----LA.!o...AT.!!!anL!!·k~taa!r..!!o!li!lo!!;u:'_'TL!n~r~k~D~i1i!.!!D~de=....:O~z~e.!...1Y~a~Z1~b!.!!m~b~KlO>e:!!lim!!!!:!el""er,--
~-.49-TURK DiLiNDE OZEL YAZILIMLI KELiMELER
Dr. Abdurrahman TARiKTAROGLU'
hirler araSI bir yolculugum esnasmda yolda gordtigiim bir trafIk
evhasl dikkatimi yekmi~ti. Levhada btiyilk harflerle "TRAFiK
KONTROLU" yazlhydl. Ttirkiye Cumhuriyeti'nin resmi bir levhasmdaki bu yazlm yanh~l,benitizmti~;bu konuya egilmem gerektiginidti~llndtirmti~tti.
Ttirk dilinin hiybir dtlneminde gtlrtilmedigi gibi Standart Ttirkiye
Ttirkyesinde de bulunmayan inee tins1lzler, hem Dogu dillerinde hem de Bab dillerinde yer almaktadrr. Ozellikle b (Rab, -bbi), d (had, -ddi), k (emlllk, -ki), 1 (kontrol, lti), t (dikkat,ti) iinsiizleriyle, yift ilns1lzlerden rf (harf, fI) ve rp (harp, -bi) Dogu ve Batl dillerinde ineedir. Bu ilns1lzlerin etkisiyle kelimenin son heeesi kalm llnlii ile sona erse dahi, bu kelimeye eklenen Tilrkye ekin iinillsti kahn olmayl gerektirirken ineelmektedir. Kelime buttirinee iins1lzle sona erdiginde kendisinden soma gelen Ttirkye ekin iinltisti de inee olmaktadrr.
Biz bu ineelememizin Birinei Btlltimti'nde, T.D.K.'mn 1996 ylh basklSl
imlii Kllavuzu'ndaki bu ttir kahn iinltiyle sona erdigi Mlde inee iin111lti ek alan
kelimeleri verdik.
ineelememizin ikinci Btlillmti'nde, Tilrk dilinde bir kural olan ses hadiselerinden "vurgusuz orta heee llnltisiintin dll~mesi" olayml yine T.D.K.'mn aym eserinden derledigimiz kelimelerde gosterdik.
Ttirk dilinde, Ttirkye olsun yabanel k(jkenli olsun, genel olarak iki heeeli kelimelerden soma gelen eklerin etkisiyle vurgusuzla~anorta heee iinltisll dll~er.
Soz gelimi, "~ehiri" olmaz; "~ehri" olur. Bu ttir orta heee iinltistiniin dti~mesi
gereken kelimeler, yogu kez tinllldll~tirtilmedenyazl1maktadrr.
Tilrkyemizde, tlzellikle Arapyadan dilimize girmi~ olan bazl kelimelerde,
kelime herhangi bir ek aldlgmda, kelimenin son sesinde bir yiftle~me olu~maktadrr.
Bu ses kelimenin aslmda vardrr ve Arap dilinde bu kelime muzaaftrr. Arapyadan
Ttirkyemize girmi~ olan bu muzaaf kelimeler, ~aglda gosterilmi~ olan llns1lzlerle
sona ermektedir:
...A"'"...T~lIn'-"·k""'t=:lIr-"o""l!I~u:'-'T"-'ti...r...k;o<D..,i1i"'"Dd..,e'-'()=z""eI'-'Y...llZI""""h""m"'"h...K""el...im..,e""le~r
-50-(b): Rab, -bbi, (c): hac, -CCl, (d): ad, -ddi,(f): af, -ffi,(h):sah, -hhl ,(k): ayni hak, -kkl,(1): hal,-IIi, (m): sem,-mmi, (n): fen,-nni, (r): musrr,-ITI, (s): galatIhis, -ssi, (t): mUnhat,-ttl, (y): kaY,-yyl, (z): haz,-zzI.
AncakArap~aaslmda b ve d tinsiizleri ile biten kelimeler, TUrkgede p ve t
seslerine don~iirler. Bu kelimelerin muzaaf olanlan, Tilrk~e bir ek aldIklarmda
kelirnenin son sesi aslmadonil~erekaynl cinsten bir sesle tekrar ortaya 91kar.
YabanCl kokenli kelimelerden bazllarl da Tiirk~e ek aldtklarmda ozel
biryazlhm gostermektedir. Ozellikle bu kelirneler Arap alfabesi harflerinden aym'la bittigi i~in Tiirk~eye gelirken unlil ile bitiyonnu~ gibi gorilnen kelirne , ilrIsilzle (aym'la)bitmi~kabul edilir ve tinltl ileb~layanbir ek aldlgmda araya koruyucu bir ses almaz. Soz gelirni, cami kelimesi sonu aym ile bittigii~in iyelik eki aldlgmda camisi olmaz, camii~eklindeozel bir yazlhm gosterir. Bu tilr kelimeler de dordtincii bOlUmde gosterildi.
Tiirk dilinde, son hecesinin iinliistl ince oldugu hfilde, kahn tinlt1lii ek alan
kelimeler de bulunmaktadrr. Bu ~ekildekikelimeleri de DordilrIcil BOlilm'de, Ozel
Yazlhmh Kelirneler arasmda gosterdik.
Tilrk diline deger verilmesi ve kullammmda 6zen gosterilmesi dilegiyle.
BiRiNci BOLUM
acul ana saat bandrol
ahval anormal barkarol
akkefal ansefal batyal
akropol arzuhal bazal
alaturka saat asit alkol belagat
alem~limul asosyal belahat
alkol astropikal bemol
amal atol beraat
ametal atomal beytiilmal
amfibol atonal biat
amiral aval bidat
amper saat ayal bol
A.Tariktaroi!lu: TUrk Dilinde Ozel YaZlhmh Kelimeler
-51-bilyiik amiral e~kal general·
cela! etanol glikol
cemaat etilalkol global
cemal etol gramatikal
cerahat ezanl saat guguklu saat
cevval faal hak
cidal fabl hak
cihan~iimul farZlmuhal hakikat
9alar saat faul hakkak
dialkol fecaat hal
dijital federal hal
dikkat feldmare~al hal
divamharp fenol hamakat
diyagonal feodal ham hayal
diyastol feragat harf
dolikosefal feralmak harp
domifinal fesahat hasblhal
duhul festival hayal
eflfik fevkalade hal hazakat
ekol final helak
ekstrasistol firkat helli!
ekvatoral fleol hemhal
elektronik saat formol hidroelektrik
elipsoidal ful santral
emlak fiimerol hidrosefal
emsal gassal hidrozol
emval gayrimakul hilal
enstrlimantal gayrimenkul hil'at
entemasyonal gayrimes'ul hilkat
A. Tariktaroi!:lu: TOrk Diliode Ozel Yazl!JmlI Kelimeler
-52-hoI intihal izmihHiI
hulftl intikal izzetil ikbal
husul inzal jeosenklinal
hlisniihal iptal jul
hiisnilkabul iptizal jumal
had irsal kabahat
ibzal irtical kabul
icmal irtihal kanaat
ideal isal kapital
idrak ishal karambol
igfal istical k~kol
ihlal istidldl katedral
ihmal istihUik kefal
ihtifal istihsal kemal
ihtildl istikbal kental
ihtimal istiklal ketal
ikbal istimal krraat
ikmal istimHik kltal
illegal istirahat kilojul
ilmihal istiskal kilovat saat
imal i~gal kolesterol
immoral i~tial koloidal
imsak i~tigal kontrol
imtisal i~tirak koral
infial itaat koramiral
infmitezimal ithal korgeneral
inhildl itidal krezol
inhimak itikal kristal
inkisanhayal ittisal kuru ziraat
A. Tariktaro!lu: TUrk DilindeOzelYlLZlhmb Kelimeler
-53-lal mentol nonnal
liberal meral nUk:leer santral
liyakat mahal nUkul
lizol me~akkat nilzul
legal me~gul olaganllstii hal
lokal metal opal
111gat methal oramiral
mahlUl metropol orgeneral
mahmul metrfik orijinal
mahsul meyyal oryantal
makrosefal mtzrakh ilmiMI oval
maksimal mikrosefal olU saat
maktul mineral pak
makul minimal parabol
malftl minval pastoral
mamul misal patriarkal
mare~al miskal pektoral
materyal mitral petrol
matriarkal monokl prrnal
meal monopol piramidal
mebzul moral pirtipak
mecal muhal piryol
me~hul muvafakat protokol
medlftl muvakkat piirdikkat
meful mtinhal pUrmelal
mel§l mUzikal piirslhhat
memlUk mUzikhol Rab
memul nasihat radikal
menfaat nazandikkat razmol
A. Tariktarol!!u: TUrk Dilinde Qzel Y8Zlltmlt Kelimeler
-54-resital spesiyal tropikal
resmikabul spiral tugamiral
resul sterol tuggeneral
resillmal sual tul
rical suiistimal tumusol
rikkat sukutuhayal tuval
riyal sUltlk mmamiral
rol sfu'at tumgeneral
saat ~akul u9ar kefal
sadakat ~arampol usul
santimantal ~ecaat uzun vokal
santral ~efaat iiful
sefahat ~etkat Universal
sefer! hal ~enaat vasati sfu'at
semahat ~evval vat saat
sembol ~imal visal
seyahat ~funul visamiral
seyyal takat vlls'at
sIhhat tantal yahn hal
smaat tercilmeiMI yar
srralaylcl harf tergal yarl final
sinilzoidal termal yarl mamul
sinyal termik santral yanm vokal
sirkat terminal yerel saat
sistol timbal yuvarlak vokal
siyakat timsal zeval
soguk harp total zevali saat
sol transandantal zilhul
sorgu sual trikosefal zillal
...-£.A",-.~T.!!!arl,-"kt=ar~o..,gl""u:,--,T"-,il!-,-rk~D"",i1i,..n,.,de,-,0z...el,--,Y...8ZI..,...1J",,mo::h-"'Ko>:e...,lim""e""le""r
~-55-iKiNci BOUJM
ad,-ddi i\:hat,-th nas,-ssl
adll hp,-bbl kay,-YYI ljzel af,-ffI
af,-ffl kor hat,-ttl Rab,-bbi
aylli hak,-kkl kUfilv,-ffii ret,-ddi
CenabIhak,-kkl kUl,-lli Sah,-hhl
cet,-ddi ledtin,-nnil sem,-mmi
dar hat,-ttl lef,-ffi set,-ddi
demir hat,-ttl mahal,-lli Slf,-rn
dl~hat,-ttl mas,-ssl sin,-nni
ernrihak,-kkl met,-ddi ~ak,-kkl
fek,-kki muhik,-kkl ~ek,-kki
fen,-nni muhil,-lli ~er,-ITi
galahhis,-ssi muhip,-bbi ~et,-tti
genel af,-ffI muhtel,-lli ~tk,-kkl
hac,-ccl mUSIr,-ITl umuml af,-ff!
had,-ddi mUZIr,-m tis,-ssii
hak,-kkI muzmahil,-lli zam,-mml
Hak,-kkl milnhat,-ttl zan,-nnl
hak,-kki mUrtet,-ddi zem,-mmi
hal,-Hi milstahak,-kkI zlt,-ddl
hat,-ttt miistait,-ddi ziil,-llil
haz,-ZZI milstakar,-ITl
his,-ssi milstakil,-Hi
.-..A...T....a...ri..,kt""ar,.,o...g""'lu....: ....T...,iir'-"k...D...i"'lin""d""e...,l>~z"'el....Y..."a""'Z1,..!Im=-!I-"'K"'eli"'·m,..e,..le...r
--=-56-O<;:DNcO
BOLUM
aCll<~ehir,-hri beyin,-yni egin,-gni
adi kesir,-sri bezir,-zri ehil,-hli
aglz,-gzl bikir,-kri ernir,-mri
ahir vakit,-kti bile~ikkesir, -sri evic,-vci
ahit,-hdi bilh1r cisim,-srni fakrr,-kn
ahiz,-hzi birle~ikisim,-smi falihayrr,-yn
akll,-kh bo~bogtir,-gru fasIl,-sb
akis,-ksi boyun,-ynu fecir,-cri
akit.-kdi bogur,-grti fetih,-thi
alm,-lm burun,-rnu feyiz,-yzi
ana fikir,-kri biiyilk~ehir,-hri fiklh,-khl
ana~ehir,-hri cam resim,-smi fikir,-kri
aSll,-sh canh resim,-srni fuhu~,-h~u
asrr,-sn cehil,-hli gadir,-dri
~rr,-~n cehit,-hdi gasil,-sli
atlf,-tfl cevir,-vri ga~iy,-~yi
azil,-zli cezir,-zri geniz,-nzi
bagrr,-gn cirim,-rmi gogUs,-gsii
bahir,-hri cisim,-smi glHgeli
resirn,-bahis,-hsi cUrUrn,-rmii smi
basit cisim,-smi catal aglZ,-gzl gtlniil,-nlU
ba~~ehir,-hri dahil,-hli gusiil,-slti
batm,-tm defm,-fni hacim,-cmi
bayagl kesir,-sri devir,-vri hacir,-cri
A.Tariktaroelu: TUrk Dilinde Ozel YaZllimh Kelimeler
-57-hapis,-psi kavim,-vmi misil,-sli
haslm,-sml kavis,-vsi mt1hilr,-luii
hasrr,-sn kaym,-ym mu~terek
ha~ir,-~ri kaYlp,-ybl bahis,-hsi
h~iv,-~vi kaYlt,-ydl nablz,-bzl
hatim,-tmi kesir,-sri nahiv,-hvi
havil,-vli ke~if,-~fi nakl~,-k~l
hayrr,-yn klSIm,-Sml naklz,-kzl
haylz,-yzl kl~rr,-~n nakit,-kdi
hazlm,-Zffil kibir,-bri naslp,-sbl
hl~lm,-~ml kirpiksi cisim,-smi nazlm,-Zffil
hiciv,-cvi koyun,-ynu nefis,-fsi
hizip,-zbi kutup,-tbu nefiy,-fyi
hustin,-snti kutur,-tru nehir,-hri
htiztin,-znu ktifiir,-frti nehiy,-hyi
ilim.-lmi liifiz,-fzl nesi~,-sci
isim,-smi liiglV,-gVl nesih,-shi
izin,-zni liihit,-hdi nesil,-sli
izzetinefis,-fsi lemis,~msi nesir,-sri
kablz,-bzl leffune~ir,-~ri ne~ir,-~ri
kadir,-dri lutuf,-tfu nevir,-vri
kahrr,-hrl mabeyin,-yni nezif,-zfi
karde~ ~ehir,-hri mahlv,-hvl nezir,-zri
karm,-ml makabil,-bli nezt,-zdi
kasrr,-sn manevi'ilim,-lmi mSlf,-sfi
kaslt,-st! meddtlcezir,-zri nlSlf kutur,-tru
katibiadil,-dli medih,-thi nutuk,-tku
katil,-tli metin,-tni ogLlI,-giu
---"A"'...T:.=B"-'ri..,k""ta,...ro:<>i!""lu,.,:'-'T..,Uo-,r..,.k...,D"'i1"'in.:.>d"'e...O...z....el'-'y...,a"'Z1...h.."m....h""'K"'e=li=·m"'e"'le""r -58-oodahk kesir,-sri orta karm,-rm omiir,-mrU 00g6gtls,-gsti 6~iir,-~rti oziir,-zrU peki~tirmeli isim,-smi pe~infIkir,-kri pe~inhiikiirn,-kmii pozitif kutup, -tbu rabIt,-pti rahim,-hmi recim,-cmi remil,-mli remiz,-rnzi riikUn,-knii sabrr,-bn sabit fIkir,-kri sadrr,-dn satm,-thl sehiv,-hvi sihir,-lrri sitteisevir,-vri somut isim,-smi setir,-tri seyir,-yri soyut isim,-smi siitoguI,-glu ~lm,-hml ~ahIs,-hsi ~ehir,-lrri ~ekil,-kli ~etim,-tmi ~iikUr,-krti ta9 beyit,-yti tahtelbahir,-lrri takma isim,-smi tavIr,-vri temsili resim,-smi tiiremi~isim,-smi ufuk,-fku uzuv,-zvu U9Iti bahis,-hsi iivey ogul,-glu vahiy,-hyi vakIf,-kfi vakit,-kti vas If,-sfi vaz'Ihamil,-mli vecih,-chi vecit,-cdi vehim,-hmi vezin,-zni yakma resim,· smi yalm isim,-smi yazdI emir,-mri zablt,-ptl zecir,-cri zehir,-lrri zeyiI,-yli zihio,-hni zikir,-kri zuIiim,-lmii zilltif, -Ifu
---:A.:!:....TUa!!n.!.!·k!!ta!!rL!io~ln!.!!u!".:..!T..!!U!!.-'rk!U:!D:!!il.!.!in!!od!.§:e~Q~z<5ie!...IY.!.a~Zl~I!!.!lm~h..!:K!olie:!!li~m!.l:e!!ile.!.r
--=-59-DORDUNCO BOLUM
agrr sanayi,-i irea,-l metbu,-u
beis,-e'si irtiea,-I mevdu,-u
bid'at irtifa,-l mevki,-i
eemi,-m'i istifra,-I mevzi,-i
cima,-l i~ba,-I mevzu,-u
ctiz,-z'ii izalei~iiyu,-u mlsra,-I
emrivaki,-i kablelvuku,-u mudi,-i
faik,-kl Iak,-ki muhik,-kkl
filvaki,-i memnu,-u mukni,-i
fiiru,-u men,-n'i murabba,-I
gayr,-i menafi,-i murassa,-I
gayrivaki,-i merci,-i musanna,-I
haI,-!'1 makta,-I muti,-i
hafif sanayi,-i maktu,~u muttali,-i
halik,-kl mani,-i miidafi,-i
IttI1a,-1 matbu,-u miilemma,-I
ibda,-I matla,-I miimteni,-i
iytima,-I mayi,-i miirteci,-i
if~a,-I mebde,-i milrtefi,-i
ihtira,-I meemu,-u miistahkem
ika,-I memba,-I mevzi,-i
ikna,-I mesmu,-u mUtenevvi,-i
imtina,-I me~bu,-u mUtetebbi,-i
indifa,-I me~ru,-u miltevazl,-I
---,A.~T!,;a~nC!.·kta~!..:ro!tlgi.!l~u:-:T~lir!Jk~D~i1",in~d!.loe...:O",ze~1~Y~a!!<zl!.!!hL!!m~I.!..1K~el",im~el!.l.e;;!.r
...;-60-nafi,-i tasdi,-i
nevi,-v'i tasni,-i
niza,-l tavik,-kl
organize sanayi,-i tazarru,-u
raci,-i teberru,-u
rakik,-kl tecemmu,-u
sanayi,-i tefrik,-kl
seliitin cami,-i tenevvil,-ii
serna,-l terbi,-i serni,-rn'i terfi,-i siihlk tesri,-i ~ayi,-i te~ci,-i ~eci,-i te~ri,-i ~eni,-i te~yi,-i ~ua,l tetebbu,-u ~ilyu,-u tevabi,-i tabl,-b'l tevazu,-u takti,-i tevdi,-i taIik,-la. tevesstl,-ii tasannu,-u tevki,-i tevsi,-i tevzi,-i tuIii,-u vaki,-i viisi,-i Vazl,-Z'l veca,-l veda,-l yan sanayi,-i yeis,-e'si yetkili rnerci,-i zayi,-i ziya,-l zilrra,-l
