Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi
2002.3(2) 15-25
Bilişsel - Duyuşsal Odaklı Bir Programın ilköğretim
Öğrencilerinin Fiziksel Engelli Yaşıtlarına Yönelik Sosyal Kabul
Düzeylerine Etkisinin İncelenmesi*
Canan Aktaş" Sevgi Küçüker""
Özürlüler İdaresi Başkanlığı Pamukkale Üniversitesi
Özet
Bu araştırmanın amacı bilişsel ve duyuşsal odaklı etkinlikleri içeren bir programın ilköğretim öğrencilerinin fiziksel engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeyleri üzerindeki etkisini incelemektir. Araştırmaya deney ve kontrol gruplarında 20'şer öğrenci olmak üzere toplam 40 öğrenci (6., 7'., ve 8. sınıf) katılmıştır. Deney grubunu II kız 9 erkek, kontrol grubunu ise 9 kız, II erkek öğrenci oluşturmuştur. Öğrencilerin fiziksel engelli yaşıtlarına vönelik sosyal kabul düzeyleri program öncesi ve sonrasında Sosyal Kabul Ölçeği ile değerlendirilmiştir. Deney grubundaki öğrencilere haftada iki gün 90 dakika süreli 7 oturumdan oluşan bir program uygulanmıştır. Programda, öğrencilere fiziksel engelli bireyler hakkında bilgi verme, film gösterme, grup tartışması, görme engelli bir bireyle doğrudan etkileşimde bulunma ve engel durumunu canlandırma etkinliklerine yer verilmiştir. Analiz sonuçları, uygulanan programın deney grubundaki öğrencilerin fiziksel engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeylerini geliştirmede etkili olduğunu göstermiştir. Araştırmada elde edilen bu bulgu, engelli Öğrencilerin norma! oku! ortamlarında başarılı bir biçimde kaynaştın/maları açısından benzer programların gerekliliğine işaret etmektedir.
Anahtar Sözcükler: Sosyal kabul, yaşıt tutumları, tutum değişikliği, fiziksel engelli çocuklar, kaynaştırma
Abstract
The purpose of this study is to investigate the effects of an intervention program, incorporated cognitive and affective activities on social acceptance level of physically disabled children by their nonhandicapped peers, at 6"' to Slh grade. A total of 40 students. 20 for experimental (II female and 9 male) and 20 for control group (9
female and 11 male) participated in the study. The Social Acceptance Scale was administered to both groups before and after the program. The program, applied lo the experimental group, wax held two times a week for
' Bu çalışma binııci yazarın Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı için hazırladığı uzmanlık tezinin özelidir. "" Özürlüler İdaresi Başkanlığı
ninety minutes per day for seven weeks. Provision of information about individuals with physical disabilities, viewing film, group discussion, direct contact with a visually impaired person and disability simulation techniques were used in this program. The results indicated thai the treatment had a positive effect on social acceptance levels of students toward their physically handicapped peers. The results implies the necessity of such programs for the successful integration of disabled students into regular school settings.
Key Words: Social acceptance, peer attitudes, attitude change, children with physical disabilities, in t eg ration/mainslreaming/inc lusion
Her toplumda doğrudan ya da dolaylı biçimde üyelerin uyması beklenen belirli normların ve beklentilerin bulunduğu, bu norm ve beklentilerin dışında kalan ya da belirli yönlerden farklılığı olan insanlara karşı genellikle olumsuz tutumların geliştiriİebİldiği görülmektedir. Engelli bireylere yönelik tutumlar konusundaki araştırmalar, bu bireylere yönelik basmakalıp, ön yargılı ve reddedici tutumların varlığına ilişkin bulgular ortaya koymaktadır (Akt. H o m e , I 9 8 5 ; Akt. Lombana, 1980; Özyürek.2000).
Tarihsel süreç içerisinde sosyo-politik, ekonomik, kültürel, bilimsel ve diğer alanlardaki gelişmelere paralel olarak, engellilere yönelik bakış açısının da değişmeye başladığı, engelli bireylerin tıbbi bakım ve rehabilitasyonu, eğitim ve iş olanaklarının arttırılması yönünde olumlu gelişmelerin olduğu görülmektedir. Özellikle 1970'li yıllardan itibaren, engelli bireylerin eğitimi a l a n ı n d a k i olumlu g e l i ş m e l e r d e , toplumsal t u t u m l a r d a k i g e l i ş m e l e r i n de y a n s ı m a l a r ı sözkonusudur. A.B.D.'de 1975 yılında çıkarılan "Tüm Engelli Çocukların Eğitimi Yasası -
P.L.94-142", engelli çocukların en az kısıtlayıcı ortamda, yetenek ve b e c e r i l e r i n i en üst d ü z e y d e geliştirmelerine olanak sağlayacak ve normal yaşıtlarıyla birlikte olacakları bir ortamda eğitim almalarını hükme bağlamış (Donaldson, 1980), pek çok ü l k e d e benzer yasal d ü z e n l e m e l e r l e kaynaştırma programları giderek artan bir biçimde uygulanır duruma gelmiştir. Ülkemizde de !985'li yıllardan itibaren engelli çocukların normal eğitim ortamlarında kaynaştın I m alan doğrultusunda uygulamalar başlamış (Diken. 1998). 1997 yılında kabul edilen 573 sayılı Özel Eğitim Hakkında
Kanun Hükmünde Kararname ile bu uygulamaların yasal temelleri oluşturulmuştur.
Kaynaştırma temelde, engelli bireylerin yaşamlarını olabildiğince normal koşullarda sürdür melerinin sağlanması yönündeki normalizasyon ilkesinin bir parçası olarak görülmektedir. Ancak, bu ilkenin gerçekleştirilmesinde ve kaynaştırma uygulamalarının başarısında yasal düzenlemeler tek başına yeterli görünmemektedir. Engelli bireylerin kendi özellikleri ve potansiyelleri çerçevesinde gelişebilmeleri, toplumda üretken ve bağımsız bir birey olarak yaşamlarını sürdürebilmelerinde, başta aile üyeleri olmak üzere toplumdaki diğer bireylerin engellilere yönelik tutum ve beklentilerinin Önemli bir rolü olduğu kabul edilmekte, bu tutumları etkileyen değişkenlerin belirlenmesi ve tutumların olumlu yönde değiştirilmesine ilişkin artan bir çabanın olduğu görülmektedir (Küçüker, 1997).
Kaynaştırma ortamında engelli çocukların normal yaşıtlarıyla birarada bulunmalarının, yaşıtların model olma ve uyarım sağlamaları yoluyla engelli öğrencilerin yeni beceriler geliştirmelerine yardımcı olacağı, engelli olmayan yaşıtların red davranışlarını azaltacağı ve sosyal kabulü geliştireceği Öngörülmüştür (Fenrick ve Petersen, 1984). Oysa yapılan araştırmalarda, engelli öğrencilere yönelik tutumları olumlu yönde değiştirmeye ve sosyal kabulü geliştirmeye yönelik planlı etkinlikler olmaksızın gerçekleştirilen kaynaştırma uygulamaları yoluyla engelli olan ve olmayan öğrencilerin birarada bulunmalarının. çocukların engelli yaşıtlarına ilişkin kabul düzeylerini arttırmadığı. hatta varolan olumsuz tutumları daha da giiçlendirebildiği görülmüştür (Akt. Siperstein ve Bak, 1985). Özellikle ilköğretim
B İ L İ Ş S E L - D U Y U Ş S A L ODAKLI BİR PROGRAMIN İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNİN 17 FİZİ KSEL ENGELLİ YAŞITLARINA YÖNELİ K SOSYAL KABUL DÜZEYLERİ NE ETKİSİ NİN
İNCELENMESİ
ç a ğ ı n d a k i e n g e l l i ç o c u k l a r ı n k a y n a ş t ı r m a o r t a m l a r ı n d a o y u n a r k a d a ş ı o l a r a k t e r c i h edilmediklerine, reddedildiklerine, zihinsel, sosyal ve duygusal gelişimlerinde olumsuz elkiye y o l açabîlen düşük bir statüye atandıklarına ilişkin pek çok araştırına bulgusu elde edilmiştir (Degrella ve G r e e n , 1984: Grai'fi ve M i n n e s , 1988; Harper, 1997; Leyser, Cumblud ve Strickman, 1986; Royal ve Roberts, 1987).
Engellilere yönelik olumsuz tutumlar; acıma, alay etme, uzak durma ya da aşın k o r u y u c u d a v r a n m a b i ç i m i n d e ortaya ç ı k a b i l m e k t e d i r . Yalnızlık ve soyutlanma bu bireylerde düşük benlik a l g ı s ı n a , k e n d i n e g ü v e n d u y g u s u n u n gelişmemesine, kaygı ve utanma duygularına; aşırı koruyucu davranma ise bağımlılık, güdü eksikliği gibi sorunların yaşanmasına neden olabilmektedir. Yetersizlikten çok bu tür tutumlar, engelli bireyin akademik başarısını, bağımsız yaşam ve sosyal b e c e r i l e r i n i n g e l i ş i m i n i ve t o p l u m a u y u m u n u o l u m s u z yönde e t k i l e y e b i l m e k t e d i r ( L o m b a n a ,
1980).
Aileden, çevredeki diğer bireylerden, özellikle de yaşıtlardan kabul, onay ve sevgi görme, engelli ç o c u k l a r ı n benlik saygısının ve kendine güven d u y g u l a r ı n ı n g e l i ş i m i n d e o l d u k ç a ö n e m l i bir etmendir ( B ı y ı k l ı , 1989). Çocuğun aileden sonra ilk k a r ş ı l a ş t ı ğ ı t o p l u m s a l k u r u m o l a n o k u l d a yaşıtlarıyla olumlu/sağlıklı i l i ş k i l e r g e l i ş t i r m e s i . aranan ve istenen bir arkadaş o l m a s ı , yaşıtları tarafından o n a y l a n m a s ı , s e v i l m e s i ve k a b u l e d i l m e s i , çocuğun kendini yeterli ve değerli bir insan olarak görmesine ve k e n d i n i k a b u l ü n gerçekleşmesine katkıda bulunacaktır. Bunun tersi bir d u r u m ise çocukta yetersizlik ve değersizlik duygularına, kendine güven ve benlik saygısında azalmaya neden o l a b i l m e k t e d i r ( B i s h o p ve I n d e r b i t z e n . 1995). E n g e l l i b i r e y l e r i n b e n l i k saygılarının düşük olması " k e n d i n i doğrulayan k e h a n e t " g i b i b a ş k a l a r ı n ı n k e n d i l e r i n d e n bekledikleri gibi davranmalarına y o l açabilmekte, bu durum ise onların kendilerini geliştirmelerine engel olarak, ruh sağlıklarını olumsuz b i ç i m d e etkileyebilmektedir (Kaner. 1995: Kaner, 2000). Bu nedenle engelli çocukların o l u m l u benlik saygısı g e l i ş t i r m e l e r i n d e , e t k i l e ş i m i ç i n d e o l d u k l a r ı
gruplara, özellikle de yaşıtlarına, engellilerle i l g i l i o l u m l u bir bakış açısının kazandırılması oldukça önemli görülmektedir.
Kaynaştırma ortamlarında öğrencilerin engelli yaşıtlarına destek ve yardımcı olmaya, anlayış ve kabul göstermeye yönelik davranışlarında e t k i l i olan en ö n e m l i etmenlerden b i r i s i , engellilere i l i ş k i n sahip o l d u k l a r ı tutumlardır (Roberts ve Smith, 1999). Genellikle olumsuz olan bu tutum ve d a v r a n ı ş l a r ı n , kaynaştırmadan beklenen o l u m l u s o n u ç l a r ı n s a ğ l a n m a s ı n ı n ö n ü n d e k i ö n e m l i engellerden b i r i s i olması nedeniyle, çocukların engelli yaşıtlarına y ö n e l i k olumsuz tutumlarını değiştirmek ve böylece sosyal kabul düzeylerini g e l i ş t i r m e k üzere çeşitli çalışmaların yapıldığı görülmektedir. Bu çalışmalarda; engele ilişkin bilgi verme, grup tartışması, engelli bireylerle doğrudan ya da d o l a y l ı e t k i l e ş i m d e b u l u n m a , engel durumunun canlandırılması gibi farklı tekniklerden yararlanıldığı g ö r ü l m e k t e d i r ( D o n a l d s o n , 1980; H o m e , 1985; Özyürek, 2000). Bu tekniklerin ayrı ve b i r l i k t e kullanıldığı (eklektik) müdahaleler de bulunmaktadır. Kullanılan yöntemlerin/tekniklerin tek başına tutum değiştirmede e t k i l i o l a b i l d i ğ i n i gösteren çalışmaların yanı sıra, tersine araştırma bulguları da mevcuttur. Genelde ise bilgilendirme, e t k i l e ş i m d e b u l u n m a ve empati g e l i ş t i r m e y e y ö n e l i k birden fazla t e k n i ğ i b i r l i k t e kullanan programların daha etkili olabildiği belirtilmektedir (Donaltson. 1980: H o m e . I 9 8 5 ; Yuker, 1988).
Engellilere yönelik tutumların değiştirilmesine i l i ş k i n çalışmalar gözden g e ç i r i l d i ğ i n d e , yapılan araştırmalarda çeşitli yöntemsel y e t e r s i z l i k l e r i n b u l u n d u ğ u . Ö z e l l i k l e ü l k e m i z d e t u t u m l a r ı d e ğ i ş t i r m e k üzere y a p ı l a n u y g u l a m a l a r ı n e t k i l i l i ğ i n i n sistematik olarak d e ğ e r l e n d i r i l d i ğ i araştırmaların sınırlı olduğu, ayrıca bu çalışmalarda daha çok zihinsel engellilere yönelik tutumların temel a l ı n d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r . F i z i k s e l e n g e l l i çocuklar da kaynaştırma ortamlarında yaşıtları ile birlikle eğitim alan ve psiko-sosyal gelişimleri yaşıt tutumlarından etkilenebılen ( A k t . , Reis, 1988) bir g r u p t u r . B u ç o c u k l a r kaynaştırma için uygun koşullar sağlandığında ve yaşıtları tarafından kabul g ö r d ü k l e r i n d e kaynaştırma uygulamasından en fazla yarar sağlayabilecek gruplardan birisidir. Bu
anlamda ilköğretim öğrencilerinin fiziksel engelli y a ş ı t l a r ı n a y ö n e l i k s o s y a l k a b u l l e r i n i n geliştirilmesine ilişkin çalışmaların planlanması ve bunların etkililiğinin değerlendirilmesi Önemli görülmekledir. Bu tür müdahale programlarının engelli çocuklar için olumlu sonuçlarının yanı sıra, engelli olmayan Öğrencilerin farklılıklara hoşgörü gösterebilen ve diğer insanlara duyarlı davranabilen bireyler olmaları yolunda kişisel gelişimlerine katkıda bulunması ve bu tür bir duyarlılığın uzun dönemde toplumun diğer kesimlerine de yayılması beklenebilir.
Bu araştırmanın amacı, bilişsel ve duyuşsa) odaklı etkinlikleri içeren bir tutum değiştirme p r o g r a m ı n ı n , i l k ö ğ r e t i m ikinci k a d e m e öğrencilerinin fiziksei engelli (bu çalışmada fiziksel engel; g ö r m e , İşitme ve ortopedik engeli içermektedir) yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeyleri üzerindeki etkisini incelemektir. Bu amaç doğrultusunda araştırmada izleyen d e n e n c e sınanmaktadır: Bilişsel ve duyuşsal odaklı etkinlikleri içeren bir tutum değiştirme programına katılan öğrencilerin fiziksel engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeylerinde, programa katılmayan öğrencilere göre olumlu yönde anlamlı farklılık olacaktır.
YÖNTEM
Bu araştırma, bilişsel ve duyuşsal odaklı e t k i n l i k l e r i içeren bir tutum d e ğ i ş t i r m e programının, ilköğretim öğrencilerinin fiziksel engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeyleri üzerindeki etkisini belirlemek üzere düzenlenen deneysel bir çalışmadır. Araştırmada Ön test-son test kontrol gruplu bir model kullanılmıştır.
Araştırma Grubu
Araştırma g r u b u n u , Ankara İ l i ' n d e k i Deınirlibahçe İlköğretim Okulu ikinci kademesine devam eden, herhangi bir engeli bulunmayan ve çalışmaya katılmayı kabul eden 40 öğrenci oluşturmuştur. Araştırmada deney (11 kız ve 9 erkek) ve konlrol gruplarında (9 kız I I erkek) 20'şer öğrenci yer almıştır. Deney ve kontrol grubundaki öğrencilerin yaş ranjı sırasıyla 12-14, 12-16 ve her iki grubun yaş ortalaması ise I3'dür.
Araştırma grubunun o l u ş t u r u l m a s ı n d a , Demirlibahçe İlköğretim Okulu 6. 7. ve 8. sınıflarında eğitim gören tüm öğrencilerle görüşülerek, araştırma hakkında kısaca bilgi v e r i l m i ş , çalışmaya katılmaya İstekli olup olmadıkları sorulmuştur, istekli öğrencilerin velilerine, araştırmanın amacını, içeriğini ve süresini açıklayan bir izin belgesi gönderilerek, çocuklarının çalışmaya katılması konusunda onaylan alınmıştır.
Araştırmaya katılan öğrencilerden sabahçı olanlar kontrol grubunu, öğlenci olanlar ise deney grubunu oluşturmuştur. Böylece deney grubunda uygulanan program içeriğine ilişkin olarak deney ve kontrol grubundaki öğrenciler arasında etkileşim fırsatı bir ölçüde ortadan kaldırılmaya çalışılmıştır.
Veri Toplama Araçları
Bu araştırmada öğrencilere ilişkin kişisel bilgiler Aktaş (2001) tarafından geliştirilen bir Bilgi Formu ile toplanmıştır. Öğrencilerin fiziksel engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeylerini belirlemek üzere ise Siperstein (1980) tarafından geliştirilen Activity Preference Scale"den (APS) uyarlanan ve bir dizi çalışmada kullanılan (Bak ve Siperstein, 1987; Manetti, Schneider ve Siperstein, 2001; Sipersitein ve Bak, 1985; Sipersitein, Bak ve O ' K e e f e , 1988) Friendship Activity Scale'in (FAS), ülkemizde Civelek (1990) tarafından Sosyal Kabul Ölçeği - SKÖ adıyla Türkçe'ye uyarlanan formu kullanılmıştır.
Friendship Activity Scale (FAS), çocukların
normal/engelli yaşıtlarıyla olumlu biçimde etkileşimde bulunmaya (arkadaş olmaya) ilişkin davranışsal niyetlerini (tutumun davranışsal boyutunu) belirlemek amacıyla geliştirilen bir Ölçektir. Bu ölçek, bir çocuğun açık ya da gözlenen davranışının en iyi göstergesi olduğu düşünülen davranışsal niyetini ölçmeyi amaçlamaktadır (Siperstein, 1980). Farklı uzunlukta (10, 15. 17,22 madde/etkinlik ifadesi içeren) çeşitli formları bulunan ölçek, Selman'ın (1980; Akı. Bak ve S i p e r s t e i n , 1987) a r k a d a ş l ı k i l i ş k i l e r i n i n gelişmesine ilişkin sosyal biliş kuramına dayalı olarak geliştirilmiştir. Ölçekle, ilkokulun son sınıfları ile ortaokul düzeyindeki öğrencilerle
BİLİŞSEL-DUYUŞSAL ODAKLI BİR PROGRAMIN İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNİN 19 FİZİKSEL ENGELLİ YAŞITLARINA YÖNELİK SOSYAL KABUL DÜZEYLERİNE ETKİSİNİN
İNCELENMESİ
görüşmeler yoluyla belirlenen ve çocukların ev, okul ve dış ortamlarda arkadaşlarıyla yapmaktan hoşlandıkları etkinlik/etkileşim türlerini yansıtan ifadeler yer almaktadır. Bu etkinlik ifadeleri, " Y a n ı n a yaklaşır ve oııa merhaba d e r i m . " şeklindeki fiziksel yakınlık ifadelerinden. "Sınıfta sadece birkaç çocuğun bildiği bir sırrı onunla paylaşırım." şeklindeki daha yakın samimiyet ve paylaşıma doğru farklı düzeydeki arkadaşlık ilişkilerini yansıtmaktadır. Çocuktan, her bir etkinliği yaşıtıyla/engelli bir yaşıtıyla yapmak isleyip istemeyeceğini, 4 tepki ifadesinden (Evet, Sanırım Evet, Sanırım Hayır, Hayır) birisi ile belirtmesi istenmektedir. Şimdiki çalışmada kullanılan FAS'ın 22 maddelik formunun Civelek (1990) tarafından yapılan Türkçe uyarlama çalışmasında ise maddelere verilen tepkiler, üçüncü sırada yer alan "Ne Evet Ne Hayır" kategorisi ile birlikte 5'lt derecelendirilmekte ve "Evet" den " H a y ı r " a doğru 5-1 arası p u a n l a n m a k t a d ı r . Ölçekten alınabilecek en dUşük ve en yüksek puanlar 22-110 arasında olup, yüksek puanlar çocuğun engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeyinin yüksek olduğuna İşaret etmektedir. APS'in 30 maddelik orijinal formunun Cronbach alfa katsayısı 0.90 (Siperstein, 1980), APS'den uyarlanan !5 maddelik FAS formu için 0.87 (Manetti ve ark., 2001) olarak bulunmuştur. Siperstein (1980), ölçeğin çeşitli formlarının farklı s a y ı d a m a d d e i ç e r m e s i n i n g e ç e r l i ğ i n i etkilemediğini belirtmiştir. Ülkemizde Çiftçi (1997) tarafından "Etkinlik Tercih Formu" adıyla Türkçe geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılan APS'in Cronbach alfa iç ttıtarlık katsayısı 0.90, halihazır geçerliğinin bir göstergesi olarak Sıfat Listesi ile korelasyonu İse 0.53 olarak bulunmuştur.
FAS'ın 22 maddelik formunun Civelek (1990) tarafından yapılan Türkçe uyarlama çalışmasında, kapsam geçerliği konusunda beş uzmanın görüşlerine başvurulmuş, uzmanlardan alman geri bildirimlere dayalı olarak aracın sosyal kabulü Ölçmede kapsam geçerliğine sahip olduğu kabul edilmiştir. Ölçeğin engelli olmayan 83 Öğrenciye bir ay ara ile uygulanması sonucu tesı-tekrar test güvenirliği 0.83 bulunmuştur. Tekin (1994)
tarafından yapılan bir çalışmada da ölçeğin test-tekrar iest güvenirliği 0.82 olarak belirlenmiştir.
Şimdiki çalışmada ise, araştırma grubunu oluşturan toplam 40 öğrencinin puanları üzerinden, SKÖ'nin iç tutarlılığının bir göstergesi olarak hesaplanan Cronbach alfa katsayısı 0.80 bulunmuştur.
İşlem
Deney ve kontrol gruplarını oluşturan tüm öğrencilerin çağrıldığı ilk toplantıda öğrencilere kısaca araştırmanın amacı açıklanmış, bu çalışmada engelli bireylere ilişkin duygu ve düşüncelerinin belirlenmek istendiği ve bu konularla ilgili bir grup çalışmasının yapılacağı belirtilmiştir. Deney grubu ile gerçekleştirilecek grup çalışmasının daha sonra kontrol grubu ile de yapılacağı belirtilmiştir. Bu açıklamalardan sonra deney ve kontrol grubundaki Öğrenciler Bilgi Formunu ve SKÖ'ni doldurmuş
lardır. Bu işlemin ardından kontrol grubunda bulunan ö ğ r e n c i l e r e kendileriyle yapılacak çalışmanın zamanı belirtilmiş, kontrol grubunun ayrılmasından sonra deney grubundaki öğrencilerle ilk oturum başlatılmıştır. Deney grubuyla yürütülen program süresince, kontrol grubu ile hiçbir etkinlik yapılmamıştır. Deney grubu ile yapılan 7 oturumun ardından deney ve kontrol gruplarına aynı hafta içinde, ayrı oturumlarda SKÖ son test olarak tekrar u y g u l a n m ı ş t ı r . Bu uygulamadan sonra deney grubu ile yürütülen programdan seçilen etkinlikler, iki hafta süreyle kontrol grubu ile gerçekleştirilmiştir.
Bilişsel-Duy ussal Odaklı Etkinlikleri İçerenProgramın Geliştirilmesi ve Uygulanması
Programın geliştirilmesi sürecinde, engellilere yönelik tutumlarının değiştirilmesine ilişkin yapılan çalışmalar amaç, İçerik, kullanılan teknikler ve yapılan etkinlikler açısından gözden geçirilmiş, bu bilgilerin ışığında deney grubu iie yürütülecek bilişsel ve duyuşsal etkinlikleri içeren programın amaçlan ve içeriği belirlenmiştir. Programın amaçları öğrencilerin; 1. Fiziksel engelin (görme, işitme ve o r t o p e d i k ) d o ğ a s ı , n e d e n l e r i , s ı n ı f l a n d ı r ı l m a s ı , e ğ i t i m i , tıbbi tedavi ve rehabilitasyonları gibi konularda bilgilendirilmeleri, 2. Fiziksel engellilerin yaşadıkları güçlükleri /
sınırlılıkları arılamaları ve bunların aşılmasında çevredeki bireylerin rolü konusunda duyarlık k a z a n m a l a r ı , 3 . Fiziksel engellilerin diğer insanlardan farklı ve benzer özelliklerinin olduğunu, bazı desteklerle yaşamlarını normal biçimde sürdürebileceklerini içeren, engellilere ilişkin bütüncül bir bakış açısı kazanmaları olarak belirlenmiştir.
Programının uygulanması, haftada iki gün, yaklaşık 90 dakika süren 7 oturumdan oluşmuş ve Demirlibahçe İlköğretim Okulu tiyatro salonunda gerçekleştirilmiştir. Programın bilgilendirme boyutunda öğrencilere fiziksel engele ilişkin doğrudan bilgi verme, soru-cevap, grup tartışması, yazılı metinlerin dağıtılması gibi tekniklerden y a r a r l a n ı l m ı ş t ı r . Bunun yanı sıra fiziksel engellilerin kullandıkları yardımcı cihazlardan bazıları (beyaz baston, kabartmalı kitap, Braile alfabesi vb) gruba getirilerek, öğrencilere bunlarla ilgili bilgi verilmiş ve bu araçları kullanmaları sağlanmıştır. Ayrıca öğrencilerin gruba davet edilen görme engelli bir kişi ile etkileşimde bulunarak gerek bu araçlar gerekse engelli bireylerin yaşamları konusunda soru sormaları ve doğrudan bilgi edinmeleri sağlanmıştır. Engellilerin kullandıkları diğer bazı cihazlar (işitme cihazı, koltuk değneği, tekerlekli sandalye, ortez. protez vb) ile engellilere yönelik rehabilitasyon hizmetlerinin tanıtılmasında çeşitli resim ve filmlerden yararlanılmıştır. Öğrencilerin, engelli bireylerin desteklenmeleri ve fırsatların verilmesi durumunda yapabilecekleri konusunda anlayış geliştirmelerine yardımcı olmak üzere Özel Olimpiyatlarla ilgili bir film gösterilmiş, daha sonra film ile ilgili duygu ve düşüncelerini paylaşmaları sağlanmıştır.
P r o g r a m d a b i l g i l e n d i r m e y i temel alan etkinliklerin yanı sıraduyuşsal alana yönelik çeşitli etkinliklere de yer verilmiştir. Öğrenciler, fiziksel engelli bireylerin sınırlılıkları ve sosyal ortamlarda karşılaştıkları güçlüklerin farkına varabilmeleri amacıyla çeşitli yaşantısal etkinliklerde (rol oynama/canlandırma vb) bulunmuşlardır. Ayrıca öğrenciler üç gruba ayrılmışlar ve her gruba görme. işitme ya da ortopedik engelli bireylerin karşılaştıkları bir problem durumu verilerek, bu
güçlüğün üstesinden nasıl gelinebileceği konusunda grup tartışması yapmaları, çözümler üretmeleri is tenmiştir. Grup çalışmalarının ardından öğrencilerin bunları birbirleriyle paylaşmaları sağlanmıştır.
Verilerin Çözümlenmesi
Araştırmada İleri sürülen denencenin sınan ması amacıyla, deney ve kontrol gruplarının SKÖ'nden aldıkları ön test-son test puanlarına, tek faktörde tekrarlanan ölçümler için (Split-Plot desene uygun) çift yönlü varyans analizi uygulan mıştır.
BULGULAR
Bu bölümde, uygulanan programın öğrenci lerin engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeyleri üzerindeki etkisini belirlemek üzere yapılan analizler sonucu elde edilen bulgulara yer verilmiştir.
Deney ve kontrol gruplarının SKÖ'den aldık ları ön test-son test puan ortalamaları ve standart sapmaları Tablo 1*de sunulmuştur.
Tablo 1: Denev ve Koıifrol Gruplarının SKO On ve Son Ölçüm Puanlarının Ortalanın ve Sumdan Sapmaları
Gruplar Deney (n=20) Kontrol (n=20) On Test X 74.40 70.85 S 13.30 10.63 Son Test X S 92.50 (ı.37 71.95 14.19
Deney ve kontrol gruplarının program öncesinde SKÖ'nden aldıkları ön test puanlarının ortalamaları arasında anlamlı bir farklılık olup olmadığı ilişkisiz örneklemler için t-testle sınanmış, anlamlı bir farklılık bulunmamıştır (t=0.93. p>,05). Bu sonuç, uygulanan program Öncesinde deney ve kontrol grubundaki Öğrencilerin fiziksel engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeylerinin benzer olduğunu göstermektedir.
Program sonrasında deney grubundaki öğrencilerin fiziksel engelli yaşıtlarına ilişkin sosyal kabul düzeylerinde, kontrol grubuna göre anlamlı Ölçüde artış olup olmadığını belirlemek
BİLİŞSEL - DUYUŞSAL ODAKLI BİR PROGRAMIN İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNİN 21 FİZİKSEL ENGELLİ YAŞITLARINA YÖNELİK SOSYAL KABUL DÜZEYLERİNE ETKİSİNİN
İNCELENMESİ
üzere her iki grubun SKÖ'ııden aldıkları ön test-son test puanlarına, tek faktörde tekrarlanan ölçümler için çift yönlü varyans analizi uygulanmış ve Tablo 2'deki sonuçlar elde edilmiştir.
Tablo 2: Daıey ve Konimi Gruplarının SKÖ'ıten AidıUarı Pitonlara İlişkin Varyans Analizi Sonuçları Var ya [isin
Kaynağı Gruplar Arası
(Deney-Koni roll Grup İçi Denekler (Halal Ölçümler Arası (Öıı-Soıl) Grup s Ölçüm £ı ki leş i:»i Ölçümler x Grup İçi Denekler (Hala) Toplam K T 2904.50 1979.80 1843.20 1445 00 9033.50 17206.00 Sd 1 38 1 1 38 79 K O 2904.05 52.11) 1843.20 1445.00 237.72 F 12. 22 35. 38 27. 74 P 0.0 01 0.0 00 0.0 00
olarak bilişsel ve/veya duyuşsal yaklaşımı içeren tekniklerin kullanıldığı görülmektedir (Donaldson. 1980). Bilişsel alana odaklı çalışmalarda doğrudan bilgi verme, engelli bireyler hakkında film, slayt gösterme, panel izleme, engellilerle ilgili kitap, broşür, öykü okuma, engelli konukları gruba davet etme vb tekniklerden yararlanılarak, kişilerin engelli birey hakkında bilgi edinmesi, yanlış d ü ş ü n c e ve i n a n ç l a r ı n ı n d ü z e l t i l m e s i hedeflenmektedir. Bu çalışmada da deney grubu ile yürütülen programın önemli boyutlarından birisini, bilişsel alana odaklı çalışmalar oluşturmuş ve öğrencilerin bilgilendirilmesinde pek çok teknikten yararlanılmıştır. Program sonrasında öğrencilerin fiziksel engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeylerindeki olumlu gelişmeye ilişkin elde edilen sonuç, alanyazındaki pek çok araştırma bulgusuyla tutarlılık göstermektedir (Anderson ve Antonak. 1992; Civelek, 1990; Donaldson ve Martinson. 1977; Esposito ve Reed, 1986; Mathews, White ve Hank-Mrdjenovich, 1990; Özyürek. 1988; Seİler, 1980; VVestervelt ve Mc Kinney, 1980; White ve Randle, 1981). Ancak alanyazııı incelendiğinde, bilgilendirmeyi temel alan bazı çalışmalarda t u t u m l a r ı n o l u m l u y ö n d e d e ğ i ş m e d i ğ i görülmektedir (Aksütoğlu, 1997; Archie ve Sherrill 1989; Çiftçi, 1997). Donaldson (1980) tutum d e ğ i ş t i r m e ç a l ı ş m a l a r ı n ı gözden geçirdiği m a k a l e s i n d e , tutum d e ğ i ş m i n i s a ğ l a y a n çalışmaların Özelliklerini incelemiştir. Yazar tutum d e ğ i ş i k l i ğ i n i n g e r ç e k l e ş m e s i n d e , e n g e l l i l e r hakkında verilen bilgilerin inandırıcı olmasının, toplumdaki kalıp yargıların tersini ifade eden mesajları içermesinin ve bilginin didaktik yöntemlerle değil, ilgi çekici biçimde sunulmasının önemli olduğunu belirtmektedir. Bu çalışmada ilköğretim öğrencileri ile yürütülen programın tutum değişikliği açısından başarılı olmasında, Öğrencilere engellilerle ilgili bilgilerin iigi çekici (film, resim, yazılı materyal vb.) biçimde sunulmasının ve varolan ön yargıların (engelliler okuyamaz, çalışamaz, hareket edemez, spor yapamaz vb.) tersini ifade eden mesajların verilmesinin etkili olduğu düşünülmektedir, Engellilerin kullandıkları bazı araçlar (Braile alfabesi, beyaz baston vb.) gruba getirilerek Öğrencilerin, bu araçların nasıl kullanıldığını Tablo 2"de görüldüğü gibi, gruplar arası (F,_u
= 12.22, p <.01) ve ölçümler arası (FLW = 35.38, p <.00) ana etkiler ile ortak etki (F, 3S = 27.74, p<.00) anlamlı bulunmuştur. Ortak etkinin anlamlılığına ilişkin elde edilen bulgu, araştırmada ileri sürülen denenceyi destekler niteliktedir. Bilişsel-duyuşsal odaklı etkinlikleri içeren bir tutum değiştirme prog ramına katılmak, bu gruptaki öğrencilerin S K Ö ' -deki son test puanlarında, kontrol grubuna göre anlamlı düzeyde artışa yol açmıştır. Diğer bir deyişle deney grubundaki öğrencilerin fiziksel en gelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeylerinde kontrol grubuna göre olumlu yönde gelişme olduğu söylenebilir.
TARTIŞMA
Araştırmanın sonuçları, uygulanan bılişşel-duyuşsal odaklı etkinlikleri içeren bir programa katılmanın, ilköğretim öğrencilerinin fiziksel engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeylerinin geliştirilmesinde etkili olduğunu göstermiştir.
E n g e l l i b i r e y l e r e y ö n e l i k t u t u m l a r ı değiştirmek amacı ile yapılan çalışmalarda genel
görmeleri sağlanmıştır. Ayrıca Öğrencilere bazı cihazlarla ilgili resim, şema ve film gösterilmiş, davet edilen g ö r m e engelli bir konuğun açıklamalarıyla, yardımcı araçların işlevlerini a n l a m a l a r ı s a ğ l a n m ı ş t ı r . P r o g r a m a katılan öğrenciler açısından tüm bu e t k i n l i k l e r i n , engellilerle ilgili bilgi verme sürecini ilgi çekici hale getirdiği düşünülmektedir.
Uygulanan programın, öğrencilerin engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeylerini geliştirmede etkili olmasında, program içeriğinde Öğrencilerin etkileşimde bulundukları görme engelli bireyin üniversite mezunu, çalışan, başarılı, ailesi olan ve bağımsız hareket edebilen, yani kalıp yargılarla uyuşmayan bir kişi olmasının da katkısı olabilir. Engellilerle doğrudan etkileşim yolu ile tutumların değiştirilmesinde, etkileşimde bulunulan engelli bireylerin kalıp yargılara uymayan, yaşamlarında başarılı olmuş bireyler olmasının önemli olduğu, tersi durumda ise varolan kalıp y a r g ı l a r ı n p e k i ş t i r i l m e riski b u l u n d u ğ u belirtilmektedir (Donaldson, 1980;Özyürek, 1988).
Alanyazında e n g e l l i l e r e yönelik yaşıt t u t u m l a r ı n ı değiştirmek ve sosyal kabulü geliştirmek amacıyla bilgilendirmenin dışında duyuşsal alana odaklı müdahalelerin de yapıldığı görülmektedir. Bu tür programlar kişilerin sınırlı Ölçüde de olsa engelli bireyin dünyasını, yaşadığı güçlükleri anlamalarını, duyarlık ve empati geliştirmelerini sağlamaya yönelik engel durumunu canlandırma, rol oynama vb. diğer yaşan t isal etkinlikleri içermektedir (Küçüker, 1997). Bu araştırmada yürütülen programda bilgilendirmenin yanı sıra engelli bireylere yönelik duyarlık ve empati geliştirmek amacıyla duyuşsal alana yönelik etkinliklere de (canlandırma vb.) yer verilmiştir. Öğrencilerin engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeylerinin gelişmesinde bu tür etkinliklerin içerİlmesinin de katkısı olduğu düşünülmektedir. Alanyazında bu tekniklerin kullanıldığı bazı çalışmalarda olumlu tutum değişiminin sağlandığı görülürken (ibrahim ve Herr. 1982; Mc Gowan, İ 9 9 9 ; Westervelt ve Turnbull, 1980; Wright, 1980), zıt yönde bulguların varlığına da rastlanmaktadır (Ak t. D o n a l d s o n , 19801. Bu olumsuz sonuçların, programa katılan bireyin
canlandırmak üzere genellikle en uz sınırlılık taşıyan engelliliği seçmesi (örneğin baskın el kaybı g i b i ) , g e r ç e k t e n engelli bir birey gibi davranmaması, kişinin izleyenlerce de engelli birisi o l a r a k a l g ı l a n m a m a s ı ve t e p k i d e b u l u n u l m a m a s ı n d a n k a y n a k l a n a b i l e c e ğ i belirtilmiştir (Clunies-Ross ve O'Meara, 1989). Diğer taraftan Wright (1980), engelliliğin yalnızca sınırlılıkları ve güç yanlan vurgulandığında, yaşanan güçlüklerin nasıl üstesinden gelineceği konusunda çözümler üretilmediğinde ve bu yaşantıların oluşturduğu duygu ve düşünceler paylaşıl madiği nda, rol oynama vb. yaşantıların t u t u m l a r ı d e ğ i ş t i r m e d e etkili o l m a d ı ğ ı n ı belirtmektedir. Şimdiki çalışmada tutum değişikliği gözlenmesinin olası bir nedeni de, canlandırma d e n e y i m l e r i n i n ardından engelin yarattığı sınırlılıklarla başetmeye yönelik çözümlerin üretilmesi ve bu yaşantı ile ilgili duygu ve düşüncelerin paylaşılması olabilir.
Konuyla ilgili çalışmalar gözden
geçirildiğinde yalnızca bilişsel ya da duyuşsal alana yönelik etkinlikleri içeren programlardan çok, her iki alanı içeren tekniklerin yer aldığı programların tutumları d e ğ i ş t i r m e d e daha etkili olduğu görülmektedir (Darnel. 1993; Fenrick ve Petersen,
1984; Gronberg, 1982; Handlers ve Austin, 1980; Lazar. Gensley ve Orpeı. 1971; Leyser ve Price, 1983; Leyser ve a r k . . 1 9 8 6 ; Polat, 1994; Schwartzwald, 1981; Tekin, 1994). Bu çalışmada da öğrencilerin sosyal kabul düzeylerindeki gelişmede, uygulanan programda hem bilişsel hem de duyuşsal alana yönelik etkinliklerin yer almasının etkili olduğu d ü ş ü n ü l m e k t e d i r . Alanyazındaki benzer araştırma sonuçları ile uyuşan bu bulgu, tutumları değiştirmede her iki yaklaşımın birlikte kullanılmasının etkililiğine ilişkin bir kanıt olarak değerlendirilebilir.
Sonuç ve Öneriler
Y a p ı l a n bu ç a l ı ş m a d a i l k ö ğ r e t i m öğrencilerinin fiziksel engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeylerini geliştirmede, bilişsel ve duyuşsal temelli bir tutum değiştirme programının etkili olduğu görülmüştür. Ancak bu tür tutum değiştirme çalışmalarında elde edilen olumlu
Bi Lİ ŞSEL - DUYUŞSAL ODAKLI Bİ R PROGRAMIN İ LKÖGRETİ M ÖĞRENCİ LERl Nİ N 2 3 FİZİKSEL ENGELLİ YAŞITLARINA YÖNELİK SOSYAL KABUL DÜZEYLERİNE ETKİSİNİN
İNCELENMESİ
s o n u ç l a r ı n uzun d ö n e m d e de k a l ı c ı o l u p o l m a d ı ğ ı n ı n b e l i r l e n m e s i amacı i l e i z l e m e ç a l ı ş m a l a r ı n ı n y a p ı l m a s ı n ı n y a r a r l ı o l a c a ğ ı düşünülmektedir.
Bu çalışmada öğrencilerin kendi b i l d i r i m l e r i (sell-report) y o l u y l a , f i z i k s e l engelli yaşıtlarına i l i ş k i n sosyal kabul d ü z e y l e r i , bir başka deyişle e n g e l l i y a ş ı t l a r ı y l a o l u m l u e t k i l e ş i m d e bulunmaya/arkadaş olmaya y ö n e l i k davranışsal n i y e t l e r i ( t u t u m l a r ı ) d e ğ e r l e n d i r i l m i ş t i r . Bazı çalışmalarda çocukların ifade ettikleri tutumları ile doğal ortamlardaki gerçek davranışları arasında farklılık bulunabildiği belirtilirken ( A k ı . Lombana, 1982), diğer taraftan ö ğ r e n c i l e r i n davranışsal niyetlerinin, gerçek/gözlenen davranışlarının en iyi yordayıcısı olduğu belirtilmiştir (Roberts ve Smith, 1999). Bu sonuçlar dikkate alındığında, ş i m d i k i ç a l ı ş m a d a u y g u l a n a n p r o g r a m s o n r a s ı n d a ö ğ r e n c i l e r i n f i z i k s e l e n g e l l i yaşıtlarına i l i ş k i n
s o s y a l k a b u l d ü z e y l e r i n d e k i ( d a v r a n ı ş s a l n i y e t l e r i n d e k i ) o l u m l u g e l i ş m e n i n , d o ğ a l o r t a m l a r d a k i gerçek davranışlarına ne ölçüde yansıdığının belirlenebilmesi amacıyla gözleme dayalı verilerin elde edilmesinin de yararlı olacağı d ü ş ü n ü l m e k t e d i r . B u n d a n sonra y a p ı l a c a k çalışmalarda bu y o l l a elde edilecek v e r i l e r , u y g u l a n a n t u t u m d e ğ i ş t i r m e p r o g r a m l a r ı n ı n , e n g e l l i ö ğ r e n c i l e r e y ö n e l i k yaşıt k a b u l ü n ü n geliştirilmesi amacına ne ölçüde hizmet ettiğine ilişkin daha gerçekçi bilgi sağlayabilir.
Sonuç olarak öğrencilerin engelli yaşıtlarına yönelik sosyal kabul düzeylerini geliştirmek üzere ç e ş i t l i p r o j e l e r i n o l u ş t u r u l m a s ı , b u n l a r ı n e t k i l i l i k l e r i n i n d e ğ e r l e n d i r i l m e s i ve bu tür ç a l ı ş m a l a r ı n y a y g ı n l a ş t ı r ı l m a s ı , k a y n a ş t ı r m a uygulamalarının başarılı olması açısından önemli aörül inektedir.
KAYNAKÇA
Aksüloğlu. O . (1997). İlkokul Öğrencilerinin zihinsel Özürlü
yapılarına karşı tulumu. Yayınlanmamış yüksek lisans
tezi. Ege Üniversitesi. İzmir.
A k t a s . C. (2U0I). İlköğretim öğrencilerinin fiziksel (bedensel)
özürlü yaslılarına yönelik sosyal kabul düzeylerinin geliştirilmesi. Yayınlanmamış özürlüler uzmanlığı lezi.
Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı, Ankara. Anderson. R J. & Anlonak, R. F. (1992). The influence of
alliıııdes and contacl on reaction to person with physical and speech d i s a b i l i t i e s . Rehabilitation Counseling
Bulletin. 35(4). 240-247.
A r c h i e . V. W. & Sherrill. C. ( 1 9 8 9 ) . Altitudes toward handicapped peers of mains!reamed anil nonmain streamed children in physical education. Perceptual and Motor
Skill. 69, 319-322.
Bak. J. J. & Siperslein. G. N. (1987). Effects of menially retarded children's behavioral competence on nonrelarded peers' behaviors and attitudes: Toward establishing ecological validity in allimde research. American Journal
of Ment.il Deficiency, 9l( I). 31-39.
Bıyıklı. L. (1989). Bedensel özürlü çocukların benlik
kavramı-Aile kabul düzeyi açısından. Ankara Üniversitesi
Basımevi. Ankara.
Bishop, T. A. & İnderbitten, H. M. (1995). Peer acceptance and friendship: An investigation of their relation lo self-esteem. Journal of Early Adolesceiuc. 476-490. Civelek. A. (1990). Eğitilebilir zihinsel özürlü çotukların sosyal
kabul görmelerinde nar m a I çotukların bilgilendirilmelerinin ve iki grubun resim if ile beden eğitimi derslerinde bütünlestirilmeleriııin etkileri.
Y a y ı n l a n m a m ı ş dokiora tezi, Ankara Üniversilesi, Ankara.
Clunies-Ross. G . & O'Meara, K. (1989). Changing the aıtmıdes of students towards peers with disabilities. Australian
Psychologist, 24(2). 273-2X4.
Çiftçi. İ. (1997). Normal çocuklun bilgilendirmenin özürlü
yaşıtlarına \önelik tulumlarına etkisi. Yayınlanmamış
yüksek lisans lezi. Abani İzzet Baysal Üniversitesi. Bolu. Darnell, N. (1993) The effects ol university students' altitudes
t o w a r d s person with disabilities through classroom experience wilh an instructor with disability. Dissertation
Abstracts International. 54(4), 1239-A.
Degrella, L. H. & Green. V. P. [1984). Young c h i l d r e n ' s altitudes towards orthopedic and sensory disabilities.
Education o\ Visual Handicapped. If>( 1). 3-11.
Diken, I. ( 1 9 9 8 ) . Smtjinda zihin engelli çocuk bulunan i r
bulunulayım sınıf Öğı etmenlerinin zillin engelli ço< tıkların kovnıışıtrılmasıııa Yönelik tutumlarının karşılaştırılması
Yayınlanmamış yüksek lisans lezi. Abant İzzet Baysal Üniveı-ilesi.Bolıı.
Donaldson, J. (1980). Changing altitudes toward handicapped persons: A review and analysis of research, Exceptional
Children. 460>. 505-514.
Donaldson. J. & Malinson. M. C. (1977). Modifying altitudes toward physically disabled persons. Exceptional Children. « , 3 3 7 - 3 4 1 .
Esposito. B. G. & Reed. T. M. (1986). The effeel of coniacl with handicapped person on young c h i l d r e n ' s altitudes.
Exceptional Children, 530), 224-229
Fenrick, N. & Petersen T. K.f 1984). Developing positive change in altitudes towards moderate I y/se vere I y handicapped sludens Ihrough a peer tutoring program. Education And
Training Of Mentally Retarded, (April) 83-90.
Graffı, S . & Minnes, P. M. (1988). Attitudes of primary school children t o w a r d s the physical apperance and label associated wilh Down syndrome. American Journal of
Mental Retardation. 93 ( I ) 2S-35.
Gronbcrg. G. W. (1983). Attitudes responses of non hand i capped elementary students to specific information and contacl wilh the handicapped. Dissertation Abstract International. « ( I O M 1 8 0 - A .
Handlers, A. & Auslin, K. (1980). Improving altitudes, of high school s t u d e n t s towards Iheir handicapped peers.
Exceptional Children. 47(3). 228-229.
Harper. D. C. (1997). Children's attiludes towards physical disabilitiy in Nepal: A field study. Journal Of Cross
Cubura! Psychology. 28(6). 710-729.
Home. M D. (1985). Attiludes towards handicapped students London: Lawrence Arlbaum Associates Publishers. Ibrahim. F. A. & H e n . E. L. (1982). Modificalion of alliludes
towiitds disability: Differential effeel of Iwo educational model. Rehabilitation Counselling Bulletin. (Sept), 29-36 Kaner. S. (1995). Görme ve ortopedik engelli ve engelli olmayan
ergenlerin benlik saygılarının karşılaştırmalı olarak incelenmesi. Oz.el Eğitim Dergisi, 2 (1). 11-18.
Kaııer, S. (2000). Ortopedik engelli ve engelli olmayan erkek ergenlerde benlik saygısı ve beden imajı. Özel Eğilim
Dergisi. 2 ( 4 ) , 13-22.
K ü ç ü k e r , S. ( 1 9 9 7 ) . Bilgi verici psikolojik danışmanlık
programının zihinsel Özürlü çocukların kardeşlerinin özürle ilgili bilgi düzeylerine ve Özürlü kardeşlerine yönelik tutumlarına etkisi. Yayınlanmamış dokiora tezi,
Ankara Üniversitesi, Ankara.
Lazar. A. L , Gensley. 1. T. & Orpeı. R. E (1971). Changing attitudes of young mentally gifted children lowards handicapped person. Exceptional Children. .'7,601-602. Leyscr. Y. & Price, S. (1985). Improving aitimdes or gifted
children lowards the handicapped. Edu.atiou, 105(A). 432-437.
Leyscr. Y . C u m b l a d . C. & Strickmaii, D. (1986) Direct inleivemion lo modily alliludes imiiird Ihe handicapped
BİLİŞSEL-DUYUŞSALODAKLI BİR PROGRAMIN İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİLERİNİN FİZİKSEL ENGELLİ YAŞITLARINA YÖNELİK SOSYAL KABUL DÜZEYLERİNE ETKİSİNİN
İNCELENMESİ
25
hy community volunteers: The learning about handicaps programme. Edicationul Review, .W(3), 229-236.
Lombano. J. H. (1980). Fostering positive attitudes towards handicapped sludens: A guidance challenge. School
Counsellor, (2). 176-183.
Lombano. J. H. (1982). Guidance for handicapped undents Sprinfield. Illinois: Charles C. Thomas. Publisher
Manelli. M.. Schneider. 13. H. & Sipcrstein. G.N. 12001). Social acceptance of children with mental retardation: Testing the contact h y p o t h e s i s with an Itailan s a m p l e .
International Journal of Behavioral Development, 25(3).
279-286.
Mathews, M. R.. White, G. W. & Hank-Mrdjeliovich. P. (1990). Using a slide presentation to challenge attitudes towards people with disability and knowledge of independent living services. Rehabilitation Counti'lUny.. 33(4), 3 0 1 -306.
Mc Gowun. P. J (1999). The ejfet t of simulation on attitudes
towards person with disabilities. Unpublished doctoral
dissertation. Seton Hall University. USA.
Özyürek. M. ( 1 9 8 8 ) . Özürlü kişilere yönelik değiştirilen
tutumlunu sürekliliği. Eskişehir". Anadolu Üniversitesi
Yayınları.
Ozyürek. M. (2000). Tutumlar ve engelliler? vo'ııefık tulumların
değiştirilmesi.Ankara: Karatene Yayınlan.
Polal. F. (1994). Changing altitudes of sclıool counselors toward
persons with exceptionality: Art cvpeirniental study.
Yayınlanmamı; yüksek lisans tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi.Ankara.
Reis. M. E. (1988). Improving attitudes of noıırelarded fourt graders toward people who are mildly mentally retarded: Implications for mainstreaming. Education and Training
in Mentol Retardation, E5-91.
Roberts, C. M. & Smith, P.R. (1999). Attitudes and behaviour of children toward peers with disabilities. International
Jouriuit of Disability, Development and hduntiion. 46t f).
3 S-SO.
Royal, O. P. & R o b e r l s . M . 0 9 8 7 ) . Student'.' perception of and altitudes towards disabilities: A comparison of lweiil>
conditions. Journal of Clinical Child P<\tholoy;yjö{2). 122- 132
Sell wart/waki. F. R. M 981). A study of effect of cognitive and affective intervention on attitudes of upper elementary c h i l d r e n t o w a r d s p h y s i c a l l y d i s a b l e d c h i l d r e n .
Dissertation Abstract International. 42(A). 1393-A
Seiller. P. 11980). Experimental variables affecting inlegralion of special needs sludens. Dissertation Abstract International, 32(3), 170-A.
Sipcrstein. G . N . (1980). Instruments for measuring children's a t t i t u d e s t o w a r d the h a n d i c a p p e d . U n p u b l i s h e d manuscript, University of Massachusetts/Boston.
Sipcrstein. G. N. & Bak. J. J. (1985). Effects of social behavior on c h i l d r e n ' s attitudes t o w a r d their mildly and moderately mentally retarded peers American Journal of
Menial Deficiency.<X){3). 319-327.
Sipersiein.G. N.. Bak. J. J. & O ' K e e t e , P. (1988). Relationship between children's attitudes toward and their social acceptance of mentally retarded peers. Ameticaii Journal
on Mental Retardation, 93(1), 24-27.
Tekin. E. (1994). 77le effect of exposure to information
techniques ott fourth grade children's sue ial acceptance level of exceptionality, Mayınlanmamış yüksek lisans tezi,
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
Westcrvell.V. D. & Turnbull. A. P. (1980). Children's attitudes towards physically handicapped peers and intervention approaches for attitute change. Physical Terttpy. 60(7). 896-901.
Westcrvelt, V. D. & McKinney. J. D. (1980). Effect a film on nonhandicapped children's altitudes towards handicapped children. Exiepiiomil Children. 40(4), 2 9 4 - 2 % .
White. M. & Randle, S. (1981). The effect of informational sensitization program on altitudes or regular seventh grade students towards special education students. Dissertation
Abstract International, 43(01). 140-A.
Wiighi. E. Ft. (1980). Developing constructive view of life with disability. Rehabilitation Literature, 4 / . 274-279.
Yukci. H. E. (1988). Altitudes towards person with disabilities. New York: Springer Publishing Companj
