:

Yeşilırmağı aşda gel Yarin ile kol kala Kervanakarışda gel

-

Hançeritaktıgeçti Ateşi yaktıgeçti Derdimi bilmezırmak Uzaktanaktıgeçti Her uçankuşvurulmaz Yeşilırmakdurulmaz Sabret ey gönül sabret Dertsiz safa sürtilmez

Irmağı aşırmadan Dolduruptaşırmadan Tokat'a birkavuşsam Aklımı kaçırmadan Irmağım coştunyine Suyunbulandıyine Ellerin yari geldi Benimki no'ldu yine

Irmağın yolundayım Padişah yurdundayım Elkaldır dilek dile Kavuşmakderdindeyim ırmakakar kayadan Ben ölürtim yaradan Bubaşımın yazısı Böyleyazdıyaradan

Irmak geçtimtaşıyok Yüzük buldumkaşıyok Şurdabirkuşötüyor Benim gibieşiyok Irmakkıyısıbuzdur Oğlan atınıgezdir Atınanazardeğmiş Mollaya muskayazdır Irmağın ortasında

Kınakoydumtasında

Sana dünür göndercem Mayısın ortasında

Irmaktangeçeceğim Yaryanına gideceğim Yarim haberyollamış Gidip dedöneceğim Irmak üstündekayık

Güzel güzelelayık Çirkinleri yapsalar Güzellerehalayık9 İnceçubuk iç de gel Dolduruptaşırmadan Sen benimsin ben senin Kervanakarışda gel Köprtiden bakakaldım Aşkındansuyadaldım Yeşilırmakiçinde Kendimi senlesandım Köprüden geçti yarim Saçbağın düştüyarim Irmağın kenarında Eline ne geçti yarim

Mendilimiyolladım Keseleribağladım Irmağınötesinde Tokat dedimağladım Parmağım beştirbenim Yaşımonbeştirbenim Yeşilırmaktangeçtim Emeğim boşturbenim Parmağımda tılısım Yeşilırmakkurusun Ben bugün yari gördüm Şimdisular durulsun Tokat'tan yarim geçe Yeşilırmağa düşe Aramızı bozanın Evine şivan dUşe

-ııA...1~·),...TuüI.LrAlkilJ',.yllJat~AlUr...aşoı.ı.nu.rwm'llJallAaurı..ı;E:ı.un~ştj....·tü....ş....üu.D""e.LiniOO:is....i-"şUlaJ-Jyıul....9....E....r....zıwır"'uL1!Jmı....2....Ql.IlQ~2

...;-177-Yeşilırmagım gider Tokat'ıböler gider Verin benim yarimi Gözlerimaçıkgider Yeşilırmagıınkat kat Seni sevdim hakikat Benden gayri seversen

çarpsınseni dört kitap

Yeşilırmakgür akar Bakışlanncan yakar Sokagaçıktıgımda Hovardalar yan bakar

Yeşilırmakhep akar Ciğerimsüngü takar Sevdiğinden ayrılan Kuzu gibi meler bakar

Yeşilırmak aktıkça Yar uzaktanbaktıkça Yüreğimkanaglıyor Yardanayrıdurdukça Yeşilırmakal oldu Ciğerimdaglar oldu Ben yardanayrılalı Gözlerimağlaroldu Yeşilırmakdurur mu Mektup yazsam olur mu İkimizebiryastık Acepkısrnetolur mu Yeşilırmak coştuyar Zülftlne gültaktıyar Süzüp süzüp gözünü Yüregimi yakti yar

Yeşilırmak coşanda Sineklerkaynaşanda Ben yarimi aranm Ellerbayramlaşanda

Yeşilırmagın taşına Pembeörmüş başına Bugün ben yari gördüm Sürmeçekmiş kaşına Yeşilırmakta balık Yüregim sanalayık Biznasıl görüşelim Burası kalabalık Yeşilırmak bulanık Aşıgınbagnyanık Bu nemüşkül sevdadır El uyur benuyanık Yeşilırmakçaglamaz Erkek olan aglamaz Hırçınlıkedenkıza Kimse gönülbağlamaz Yeşilırmakderindir Dere gibi serindir Benikayır nazlıyar Elbet Allah kerimdir

Yeşilırmakakarsm Güller gibikokarsın İki sevdalıyızbiz Hangimize bakarsm

Yeşilırmakpendi10döver Göverbostanımgöver11 Anadan yetimkaldım Her gelen beni döver

Yeşilırmakkumuyum Balıklarınpuluyum Doğrusöylenkomşular Ben deAllahkuluyum

10Pendi: Bendi,engeli

-178- L,Sezen;YeşilırmakÜzerine Tokat'tanDerlenmjşManiler

Yeşilırmak bulanık

Baştadurmaz busarık Yarİmbana bir su ver Belki yoldasusarıkıı Yeşilırmak yanında Bir güzele vuruldum Güzel yüz vermeyince Derdinden verem oldum

Yeşilırmak sazları Yak vak öterkazıarı Sürmelidir gözleri Şu Tokat'ın kızları Yeşilırmak bulanır İnerovasulanır O güzelin huyudur Yürürkene13_sallanır

Yeşilırmakakarmı Kenarını yıkar mı Ay gibi yari olan Hiçyıldızabakarmı Yeşilırmak yamacı Suyu zehirdenacı Hasta olankızların Oğlanlardır Hacı Yeşilırmakgeçilmez İçindekiseçilmez Ne kadarküsmüşolsam Yartatlıdırgeçilmez Yeşilırrnaksuyuna Kaynak diyorlar yarim İkigllzelsevene Manyak diyorlar yarim

ıı Susarık:Susuzkalırız,susuzluk duyarız 13Yürürkene: YÜrtlrken

--AA~Üı..'....T....üJ.JrkIYi~y8I1.1t...ı.A...rUl8'ı)Jştı"'rumw8UlllJaru.,....E...nL.ıJştjw·tLllüL.ıJSü...D..erı..ı;g",jsILi...S;ı,ı8ı.ı.Y...'ı....9<-&;E...rz...u...r....uwm...2ı.cOOıu2o.-

--=-179-ABSRACT

With the contributions of the tradition of oral expression, the products of anonymous folk literature have been able to come up to day. They reflect social evenls such as love, exile, seperation oud betray. Folk song, proverb, applaud and malediction are various types o them. Whoever toldfırstisin't known. Becoming a subject of common talk, they became rich and gained the value of art.

Tokat, one of our cities having a rich potantial as regards the products of anonymous folk literature, it is integrated with Yeşilırmak, the river of the region. Yeşilırmak had on important place İnthe life of region' s poeple, and it became subject for folk soong (mani) and legends. In the years. whom I was a teaeher in Tokat Gazi OsmanPaşhaHigh Seohool,ihad gathered manis, told in the region,

In thus study, we tricd to present a past of the fülk songs gathered nearly 30 years ago.