Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

TÜRKÇEDE

isiM

TAMLAMALARININDERİNYAPısı

Dr. EfrasiyapGEMALMAZ

AtaıOrtcÜniversitesi Ogretim Üyesi

Belirtisiz is1m tamjamatan birçok dUde oldugu gibi TiiI'kçede de isim yapmayollannın başındagelir. Birisfm tamtamasıen az ikiisimle kurulur. Bu isimlerden en az b1rt tam1anan diger[ler]1 tam1ayan

duru-mundadır. Alışılmışifadesiyle -belirtisiz isim tamJamatan" niteleme. "beUrt1ll1s1m tamJamalan" ise - adlandırmadan da anlaşılacagı gıbi -bellrtme grubu oluşturur.Yani. tamlayan öge durumundaki isim. bel1rtlsiz isim tamlamaJannda bir niteleme sıfatı(S2). bel1rt1ll isim tamJam a'annd3.ise bir beUrtmesıfatı(SI) g&"ev1yüklenmiştir.

ÖZellikle üzerinde duracaglm1zbeJJrtls1zisim tamJamaJan. degişik d1llerde degişik şekillerde kunı1dugu gıbi..bir d11içer1s1nde de çok kere birkaç farklı c:llzim (=syntaxe) ve dlzt (=parad1gme) de gösterirler!. Ttlrkçede de. çeşitli dış etkenlerle. niteleyen ismi özel ek. edat ve

1 BunlarkabacaŞOYte Sını1IandınIabi

1. DlzJmbakımından:

1.1 . Niteleyen işaretll nitelenen lşanttsiz:

om.:

Rus. avtobus+ll.y. ostanoV#Ca

<"

otobüs+nayaduraki·otobüs+s.1 durak); Fm. arr6td' aurpbus <"durak d' otobüsi •durakotobOs+sel) 'otobüs durag-H' :

1.2. Niteleyen işaretsiz nitelenen ipretll: 6m.: Trk.otobüs d1Jraa.,.,: Frs. istlgah+' otolıus

<"

duraX.wotobıls) 'otobüswtag-H' :

1.3. Hem niteleyen hem nitelenen~aretsiz:Gm.: Ing.busstop<"otobOsdurak) 'otobOs

dur'a9-H' :Tık.dBmir(-+<Senyapılrıııt olanıkapı'demirkapı':

1.4. Hemniteleyen hem nitelenen işareti:Gm.:Alp. mawqlf+u haIi1at+ın

<"

durak+u

otobllS+ln) 'otobUsdlJrao+f'

2.1. Niteleyen once nltelenen sonra: 6m.: Trk. otobOS duraDı: Ing.bus stop :AIm.

Halte_stelItIfürStadt_bus :Rus.avtobrwıay;ıostMrovIca'otobllS durag-H'

2.2. Nitelenen

once

niteıeyen sonra:

om.:

Alp.mawqiluhaiiiatitr: Frs.istigahiotobus: Fm.atrlt d'auttJbus 'otobüsdu1ag+f' ;Ing.dOCtrK al mediCitJe'tıp doidoıu' ;

3. dizi bakımından fartclıyorum SCnJQ.I fartdl oge seçtmI: 6m.: Ing. doctor ot

medicine: Fm. docteur en m4dfJcinfl'tıpdoktor+u' ; Ing.tM.- cup: Fm. tasssj thtl'çayfincan....' :Ing. the

'Bar

otGod:Fm.laetainied. DIfIU 'Tam kortcu+su': AJm.8us_haJle_ste/le - HaJftI_stfiiie

mr

SUŞ '«*LOıLSdurag+t'.

kuruluş1arla sıfatlaştınp. sıfat tamlamasıoldugu açıkçagörülenyapılar oluşturmak mümkündür2 . Ancak biZ burada Türkçeye özgü bir

kuruluşunyapısına açıklıkgetirmeyeça1ışacagtz.

Normalde ilgi {= genltlfl haline konulmuş şahıs zamir1erln1n(= iyellk sıfat1an

=

adjectifs possess1fs)3iyey1 temsilen ekleşerek sık sık

üzerine yapışmasından dolayı - yanlış olarak - iyelik eki (= suffix possessif) diye de adlandınlan nitelenen (.+onnn) hali ekinin konsonantla sonlanan isimlere getirnen /+1+/. vakalle sonlanan isimlere getlrtlen /+51+ / gibiiki başkasesllsi(= allophone) yanında:

varlık ekı/+U+/, yoklukeki/+sIz+/, tahsiseki /+UK+/ gibihalJ8.pım eklerindenve vokalle sonlanan isimler söz konusu oldugundaekleşın1ş

tekllk ve çokluk ıyelik sıfatlarındanönce getlrilen bir de işaretsiz(=

non_marque)yani /+11+/ lle gösterecegtm1Zfk1nc1 birba,kaşeki1l1s1n1n

(= allomorphe) bulundugu. örnekler karşılaştınldıgında

anlaşılabilmektedir.(öm.: okulçanta+sı/ okulçanla+jf+sız;larçtçeg+f / larçtçek~U:ders Idtab+ı+m/ okulçanta+.ı+m).

Öteyandan; bu nitelenen (+nnn) hali ekı. üzerınedogrudandiger hal eklertnt aldıgmda: lehçe ve agızlann btrçogunda. "zaJllirsel (~ pronom1nal) •D ,. adı vertlen bir sesin. bu elde hal ekı arasındayer

aldıgı görülmektedir. Bu . D • sesinin: Türkçenin genelinde. billnen

tar1h1 boyunca herhangl bırses bütün!ügü ile iŞaretlenmemışoldugu için bugün /0/ lle gösterebllecegtmıztekllk ve/yy çokluk 3. şahsı4 2 Om.: Yeni vyalınU eklerle: paradunım+u, para• •' dunım•maJ+ldunım; EksiltOerne

yoluyla: d8mir(+denyapılm" olanı kapı; dev(gibi iriolan]adam: gül{gibi çekicioıan]

hat,,:gül(gibipembe renkte olan]yrJz;toz[halinegetirilmişolan)ş8k,r.

3 TOrkçe,anlarm takviye (. redOndance) içinişareta(.rnaıque)ögelerinin ters dlZimlerineizin venniştlt. Yl1kJem(v)sonlarında,Ozneyi(O)temsil etmek Ozareekleşmiş Şahıs zamltteriri

bUlundurmast (6rn.:ben~iş i-mişHn.~bMg.l-miş....miş+lm.);devrik (-iIon'1tre) Qlmlelnkuıulmasınaimkintanım. .(6m.:kapınınkHfdikınıd'. ~ki/idik,nkhkapınm.); belirtiliisimtamlamatannda belirten ögerin belirtilen Ogeden sonrada gelebilmesi(6m.:

AII'nlnokuIlcJtaplann,rede? ~ n'~okulleifap/anAII'nln?): bu a.ırumun yaygın Omekleriarasında sayılaOilir.

41.,2., ve3.şahıslaragOre 3.Şahsıtemsieden işaret sıfatlan ~ (banaibizeyakın OLan»)bu, w:sl(sanaisizeyakınolan»)şu, (W:LJ.(SOZl1 edileneyakınolan») o.işaret ettikleriisimlerinyerini tuttuklannda 3.$8h1Szamirigibi işlemgOnlrter (6rn.:bumalc/n.

ekleşerek temsil etmiş olan. tar1h1n karanlık devirler1nde işaretU oldugunudüşündürebUecekbırlye1lksıfatının(, +k +he : +Ug)5 •yani .... ./+A aitolan" anlamındaki bır sUat ftl1ln (= participe) kalmtısı olmasıkuvvetle muhtemeldir.

Ayrıca. bır şeyin bir diger şey için olması. bellrt1siz isim tamlamalannda. tam1ayam. genelolarak amaca yönelık bırniteleyen

durumunakoyarak. dIger. olUfbUd1reJınitelemesıfatlanndanayırır.Bu

hal bir şeyinen kalıcınitellgi oldugu için. bel1rt1s1z isim tamlamalan. tamlamalar arasındaen kalıcı kuruluşları oluştururlar. Gel1şm1şher dilde çok sayıda isim bellrtlsiz isim tamlamalan kurma yoluyla

yapılmışlardır.Günümüzde hızla gelişen teknoloji ve onun soyut ve somut ürünler1n1n ad1andınlmasındaen çok baş vunı1anyol be1trt1sız

isim tamlamalan kurma yoludur. Bu yol eklemeyle yapılan

adlandınnalaragöre ekonomik olmamasınaragmen amaca yönelik oldugu içın ifadeye daha bır anlaşılırlık kazandırmaktadır.Ekonomi dahaçok tamlama" yoluyla yapılan kuruluşlannke11melertninilk harf

veyabazıhecelertn1nbtrleşt1r1lmes1yiesaglanmaJctadır6.

Şımdı aşagıdald örneklerden hareketle Türkçede isim

tamlamaJannıkuran ögeleı1nclerlD yapı (a deep stnıcture) ilIşk11er1nl gözden geç1rel1m.

5Iyelilsdaılanve onlannekIeŞınIf şekilleri:

1. t.~.

r

b+n.nn 1. c;.~.ib+z.nll 2.

t.,.

is.n.nll 2. c;.~.is+z.nll 3. t.,.: ••n.nn 3.

c;".i

.+IAr+nIJ :

.

Iye.sıf. :> btln"';m :> biz+im :> sen"';II :> sJz.,.;n :> . . . .nIIJ :> .+lAr.1n Iye••kl :> . " , . . :> .m./z :> +IJ+II :> .II./z :> +ii i

.n.

:> +ii i

.n.

1

i

!

8 Om.: teitwizyonekran. ;bilgisayarkaA$I ;banka(OIO)matIrkartı; metltezllşl8m LıItLm (ı- MlB);TıJdc StandaltlanEnstitOsrl(ı-TSE). Butamlamalatarasındaeksilim(-etipIIque)

olanlanyiada karşılqılır:Om.:el8lctdı(-He çalıpllOZçekme)stJpiJrgr.ıi; bulaşde(yıkamaJ

KRRŞILRŞTIRMR ÖRNEKLERI

8 ders kttap

bey bey

1

kttop Ht

2

1dtap +lr

3

ders +41+4 1dtap +li' iH 4 ders +41+4 1dtap +lr i+l

5 0 +"i+fH' ders +41+4 kttap +lr iH +f+n+" H (nm.lı.)

6 kız +Lri+nii ders +li'1+" Idtap +li' iH _~ +li' (öm.h.)

7 Alt +li'l+nr1 ders +41+li' kttap +lr iH +4+n+0 +nr1 (tıg.h.)

8 be +n i+nii ders +"1+4 Jcttap +lr iH +m+n+" +4 (öz;ıı.h.) 9 ~~ i+nii ders +g1+4 Idtap +lr iH +ıl+Zti! +dil (çkmb.) ıa AU +li'i+ru\ 4(} +gI+1l 1dtap +lr i+ı +li'~+'iJ +li' (ÖZıLh.)

11

VL±!!/+nfı 4(} _{+111+11 Idtap +4 iH +ıt+Tl+'iJ +4 (özn.lı.)}

12

AU +"i+nii 1dtap +11 +iii (ÖZILh.)

13

_{~ ±!ı/+nii} k1tap +lr +l (ıısn.h.)

14

bey +lrl +11 bey +11 i+f

15

bey +lr/+li' bey +lr i +L

ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı 3 ı

12 ;tk,

16

tı/~ +he 12 +k +he 12 +k +he +0+k +he +he

U

!-J

+nyn

!

i

+nım +JJı+... +lye

D~

..

..

_i ~

4

~ sı S2 12 i

..

!

ik

lı tl lı

kapı+if /+nJ'i " ı

,

i ı Fı +k +be Y

rTı

---_._--->

li tı li Ö II

c

lı (kapı -HI ı ı tl +k ~--j 3 tl "i '---ı rı /~ı IcUId+if /+l ~

•

ı ı ı ı +he 12 +k +he +1ye

+oyn

L---J

+mm

lCJ

!. t2 ~ •.~--- ~ 52 t2 17

&W.W"

•

ı Y 51 18 sıyah (styalı] i ı s2 52

•

51 ~

•

52 (siyah] lStyahl i ~ 52 52 çorap +lar /+1 +,Wı+1 ••• ı ı ı ı i

t2 +k +be +Iye +he

U·...

•

rı 1 i tl ı tl ı tı ı bu - 5 1 - - - > tı SUUL - 5 1 - - >

i

~---_--:

AÇiKLAMALAR

1 'ders', 'kttap' ve 'bey' keUmelert: 'yar• .'~'. 'göz+hlk', 'göz+lük+çü+lüJ( gıbi.kök. kökenvygövde ba11ndeki cins isim (12)

türündenbırersözlük ögesidJr (:sıexeme). Bunlarbuhallertyleişaret

ett1klertvarlıklançokgenel vetür olaraktemsil ederler (bk. öm,:O).

2 Kullanımda. cins isimler. ya temsil ettikleri türü genel (12) olarak:yatemsilett1k1er1 türdenbirelemanıyadabırgrup elemanıbel

(İı) olarak işaretederler. Buisimlerinbu durumla.n. dilden dile farklı şekıllerde-6nden. sondan. içten ekleme ve bl1kmeJerıe- lşaretlenerek 'mnarnmahazırlaIm.talMn1an (.radlcal nomtnal) d2+k) o1uftururlar.

Scmden ddemeU bir dil olan 1"Qrkçe. genelleme ve mıktarbildiren ıd'atlar (Ina.: bfr. ucı. üç . u bfrçok. bütün. her. çok. ~bIr... vbg.)

yanındabii'kaççolduk ekideadGnçl.emeytdewntfvf~'Bu

eklerden

bUfI1n

!f1ekllglD1

sadece

i

+1Ar+

i

eJdıWı kaıuyabllc:UgI g4n1baektedJr. GeueWk

ve

teklık ı_e Tıırkçede ayna bir

elde

'ıı ıL _tır.YantekoI8rakıoanu

1+11+1.-

tbk.1nL:

1.2).

3

au

latatkrta lpnt ettUElerı llBt IDlme1erta alt 1D1ıM

...

-ttantıetmektçID. ya11atıaıme,t1fartlt edeli y1 şeldJee" . .meD

tJaI8iI. ,..

buWımdeDISimyaparıeldedeQlpttI ,ya

da bu 18Uadea ~ bir' ad'at YY

beIIrtIm

l8am ta.l. . . . . kUımaIdaelde

ediimtf ,....

bat

wruiur(ID.:e-uıc.b1p1kcıdaın.

fnHft YCIIftIHU ._

q,).

~ tam1am

elumcta

DItI:IeYIa

_

1ıerb8DgIl*. . . .

JInN " •.

TaDı ııdtdIS.eJııI

1....,ai/....' • •

... OIIJI

see.

a.anada , , ..., "OCıfIIrOt

•••

ad bdrtieiııi t. .' _11M'IDCIa i~'

•

I ...'

4

J3eUrtIL1

la1m tam1amalannda. bel1rten ogenıng1zl1 oldugu yanı

kodlanmasınagerek gOrülmedlg1 dununlarda beUrten eki de gizU

kalacagır.dankodlanmayacakyani

1+11+1

olacaktır (bk. önı.: 5).

5 Aksi halde. belirtili Isim tam.lama1annda beUrten eki Türkçede

MUgi hall (= genltlf) eki" adını verdlgimiz.

"1 ...

+{y}A ait olanı"

anlamındakibir sıfatfillin kalıntısıolarak düşünebilecegim1zve I+nftl

şeklindetemsiledecegimtz ekttr (bk. öm.: 6. 7. 8. 9. 1O. 11. 12. 13). 6 BelirtUı isim tamlamalarındaaynca belirt1lene de ileri derecede

ek1eşm1ş iyel1k sıfatları (+, +k +he : +lIg) get1rtl1r (bk. öm.: 5. 6. 7. 8.9.10.11).

1 Bel1rt1ll Isim tamlamalarınınbel1rt1lenl durumundaki be1Jrtts1Z Istm tamlamalannda belirten gızlend1glndeyanıbunun kodlanroasma

gerek 16nll.medlgtnde de bel1rt1len doga1 olarak bellrten ek1nl ve

e1deşmlş ıııwtyellk sıfatını alır(bk. imı.: 10. 11).

• Be1IrtI1I LatIIL tam·la.".ı.mwı bel1rt11ent tek birisim IBe vy safat

tem1pmep IM bel1rtl1eneklDegerek olmadıgıgibi ek.Jqmt, 1LgWtye1lk

adatmadagerek yoktur.Ancak bubalgülı11müzde konuşmadIltneait biz'lızellikolarakkaLrDıŞ buhmmakta.dır(bk. Inı.: 12. 13).

9 Bel1ıtts1Z ilim tamlamalanrıda nlteleyenın n1teleneııdensonra

ıeımaıncDUe1encn tşa.retli oldugu halde iZInverilmemitUr (bk. 1nI.:

16)•

.Ancak.

beUrUI1 ıaım ta-mlamalarıDda u,ı baD (-JmWf) ekiyie

....-etJL

a1aB

be1.trtm.

be1irtIIem!en

uma

~(bL ....ı17).

I.

AJUt.

oluttan:

om..

~

oaee

~ ı.cıa.

taıMle_ taIDC: . . . aII&.8C.. _ _

alut.

dUa..,.da

beUrtme

biiıdiıwa

8Üa'"

ba8Lm'T

tl*. ...;

II).

KAYNAICÇA

BANGUOOW. Tahstn:TürkçeııiDGrameri:Ankara 1990

ERGIN. Muharrem:Türk DU Bl1glsi ;İstanbul 1962

GEMALMAZ. Efraslyap : Standart Türkiye Türkçesi (STTrnln

Forman1anıwıEnformatlfDegerleri; Erzurum 1982

HATİBOOLU.Prof.Dr. Vecihe ; Türkçeıı1ıı Sözdlzlmi ; Ankara