Tip 2 Diyabetiklerde Beslenme Eğitiminin Metabolik Kontrol Üzerindeki Etkinliği

(1)

Beslenme ve Diyet Dergisi / J Nutr and Diet 3 1( 1 ):32-38, 2002

TİP 2 DİYABETİKLERDE BESLENME EĞİTİMİNİN METABOLİK

KONTROL ÜZERİNDEKİ ETKİNLİĞİ

Dr. Dyt. Emel ÖZER*>**, Uzm. Dr. Serpil SALM AN**, Uzm. Dr. A hm et Ş E N G Ü L * * * , Uzm. Dr. Mehmet SARGIN****, Hmş. Selda GEDİK*, Prof. Dr. M. Temel Y IL M A Z * **

Ö Z E T

Farklı beslenme bilgi düzeyine sahip tip 2 diyabetli bi reylerde beslenme eğitiminin metabolik kontrol üzerin deki etkisini araştırmak amacıyla planlanan bu pros- p e k tıf çalışmada, 194 tip 2 diyabetli bireye, 15-16 kişi

lik gruplar halinde, 90 dakika süren beslenme eğitimi verilmiştir. Eğitimden önce beslenme bilgi düzeyleri öl çülmüş; tip 2 diyabetli bireyler düşük ve yüksek bilgi düzeyine sahip olarak iki gruba ayrılmıştır. Eğitim ön cesi her iki grubun metabolik parametreleri arasında anlamlı bir fa r k bulunmamış olmasına karşın, beslen me eğitimi verildikten 3 ay sonra bilgi düzeyi yüksek olan grupta H b A ]c düzeyi, bilgi düzeyi düşük olan gru ba kıyasla diişiik bulunmuştur (p< 0.01). Düşük ve y ü k  sek bilgi düzeyine sahip olan diyabetik erkeklerin eği tim öncesi ve eğitim sonrası bulguları arasında anlam  lı bir fa r k saptanmamıştır; buna karşın 3. ayda, gerek düşük gerekse yüksek bilgi düzeyine sahip olan kadınla rın açlık kan şekeri, H b A ]c, trigliserid ve VLDL-koles- terol düzeyleri başlangıç değerlerine kıyasla anlamlı olarak düşük bulunmuştur (her iki grup için de sırasıy la p< 0.001 ,p < 0.001 ,p < 0.05, p< 0.05). Bulgular bes lenme eğitiminin tip 2 diyabetik bireylerde metabolik kontrolün sağlanmasında etkin olduğunu, ancak bu olumlu etkinin kadınlarda daha baskın olduğunu gös termektedir.

A n a h ta r Sözcükler: Beslenme eğitimi, diyabet eğitimi, dia bet es me 11 i t us

A B S T R A C T

T h e E ff e c t i v e n e s s o f N u t r i t i o n a l E d ııc a tio n on M e ta b o lic C o n tr o l in T yp e 2 D ia b etics

İn this prospective study the ejfect o f nutrition educati- on on metabolic control in people vvith type 2 diabetes

* İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı Diyabet Bilim Dalı ** İstanbul Üniversitesi Deneysel Tıp Araştırma

Enstitüsü Diyabet Birimi

*** Şişli Eti al Eğitim ve Araştırma Hastanesi Endokrinoloji Bölümü

**** Kartal Eğitim ve Araştırma Hastanesi Endokrinoloji Bölümü

who has different nutritional kno\vledge level (n= 194) has been investigated. Nutrition edııcation w as given f o r 90 minutes to groups o f 15-16 diabetics. Nutritional knowledge level was evaluated before the edııcation and people who had type 2 diabetes \vere divided in t o two groups as low and high kno\vledge level. A lthough there were no significant dijferences bet\veeıı t\vo g r o  ups before nutritional edııcation, H b A ]c levels were f o  und to be signifıcantly lower in people \vho h a d high knowledge level than the people who had lo\v kııo\vled- ge level after 3 month o f nutrition edııcation (p< 0.01). Ali parameters o f mal e s who h a d low or high knovvled- ge level were not signifıcantly affected by nutrition edu- cation. Hovvever fastiııg blood glucose, H b A ]c, triglyce- ride, VLDL-cholesterol levels offenıcıles wlıo h a d high or low kno\vledge level were f o u n d to be significantlv lower at 3 month than the results o f the entry (for both group p< 0.001, p< 0.001, p< 0.05, p< 0.05 re sp ec ti vely). In conclusion, nutritional edııcation is ejfective in achievenıent o f an optimized m etabolic control but this positive ejfect is mor e pronıinent in \vomen.

Key Words: Nutrition edııcation, diabetes edııcation, diabetes mellitus

GİRİŞ

D iy a b e t ted av isi; d i y a b e t e ğ i t i m i , tıb b i b e s l e n m e t e davisi ( T B T ) , m e d ik a l ted a v i (oral a n t i d i y a b e t i k i l a ç lar ve insülin) ve e g z e r s iz o l m a k ü z e r e 4 t e m e l t e d a vi p ren sib in i i ç e r m e k te d i r . T e d a v i n i n t e m e l taşı ise diyabetli b irey in d i y a b e t ve t e d a v is i k o n u s u n d a e ğ i tilm e s id ir (1-4). K rall (4), d i y a b e t e ğ i t i m i n i n t e d a v i nin bir ö ğ esi değil te d a v in i n k e n d i s i o l d u ğ u n u s ö y l e m e k te d ir. T B T , d iy a b e t te d a v is in in en ö n e m l i ö ğ e l e r i n d e n b i r i dir (5,6). Etkili b e s l e n m e ö n e r i l e r i n i n ve b e s l e n m e te d a v is in e u y u m u n , m e d i k a l t e d a v i y e g e r e k s i n i m i a z a l t m a s ı n a k a rş ın , d i y a b e t i k b i r e y l e r i n , b e s l e n m e te d a v is in e g ö s te rd ik le r i u y u m u n g e n e l o l a r a k z a y ı f o ld u ğ u b i li n m e k t e d i r ( 7 - 1 1 ) . B e s l e n m e t e d a v i s i n e u y u m u n y e t e r s i z l i ğ i n d e , s a ğ l ı k e k i b i n i n ö ğ r e t m e

(2)

TİP 2 D İ Y A B E T İ K L E R D E B E S L E N M E E Ğ İ T İ M İN İ N M E T A B O L İ K K O NTR O L ÜZERİNDEKİ ETKİNLİĞİ

33

stratejilerini ve tekniklerini etkili olarak kullanama masının rolü büyüktür (12,13). Beslenme tedavisinin başarıya ulaşması için gerekli koşulların en önemlisi ise diyabetli bireye verilecek olan beslenme eğitimi dir (14-18). Diyabetlilere verilen eğitim programları nın bilgi d ü zeyinde artış sağladığı ve metabolik kontrolü iyileştirdiği bildirilm ektedir, oysa ki eğitim programlarının etkinliğinin değerlendirilmesinde sa dece bilgi düzeyindeki artışın ölçümü yeterli değildir (19-22). Vücut ağırlığı, serum glikoz ve lipid düzey lerindeki değişiklikler beslenm e tedavisinin etkinli ğini gösteren önemli kriterlerdir. Çeşitli diyet tipleri nin bu kriterler üzerindeki etkisini gösteren çalışma lar m evcut olm akla birlikte, diyabette beslenme eği timinin tip 2 diyabetlilerde vücut ağırlığı ve metabo lik kontrol üzerindeki etkilerini gösteren çalışmalar kısıtlıdır ve m evcut çalışm alarda beslenme bilgi dü zeyine göre bir gruplandırm a yapılarak eğitimin etki si değerlendirilmemiştir (15,18,23-26).

Bu çalışma, farklı bilgi düzeyine sahip tip 2 diyabet lilerde beslenme eğitiminin vücut ağırlığı, H b A lc, kan glikoz ve lipid düzeylerine etkisinin araştırılma sı amacı ile planlanmıştır.

A R A Ş T IR M A Y Ö N T E M İ ve A R A Ç L A R I

Çalışmaya, İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakül tesi Diyabet Bilim Dalı ve İstanbul Üniversitesi D e neysel Tıp A raştırm a Enstitüsü Diyabet Araştırma ve U ygulama Birimi Polikliniklerim e başvuran, daha önce beslenme eğitimi alm am ış 194 (1 0 4 ’ü kadın, 9 0 ’ı erkek) tip 2 diyabetik birey dahil edilmiştir. Ç a lışmanın başlangıcında, tedavide beslenmenin öne mi, beslenme tedavisinin genel prensipleri, yenilme mesi, kısıtlı yenilmesi gereken yiyecekler ve neden leri, öğün sayısı ve öğün zamanlam asının önemi, de ğişim listeleri ve bu listelerin öğün planlamasında kullanılması konularını içeren beslenme eğitimi, has talara 15-16 kişilik gruplar halinde 90 dakikayı kap sayan bir sürede verilmiştir.

Çalışmaya katılan diyabetlilerin beslenme bilgi dü zeyini değerlendirm ek am acıyla eğitimde anlatılan konuları içeren 20 soruluk bir soru formu hazırlan mış ve eğitim öncesinde diyabetliler tarafından ce vaplandırılmıştır. Doğru verilen her cevaba 2 puan, her yanlış ve yanıtsız cevaba 0 puan verilerek yapı lan değerlendirme sonucunda < 20 puan alanlar bilgi düzeyi düşük (BD D ) grup, > 20 puan alanlar bigi dü zeyi yüksek (BDY) grup olarak kabul edilmiştir. Di yabetli bireylerin eğitim düzeyi eğitim skoru ile be lirlenmiştir. E ğitim sk o ru n u saptam ak amacıyla okur-yazar olm ayana 0 , okur-yazara 1, ilkokul mezu

nuna 2, ortaokul mezununa 3, lise mezununa 4, üni versite mezununa 5 puan verilerek değerlendirme ya pılmıştır.

Beslenme eğitiminin, beden kitle indeksi (BKİ) ve metabolik parametrelere etkisini araştırmak için; eği tim öncesinde ve eğitimden sonraki 3. ayda alınan kan örneklerinde açlık kan şekeri (AKŞ), H bA lc, ko lesterol, trigliserid, HDL-kolesterol, LDL-kolesterol, VLDL-kolesterol ölçümleri yapılmış ve BKİ hesap lanmıştır. AKŞ, toplam kolesterol, HDL-kolesterol ve trigliserid ölçümleri enzimatik yöntem, H bA lc mikro kolon kromotografik metod ile tayin edilmiştir (27). LDL-kolesterol ve VLDL-kolesterol Friedvvald formülü ile hesaplanmıştır (28). Elde edilen bulgula rın istatistiksel değerlendirmesinde eşlendirilmiş se rilerde student’s t-testi kullanılmış ve p< 0.05 istatis tiksel anlamlılık sınırı kabul edilmiştir (29).

BULGULAR

Araştırmaya katılan 194 diyabetli bireyin ortalama kronolojik yaşı 57.2 ± 7.5 yıl, ortalama diyabet yaşı 13.8 ± 5.5 yıl, eğitim öncesi ortalama BK İ’si 29.3 ± 3.4 kg/m2 ve ortalama H bA lc düzeyi %7.8 ± 2 .3 bu lunmuştur.

Soru formlarının cevaplarına göre; tip 2 diyabetli bi reylerin %41 (79)’i 17.5 ± 3.5 puan ile BDD grup, %59 (1 15)’u 27.5 ± 3 .5 puan ile BDY grup olarak de ğerlendirilmiştir. Beslenme bilgi düzeyine göre BDD ve BDY gruptaki diyabetlilerin genel özellikleri Tab lo 1 ’de verilmiştir. BDD grupla karşılaştırıldığında, BDY grubun beslenme bilgi düzeyi, aylık gelir ortala ması ve eğitim skoru ortalaması anlamlı olarak yüksek bulunmuştur (sırasıyla; p< 0.05, p< 0.001, p< 0.001). Tablo 2 ’de görüldüğü gibi BDD ve BDY olan grup ların eğitim öncesi BKİ, AKŞ, H bA lc, kolesterol, trigliserid, HDL-, LDL- ve VLDL-kolesterol düzey leri arasında anlamlı bir fark saptanmamış (p> 0.05), ancak beslenme eğitiminden 3 ay sonra BDY grubun H b A lc düzeyi BDD gruba kıyasla daha düşük bulun muştur (p< 0 .01).

BDD grubun eğitim öncesi ve sonrası BKİ ve laboratuvar bulguları arasında anlamlı bir fark bulunmamış olmasına karşın, BDY grubun BKİ (p< 0.01), AKŞ (p< 0.01), HbA,c (p< 0.01), trigliserid (p< 0.001) ve VLDL-kolesterol (p< 0.01) düzeyleri eğitim öncesi ile kıyaslandığında 3 . ayda anlamlı olarak düşük bu lunmuştur (Tablo 2).

Beslenme bilgi düzeyine göre BDD ve BDY grupta ki diyabetik kadın ve erkeklerin genel özellikleri

(3)

34

ÖZER E, SALMAN S, ŞEN'GÜL A. SARGIN M. GEDİK S. YILMAZ MT.

Tablo 3 ’te verilmiştir. Diyabetik kadınların %41.3 (43) ’ü 16.5 ± 3 - 5 puan, diyabetik erkeklerin %40 (36)’ı 19.5 ± 3-4 puan ile BDD grup olarak, diyabe tik kadınların %58.7 (61)’si 27.0 ± 3.6 puan, diyabe tik erkeklerin %60 (54)’ı 28.0 ± 3.6 puan ile BDY

grup olarak değerlendirilmiştir. BDD ve BDY olan diyabetik kadın ve erkeklerin beslenme bilgi düzeyi, aylık gelir ortalaması ve eğitim skoru karşılaştırıldı ğında; BDD gruptaki diyabetik kadınların ve erkek lerin beslenme bilgi düzeyi, aylık gelir ortalaması ve

Tablo 1. Beslenme Bilgi Düzeyine Göre Tip 2 Diyabetli Bireylerin Özellikleri

BDD Grup (n= 79) 17.5 ± 3.5 58.7 ± 7 .3 14.0 ± 5.8 284.0 ± 60.5 2.3 ± 1.6 BDY Grup (n= 115) 27.5 ± 3.5* 56.0 ± 7.4 13.6 ± 5 . 3 388.5 ± 118.0** 3.6 ± 1.2*** Bilei skoru

Kronolojik yaş (yıl) Diyabet süresi (yıl) Aylık gelir (milyon) Eğitim skoru

D e ğ e r l e r orta lam a ± S D olarak veri lm işt ir .

* p< 0.05, ** p<0.01,*** p< 0.001

• • __

Tablo 2. Beslenme Bilgi Düzeyine Göre Tip 2 Diyabetli Bireylerin Eğitim Öncesi ve Eğitim Sonrası Klinik ve Labo- ratuvar Bulgularının Karşılaştırılması

Eğitim Öncesi

BDD Grup BDY Grup

Eğitim Sonrası

BDD Grup BDY Grup BKİ (kg/m2) 29.8 ± 3.3 28.7 ± 3 . 4 29.7 ± 3.3 28.2 ± 3.5* AKŞ (mg/dL) 167.5 ±47.1 158.7 ± 39.5 146.1 ± 39.9 137.5 ± 27.2* HbA,c (%) 8.0 ± 2 .0 7.7 ± 2 .4 7.8 ± 1.8 7.0 ± 1.9*’* Kolesterol (mg/dL) 216.8 ±52.8 208.2 ±46.3 213.8 ± 52.2 198.8 ± 45.4 Trigliserid (mg/dL) 181.3 ± 7 6.6 178.2 ± 70.7 171.6 ± 7 2 .0 154.3 ± 53.3** HDL-kolesterol (mg/dL) 44.3 ± 11.8 44.6 ± 11.2 45.8 ± 12.2 43.2 ± 1 1 . 9 LDL-kolesterol (mg/dL) 133.8 ± 4 4.6 128.1 ± 4 4 .2 130.4 ± 4 2 .2 125.5 ± 42.6 VLDL-kolesterol (mg/dL) 38.9 ± 2 2.9 37.1 ± 18.0 36.1 ± 18.2 32.1 ± 12.8* D e ğ e r l e r orta la ma ± S D olarak ve ril mi şti r.

^ p < 0 . 0 1 ; e ğ i t i m s o n r a s ı n d a B D D grup ile B D Y grup k a r a l a ş t ı r ı l m ı ş t ı r .

* p < 0 . 0 1 . ** p < 0 . 0 0 1 ; B D Y g r u bu nu n e ğ i t i m ö n c e s i ile e ğ i t i m so n ra sı kar şılaş tırı lmış tır.

Tablo 3. Beslenme Bilgi Düzeyine Göre Tip 2 Diyabetli Kadın ve Erkek Bireylerin Özellikleri

Diyabetik Kadınlar Diyabetik Erkekler

(n= 104) (n= 90)

BDD Grup BDY Grup BDD Grup BDY Grup (n= 43) (n = 6 1 ) (n= 36) (n= 54) Bilgi skoru 16.5 ± 3.5 27.0 ± 3.6* 19.5 ± 3.4 28.0 ± 3.6* Kronolojik yaş (yıl) 58.5 ± 9.0 56.0 ± 7.0 59.0 ± 5.6 55.0 ± 8.0 Diyabet süresi (yıl) 13.5 ± 7.2 11.8 ± 7.9 14.5 ± 4.5 15.4 ± 2.5 Aylık gelir (milyon) 194.0 ± 9 2 .0 320.5 ± 130.0** 374.0 ± 30.0 456.5 ± 106.0** Eğitim skoru 1.8 ± 1.5 3.4 ± 1.5** 2.8 ± 1.7 3.8 ± 1.0** D e ğ e r l e r o r tal am a ± S D olarak v e ri lm iş ti r .

(4)

TİP 2 D İ Y A B E T İ K L E R D E B E S L E N M E E Ğ İ T İ M İ N İ N M E T A B O L İ K KO N T R O L ÜZERİNDEKİ ETKİNLİĞİ

35

eğitim skoru ortalam ası B D Y gruptaki hemcinsleri nin ortalama d eğ erlerin d en anlamlı olarak düşük b u lunmuştur (sırasıyla; p< 0.05, p< 0.001, p< 0.001). Ayrıca, B D D gruptaki kadınların eğitim skorunun aynı gruptaki erkeklere kıyasla anlamlı olarak düşük olduğu saptanm ıştır (p< 0.001). G erek B D D gerekse BDY olan diyabetik erkeklerin ortalam a aylık gelir lerinin, B D D ve B D Y diyabetik kadınların ortalama aylık gelirlerinden y ü k sek olduğu bulunm uştur (her ikisi için p< 0 .0 0 1 ).

Beslenme eğitim inin diyabetik kadın ve erkeklerin BKİ ve laboratuvar bulg u ların a etkisi karşılaştırmalı olarak incelendiğinde, gerek B D D gerekse BDY gruptaki diyabetik erkeklerin eğitim öncesi ve eğitim

sonrası 3. aydaki bulguları arasında anlamlı bir fark saptanmamıştır (p> 0.05) (Tablo 4).

Hem BDD hem de BDY gruptaki diyabetik kadınların eğitim sonrası AKŞ, H bA lc, trigliserid ve VLDL-ko lesterol düzeyleri eğitim öncesi saptanan değerlere kı yasla anlamlı olarak düşük bulunmuştur (her iki grup için de sırasıyla p< 0 .001, p< 0 .001, p< 0.05,p< 0.05) (Tablo 5). Başlangıçta BDD ve BDY diyabetik ka dınların BKİ dışında (p< 0.05) metabolik parametre leri arasında anlamlı bir fark bulunmamış olmasına karşın, beslenme eğitiminden 3 ay sonra BDY kadın ların BKİ ve H b A lc düzeyleri BDD kadınların dü zeylerine kıyasla daha düşüktür (sırasıyla p< 0.05, p< 0.001) (Tablo 5).

Tablo 4. Beslenme Bilgi Düzeyi Düşük ve Yüksek Olan Tip 2 Diyabetli Erkeklerin Eğitim Öncesi ve Eğitim Sonra

sı Klinik ve Laboratuvar Bulgularının Karşılaştırılması

BDD Diyabetik Erkekler (n= 36)

Eğitim Öncesi Eğitim Sonrası

BDY Diyabetik Erkekler (n= 54)

Eğitim Öncesi Eğitim Sonrası BKİ (kg/m2) _{27.8 ± 3.3} _{27.6 ± 2 . 9} _{28.1 ± 3 .2} 27.8 ± 2.9 AKŞ (mg/dL) _{151.6 ± 35.1} _{144.5 ± 34.6} _{149.2 ± 34.6} 139.6 ±28.5 H b A lc (%) _{7.7 ± 2.0} _{7.3 ± 1.7} _{7.3 ±2.3} 6.8 ± 1.8 Kolesterol (mg/dL) 223.7 ± 56.8 202.7 ± 57.3 206.4 ±51.7 189.6 ±52.3 Trigliserid (mg/dL) _{157.4 ± 57.9} _{155.6 ± 57.0} _{181.5 ± 72.3} 162.9 ±59.0 HDL-kolesterol (mg/dL) _{46.9 ± 12.3} _{43.5 ± 8.8} _{41.9 ± 11.2} 41.1 ± 12.3 LDL-kolesterol (mg/dL) _{138.9 ± 53.9} _{117.8 ± 50.8} _{129.2 ±43.8} 123.5 ±43.9 VLDL-kolesterol (mg/dL) 31.1 ± 11.5 31.1 ± 1 1 .3 34.2 ± 14.8 32.6 ± 12.5 D e ğ e r l e r o r t a l a m a ± S D o l a r a k v e r i l m i ş t i r .

Tablo 5. Beslenme Bilgi Düzeyi Diişiik ve Yüksek Olan Tip 2 Diyabetli Kadınların Eğitim Öncesi ve Eğitim Sonra

sı Klinik ve Laboratuvar Bulgular inin Karşılaştırılması

BDD Diyabetik Kadınlar (n= 43)

Eğitim Öncesi Eöitim Sonrası

BDY Diyabetik Kadınlar (n= 61)

Eğitim Öncesi Eğitim Sonrası BKİ (kg/m2) 31.5 ±4.1 31.2 ± 4 .0 _{29.6 ± 5 . İ t} 29.1 ±5.0* AKŞ (mg/dL) _{176.1 ± 50.9} _{147.0 ± 43.2*} _{160.7 ±42.5} 132.0 ± 27.6* H b A lc (%) 8.3 ± 1.9 7.8 ± 1.9** 7.8 ± 2.0 6.9 ± 1.8*’M Kolesterol (mg/dL) 215.0 ± 50.6 218.6 ± 50.5 212.0 ±42.2 206.8 ± 38.6 Trigliserid (mg/dL) 197.4 ± 88.0 182.5 ± 84.8*** 178.0 ±69.4 150.8 ± 50.0*** HDL-kolesterol (mg/dL) 43.6 ± 1 1.0 45.9 ± 1 4 .0 48.7 ± 17.7 44.7 ±10.4 LDL-kolesterol (mg/dL) 138.7 ± 39.6 133.8 ± 4 0 .4 132.7 ±44.6 130.1 ± 39.4 VLDL-kolesterol (mg/dL) 42.8 ± 26.6 38.7 ± 20.8*** 40.4 ±28.0 31.7 ± 13.2*** D e ğ e r l e r o r t a l a m a ± S D o l a r a k v e r i l m i ş t i r . t p < 0 . 0 5 ; e ğ i t i m ö n c e s i B D D g r u p ile B D Y g r u p k a r a l a ş t ı r ı l m ı ş t ı r .

^ p < 0.05, ^ p < 0.001; e ğ i t i m s o n r a s ı n d a B D D g r u p ile B D Y gru p kar şıl aştırılmıştır.

(5)

36

ÖZER E, SALMAN S. ŞENGÜL A. SARGIN M. GEDlK S, YILMAZ MT.

TARTIŞM A

TBT, diyabetin akut ve kronik komplikasyonlarının önlenmesinde ve tedavisinde önemli rol oynar (6). T B T ’nin başarıya ulaşması için gerekli koşulların en önemlisi diyabetli bireye ve ailesine verilecek olan beslenme eğitimidir. Chandalia ve arkadaşları (15), eğitim düzeyi düşük 43 diyabetik bireyi 3-5 kişilik gruplara ayırarak 1 saat süren bir beslenme eğitim programına aldıklarında, eğitim sonrasındaki 1. ve 4. haftada hastaların beslenme ile ilgili bilgi düzeyleri nin başlangıç değerlerine kıyasla anlamlı olarak yük seldiğini, açlık ve postprandiyal insülin düzeylerinin ise anlamlı olarak düştüğünü göstermişlerdir. Dal- longeville ve arkadaşları (18), hiperkolesterolemi ve hipertrigliseridemisi olan 227 bireye verilen beslen me eğitiminin plazma lipid düzeyleri üzerinde olum lu etkisi olduğunu, aynı süre içinde izlenen ancak beslenme konusunda bilgi almamış 152 bireyin plaz ma lipid düzeylerinin değişmediğini bildirmektedir ler. Araştırmacılar, beslenme eğitimi alan bireylerin beslenme alışkanlıklarını değiştirdiklerini ve sağlıklı beslenmeye uygun besin seçimini sağlayabildikleri ni, böylelikle de gerek vücut ağırlığının azalması ge rekse plazma lipid düzeylerinin azalması yönünde olumlu sonuçlar aldıklarını saptamışlardır. Bu araş tırmada beslenme eğitiminden 3 ay sonra bilgi düze yi yüksek olarak saptanan grubun H b A lc düzeyinin, BDD olan gruba kıyasla daha düşük olduğu, ayrıca, BDY olan gruptaki hastaların BKİ, AKŞ, H bA ıc, trigliserid ve VLDL-kolesterol düzeylerinin eğitim öncesindeki değerlere kıyasla 3. ayda anlamlı olarak azaldığı saptanmıştır. Ancak BDD olan grubun eği tim öncesi ve sonrası bulguları arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır. Beslenme bilgi düzeyi düşük olan diyabetlilerin aynı zamanda düşük sosyoekono mik düzeye sahip olduğu gözlenmiştir. Bu da eğitim ile verilen bilgiyi kavramada veya anlaşılan bilgilerin pratiğe dönüştürülmesinde eksiklikler yaratmış ve bu grupta başlangıca kıyasla eğitim sonrasında anlamlı sonuçlar alınmasını etkilemiş olabilir. İngiltere’de yaşayan PakistanlI tip 2 diyabetlilerle yapılan benzer bir çalışmada, diyabette beslenme ile ilişkili bilgi dü zeyinde okuma yazma bilenler ve bilmeyenlerde ben zer puanlar elde etmiş olmalarına karşın, okuma yaz ma bilmeyenlerde glisemik kontrolün daha kötü ol duğunu ve büyük bir çoğunluğunun kadın olduğunu saptamışlar ve bilginin uygulanmasında etkin davra nışın oluşması için eğitim düzeyi düşük, okuma yaz ma bilmeyen kişilerin yoğun eğitim programlarına alınmasını önermişlerdir (30). Bu konuda yapılan başka bir araştırmada, eğitim ile verilen bilginin me tabolik kontrol üzerindeki etkinliğinin devamlılığı

için eğitimin belirli aralıklarla tekrarlanmasının g ere ği saptanmıştır (31). Bu nedenle, özellikle eğitim d ü zeyi düşük, okuma yazma bilmeyen kişilerin verilen bilgiyi algılamadaki yetersizliği gözönüne alınarak, görsel eğitim tekniklerinin daha fazla kullanıldığı uzun süreli eğitim programlarının oluşturulm ası ve oluşturulan programların devamlılığının sağlanm ası eğitimin etkinliğinin artmasını sağlayabilir.

Norris ve arkadaşları (32), tip 2 diyabette diyabet eğitimi ile ilişkili yapılmış mevcut çalışmaları in ce lediklerinde, çoğu çalışmanın diyabet eğitim inin e t kinliğini göstermek için bilgi düzeyindeki d eğ işik lik leri ölçtüğünü saptamışlardır. Diyabet tedavisinin kompleks oluşu ve yoğunluğu nedeniyle eğitim p ro g ramlarının etkisini sadece bilgi düzeyindeki artışla ilişkilendirmenin doğru olmadığı vu rg u lan m ak tad ır (22,31). Literatür bilgisi ışığında bu araştırm ada e ğ i timin bilgi düzeyi üzerindeki etkisi d e ğ e rle n d irilm e miş, çalışmaya katılan bireyleri gruplandırm ak a m a cı ile yalnız çalışmanın başlangıcında bilgi düzeyi ö l çülmüştür.

Beslenme eğitimi ile her zaman bilgi artışı sa ğ la n a mayacağı veya eğitim ile oluşan bilgi artışının m e ta bolik kontrolün sağlanmasında etkin o lam ay acağ ı bildirilmekte, bu nedenle eğitim in sü rek liliğ in in önemli olduğu ve eğitim ile sağlanan bilginin günlük yaşamdaki uygulanabilirliğinin izlenmesi gerektiği savunulmaktadır (22,25). Çalışm a protokolü eğ iti min kısa dönemde (3. ay) metabolik kontrol ü z e rin deki etkisini saptamak üzere geliştirildiğinden b e s lenme eğitiminin beslenme davranışına, besin tü keti mi ile ilişkili davranış değişikliğine etkisi d e ğ e rle n dirmeye alınmamıştır.

Bu çalışmada, gerek düşük gerekse yüksek b e sle n m e bilgi düzeyine sahip olan erkeklerin eğitim öncesi ve eğitimden 3 ay sonra elde edilen bulguları arasında anlamlı bir fark saptanmamış olm asına karşın, hem düşük hem de yüksek bilgi düzeyine sahip tip 2 d iy a betik kadınlarda, eğitimden sonraki 3 ayda başlangıç değerlerine kıyasla metabolik kontrolde iyileşm e saptanmıştır. BDD olan kadınların B D D olan e r k e k lere kıyasla eğitim ve ekonomik düzeyinin d aha d ü şük olduğu bulunmuş olmasına rağ m en , b eslen m e bilgi düzeyi düşük olan kadınlarda eğitim sonrası metabolik kontrolde saptanan iyileşme, so s y o k ü ltü rel faktörlerin beslenme eğitimi sonrasında beklenen değişikliklerin sağlanmasını özellikle kadın cinsinde olumsuz yönde etkilemediğini gösterm ektedir.

Eğitim ve ekonomik düzeyleri erkeklere kıyasla d a ha düşük olsa da kadınların eğitim ile sağlanan bilgi

(6)

Tİ P 2 Dİ Y A B E T İ K L E R D E B E S L E N M E E Ğ İ T İ M İ N İ N M E T A B O L İ K K O N T R O L ÜZ ER İN DE K İ ETKİNLİĞİ

37

nin pratiğe d ö n ü ştü rü lm e sin d e , yem eğin hazırlanma, pişirilme ve servis aşam alarında daha aktif olması, b eslenm e eğitim ini alan gerek düşük gerekse yüksek bilgi düzeyi olan kadınlarda, erkeklere kıyasla daha anlamlı sonuçların alınm asında etkin olduğunu dü şündürm üştür.

S O N U Ç ve Ö N E R İ L E R

B eslenm e eğitimi ile sağlanan bilgi metabolik kont rolün sa ğ la n m asın d a belirleyicidir. Ancak beslenme eğitiminin m etabolik kontrol üzerindeki bu olumlu etkisi eğitim ile oluşan bilginin pratiğe geçirilmesin de daha tutarlı ve aktif rol alan diyabetli kadınlarda görülm ektedir. Y em ek lerin hazırlanm asında ve pişi rilm esinde aktif rol o y n ay an aile bireylerinin diyabe tik erkek ile birlikte b e sle n m e eğitim ine katılmasının b eslenm e eğitim inin tip 2 diyabetli erkeklerdeki et kinliğinin arttırılması açısından faydalı olabilir. E ğ i tim düzeyi düşük, o k u m a yazm a bilmeyen kişilerin verilen bilgiyi algılam adaki yetersizliği gözönüne alı narak görsel eğitim tekniklerinin daha fazla kullanıl dığı uzun süreli eğitim program larının oluşturulması ve oluşturulan prog ram ların devamlılığının sağlan ması eğitim in etkinliğininin artmasını sağlayabilir.

K A Y N A K L A R

1. Day JL, Assai JP. Education o f the diabetic patient. In: Alberti K G M M , De Fronzo RA, Keen H, Zimmet P (eds). International T extbook of Diabetes Mellitus. John Willey & Sons, Chichester, New York, Brisbane, Toranto, Singapure, 1992:923.

2. M azucca SA, M orrm an N H , W heeler ML. The diabe tes education study: A controlled trial of the effects of diabetes patient education. Diabetes Care 1986;9:1. 3. M ühlhauser I, Jorgens V, Graninger W. Bicentric eva-

luation of a teaching and treatment programme for type 1 (insulin dependent) diabetic patients: Improvement o f metabolic control and other measures of diabetic ca re for up to 22 months. Diabetologia 1983;25:470.

4. Krall LP. Education: A treatment for diabetes. In: Marble A, Krall LP, Bradley RF. Chritlieb AR, Soeld- ner JS (eds). Jo slin ’s Diabetes Mellitus. Lea and Febi- ger, Philadelphia, USA, 1985:466.

5. American Diabetes Association: Evidence-based nutrition principles and recom mendations for the treatment and prevention of diabetes and related complications. Diabetes Care 2002;25(Suppl 1):50.

6. Franz MJ, Horton ES, Bantle JP, Beebe CA. Brunzell J D , Coulstonn A M . Henry R R . Hoogvvorf B J , Stachpo- ole PN. Nutritional principles for the management of diabetes and related complications. Diabetes Care

1994; 17:490.

7. Nutrition Sub-Committee of the British Diabetic Asso- ciation’s Medical Advisory Committee: The role of the dietitian in the management of the diabetic: A policy statement by the British Diabetic Association. Human Nutrition: Applied Nutrition 1982;36A:395.

8. Beebe CA, Pastors JG, Povvers MA, Wylie-Rosett J. Nutrition management for individuals with NIDDM in the 1990’s: A review by Diabetes Care and Education Practice Group. J Am Diet Assoc 1991 ;9:196.

9. Kurtz S. Adherence to diabetes regimen: Empirical sta- tus and clinical applications. Diabetes Educ 1999; 16:50. 10. Arnold MS, Stepien CJ, Hess GE, Hiss RG. Guideli-

nes vs practice in the delivery of diabetes nutrition ca re. J Am Diet Assoc 1993;93:34.

11. Shobhana R, Begüm R, Snehalatha C, Vijay V, Ra- machandran A. Patients’ adherence to diabetes treat ment. J Assoc Physicians India 1999;47:1173.

12. Brown S, Pope JF, Hunt AE, Tolman NM. Motivati- onal strategies used by dietitians to counsel individuals with diabetes. Diabetes Educ 1998;24:313.

13. Williamson AR, Hunt AE, Pope JF, Tolman NM. R e commendations of dietitians for overcoming barriers to dietary adherence in individiuals with diabetes. Diabe tes Educ 2000;26:272.

14. Mensing C, Lasichak A, Boucher J, Cypress M, Wein- ger K, Mulcahy K, Barta P, Hosey G, Kopher W, Lamb B, Mangan M, Norman J, Tanja J, Yauk L, Wisdom K, Adams C. National standarts for diabetes self-management education. Diabetes Care 2002;25(Suppl 1): 140. 15. Chandiala HB, Bogrodia J. Effect of nutritional coun-

seling on the blood glucose and nutritional knowledge of diabetic subjects. Diabetes Care 1979;2:353.

16. Streja D, Boyko E, Rabkin W. Nutrition therapy in non insulin-dependent diabetes mellitus. Diabetes Care

1981 ;4:81.

17. Weinsier RL, Seeman A, Herrera MG, Simmons JJ, Colins ME. Diet therapy of diabetes: Description of a successful methodological approach to gaining diet ad herence. Diabetes 1974;23:669.

18. Dallongeville J, Leboeuf N, Blais C, Touchette J, Ger- vais N, Davignon J. Short-term response to dietary co- unseling of hyperlipidemic outpatients of a lipid clinic. J Am Diet Assoc 1994;94:616.

19. Brown S A. Effects of educational interventions and outcomes in diabetic adults: A meta-analysis revisited. Patient Educ Counsel 1990:16:189.

20. Brown SA. Studies of educational interventions in di abetes care: A meta-analysis of findings. Nurs Res

1998,37:223.

21. Beeney LJ. Dunn SM. Knovvledge ımprovement and metabolic control in diabetes education: Approaching the limits? Patient Educ Counsel 1990:16:217.

22. Funnell MM. Haas LB. National standarts for diabetes self-management education programs. Diabetes Care

(7)

38

ÖZER E, SALMAN S, ŞENGÜL A, SARGIN M, GEDİK S, YILMAZ MT.

23. Jenkins DJA, Wolever TMS, Taylor RH, Barker H, Hashmein F, Baldwin JM, Bowling AS, Newman HC, Jenkins AL, Golf DV. Glycaemic index of foods: A phsiological basis for carbohydrate exchange. Am J Clin Nutr 1981 ;34:362.

24. Vinik Al, Wing RR. The good, the bad, and the ugly in diabetic diets. Diabetes mellitus: Perspectives on therapy. Endocrinol Metab Clin North Am 1992;21:237. 25. Graber AL, Christman BG, Alogna MT. Evaluation of

diabetes patient-education programs. Diabetes 1977; 26:61.

26. Uusitupa M, Laitinen J, Siitonen O, Vanninen E, Pyo- rala K. The maintenance of improved metabolic control intensified diet therapy in recent type 2 diabetes. Diabetes Res Clin Pract 1993; 19:22.

27. Baştar İ. Laboratuvar tetkik metodları konusunda kişi sel görüşme. Diyabet Bilim Dalı Laboratuvarı, İstan bul, 2002.

28. Thompson GR. Kan Lipid ve lipoproteinlerinin konti- tasyonu. Hiperlipidemi El Kitabı. Uycan Yayınları, İs tanbul, 1991:43.

29. Hayran M, Özdemir O. Bağımsız iki grup oranının k ar şılaştırılması. Bilgisayar, İstatistik ve Tıp H ekim ler Yayın Birliği, 1995:349.

30. Hawthorne K, Tomlinson S. Pakistani Moslems with type 2 diabetes mellitus: Effect of sex, literacy skills, known diabetes complications and place of care on di abetic knowledge, reported self-monitoring management and glycaemic control. Diabet Med 1999; 16:591. 31. Özer E, Gedik S, Salman S, Yılmaz MT. Diabetes mel-

lituslu bireylerde intensi grup eğitim programının m e tabolik kontrole etkisi. Beslenme ve Diyet Dergisi

1999;28:14.

32. Norris SL, Engelgau MM, Narayan KMV. Effective- ness of self-management training in type 2 diabetes. A systematic review of randomised controlled trials. D i abetes Care 2001 ;24:561.