Antik Perinthos (Marmara Erelisi) Kentinin 15. Yüzyla Kadar Gerçekleen Tarihsel Depremleri
Türkiye Jeoloji Bülteni Cilt 51, Say 2, Austos 2008
Geological Bulletin of Turkey Volume 51, Number 2, August 2008
Antik Perinthos (Marmara Erelisi) Kentinin 15. Yüzyla Kadar Gerçekleen Tarihsel Depremleri Historical Earthquakes of Ancient Perinthos (Marmara Erelisi) until the 15th Century
T. Levent EREL1, Cengiz ZABCI2, H. Serdar AKYÜZ2, Namk ÇAATAY2
1
stanbul Üniversitesi, Hasan Ali Yücel Eitim Fakültesi
2stanbul Teknik Üniversitesi, Maden Fakültesi, Genel Jeoloji Anabilim Dal, 34469 Maslak/stanbul
(e-mail: zabci@itu.edu.tr) ÖZ
Marmara Denizi'nde Antik Çadaki üç büyük liman Byzantion (stanbul), Perinthos (Marmara Erelisi), ve Kyzikos'tur (Belks). Bunlardan Byzantion haliç, Perinthos ve Kyzikos ise tombolo tipi liman kentleridir. Byzantion, kuruluundan günümüze kadar deiik gelime süreçlerinde varln korurken, Perinthos sönükleerek yerini Marmara Erelisi kasabasna brakm, Kyzikos ise terk edilerek arkeologlarn ilgi oda haline gelen Belks harabelerine dönümütür. Flandriyen transgresyonu sonrasnda oluan limanl kylardaki Perinthos ve Kyzikos Antik kentlerinin bir dier ortak özellii, Kuzey Anadolu Fay'na çok yakn bölgelerde kurulmu olmalardr. Perinthos, Kuzey Marmara kysnda, stanbul Boaz'nn 90 km batsnda yer alr. KAF'n kuzey kolu Perinthos'un hemen güney açndan geçerken, buna bal depremler, tektonik yükselme ve tsunamilerin yan sra ky heyelanlar, sel basknlar kentin kurulu ve geliiminde etkili olan doal etkenlerdir. Bölgenin aktif deprem kuanda olmasna ramen stanbul depremleri hariç, buradaki yerlemelerle dorudan ilgili tarihsel veri çok azdr. Kentle ilgili en eski tarihsel deprem kayd MÖ. 427 ylnn Aralk ayna aittir. MÖ. 282 ylnda gerçekleen ve bölgeyi etkileyen Gelibolu depreminin iddeti VIII'dir. MS.90 ylnda Çanakkale Boaz’nda ve MS. 93'te üs merkezi Saros olan Gelibolu depremleri, etkileri belli olmayan olaylardr. Kent surlarnn MS. II. ve III. yüzyllarda onarld göz önüne alndnda MS. 10 Kasm 117 Kapda Adas, MS. 138 Çanakkale-Bandrma depremi, MS. 160 Çanakkale ve MS. 3 Mays 170 güney ve dou Marmara kysndaki depremler kent ve surlar etkilemi olmaldr. Bizans Ça banda Perinthos canlln korumaktayd. ehir halk 433 ylnda ziyarete gelen imparator II. Theododius'dan su yollarn tamir etmesini istemitir. Bu tamirat 430 ylnda gerçekleen VIII iddetindeki stanbul depremi sonrasna rastlar. Siyasal olaylar, antsal yaplar, depremleri ve onarmlar ile tannan Justinianus dönemi (527-568) öncesi 478 Çanakkale ve 484 Gelibolu depremlerinin etkileri belli deildir. 6 Eylül 543, 553, 555, 557 Silivri ve 558 stanbul depremlerinin yaralar ksa sürede sarlmtr. Yeni ad
Herakleia olan Perinthos'un su yollar ve surlar Justinanus döneminde onarlmtr. Kent daha sonra srasyla 715, 740 (Marmara ve Trakya kylar), 760 (stanbul ve Trakya), 860 (Marmara), 989 (Marmara), 23 Eylül 1063 veya 1064 (Bandrma, Kyzikos, znik, Mürefte, stanbul), 1296 (stanbul, Marmara havzas), 1343 (Ereli-Ganos), 14 Ekim 1344 (Gelibolu, Trakya kylar, stanbul, Marmara adas), 1 Mart 1354 Gelibolu, Kuzey Marmara kylar, Trakya), Eylül-Kasm 1437 (stanbul ve Gelibolu) tarihlerinde gerçekleen depremlerden etkilenmitir.
Anahtar Kelimeler: Perinthos, Marmara Erelisi, tarihsel deprem
ABSTRACT
Byzantion (stanbul), Perinthos (Marmara Erelisi), and Cyzikos (Belks) were the most important ports of the Marmara Sea in ancient times. While Byzantion was an estuary, Perinthos and Cyzikos were tombolo type ports. Although Byzantion has continued to develop since its foundation, Perinthos has lost its importance as a port in the Marmara Sea, and Cyzikos has been abandoned and turned into the Belks ruins. Another point shared by Perinthos and Cyzikos, which were turned into ports after the Flandrian transgression, is that they are very close to branches of the North Anatolian Fault. Perinthos is located on the northern shoreline of the Marmara Sea, 90 km west of the Bosphorus. The northern branch of the North Anatolian Fault crosses just a few km to the south of the town. Earthquakes, tectonic uplift, tsunamis, offshore landslides and floods have had natural effects on the foundation and development of this ancient city. Although Perinthos is on a seismically active area, there are insufficient historical records of faulting events with the exception of those which heavily damaged Istanbul. The oldest earthquake record is a December 427 BC event; the intensity of the Gelibolu earthquake was VIII in 282 BC; but the effects of the 90 BC Saros and 93 BC Canakkale earthquakes are unknown for Perinthos. There are historical records of repairs on the City walls in the 2nd and 3rd centuries.. The damage to these city walls might have happened after the 10 November 117 Kapda Peninsula, 138 Çanakkale-Bandrma, 160 Çanakkale and 3 May 170 Marmara Sea earthquakes. Perinthos was still alive at the beginning of Byzantine era. The residents of the town asked the Emperor Theododius the Second for the restoration of aqueducts which were damaged by the 430 Istanbul earthquake (I=VIII). While there were no significant known effects of the 478 Çanakkale and 484 Gelibolu events, damage from the 6 September 543, 553 Canakkale, 557 Silivri and 558 Istanbul ones were fixed immediately. The name of the town changed to Herakleia in this period. Aqueducts and city walls were repaired again in Justinian's times (527-568). Other earthquakes that effected the town occurred in 715, 740 (Marmara Sea and Thrace shores), 760 (Istanbul and Thrace), 860 (Marmara), 989 (Marmara), 23 September 1063/1064 (Bandrma, Cyzikos, znik, Mürefte, Istanbul), 1296 (Istanbul, Marmara), 1343 (Erei-Ganos), 14 October 1344 (Gelibolu, Thrace shores, Istanbul Marmara Island), 1 March 1354 (Gelibolu, Marmara northern shores, Thrace), September-November 1437 (Istanbul and Gelibolu).
Antik Perinthos (Marmara Erelisi) Kentinin 15. Yüzyla Kadar Gerçekleen Tarihsel Depremleri
GR
Marmara Denizi’nde Antik Çadaki üç büyük liman Byzantion (stanbul), Perinthos (Marmara Erelisi) ve Kyzikos’tur (Belks). Bunlardan Byzantion yarmadas haliç, Perinthos ile Kyzikos tombolo tipi liman kentleridir. Byzantion kuruluundan günümüze kadar deiik gelime süreçleri geçirerek varln korurken Perinthos sönüklemi, yerini Marmara Erelisi kasabasna brakm, Kyzikos ise terk edilerek arkeolog aratrclarn ilgi oda haline gelen Belks harabelerine dönümütür. Flandriyen transgresyonu sonrasnda oluan limanl kylardaki Perinthos ve Kyzikos Antik kentlerinin bir dier ortak özellii Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun üzerinde kurulmu olmalardr. KAFZ’nun kuzey kolu, Marmara Erelisi’nin hemen güney açndan geçerken, tarih boyunca üzerinde gerçekleen depremler kentin geliiminde etkin bir rol oynamtr (ekil 1). Gerçekleen depremler ve tektonik yükselmenin yan sra deniz akntlar, dalga andrmas, ky heyelanlar, sel basknlar ve tsunami zararlar kentlerin varlklarn sürdürebilmelerinde etkin olan doal faktörlerdir. Bu çalmada, arkeolojiden ve tarihi-corafya verilerinden yararlanlarak kentsel yaam etkileyen büyük depremlere deinilerek limanlarda deimelere neden olan dier doal etkenlere yer verilecektir.
PRNTHOS ANTK KENT’NN TARH-CORAFYASI
Perinthos, Kuzey Marmara kysnda, stanbul Boaz’nn ku uçuu 93 km batsnda yer alr. Günümüzdeki Marmara Erelisi ilçe merkeziyle çakmaktadr. Kent çekirdei dou-
ekil 1. Kuzey Marmara batimetrisi, Kuzey Anadolu Fay (Armijo ve di. 2005) ve Marmara Erelisi’nin (Perinthos) yeri.
Figure 1. Bathymetry of the Northern Marmara and the geometry of the North Anatolian Fault after Armijo et al . (2005). Marmara Erelisi (Perinthos) is located on the map.
bat yönünde 1500 metre uzunluunda 60 metre yüksekliinde eski bir ada üzerinde yer alr. Ada ile kara arasndaki s eik daha sonra kuzeybat taraftan alüyval bir tombolo ile karaya balanmtr. Miyosen marn ve kumta ardalanamsndan oluan yarmada (Akropol Tepe), eiin yan banda aniden yükselir. Bu kesimde ölü falezler üzerinde savunma surlarnn kalntlar görülür.
Ky eridi lodos frtnalarnn dalga andrmas ve heyelan yardmyla koparak dökülen büyük bloklar, moloz ve tarihi duvar kalntlaryla beslenmesine ramen dardr. elf alan giderek artan eimle açktan geçen KAF çukurluuna doru devam eder.
Antik Perinthos, Marmara’y Boazlar yoluyla Ege Denizi ve Karadenize balayan ticaret yolu üzerindeydi. Bu nedendle ehir-devlet kurulu aamasndan sonra büyük devletlerin ilgi odanda yer almtr. Baz dönemlerde yardmlar yaplarak imar edilmi, baz dönemlerde ise istilalar-yamalar, deniz ticaret yollarnn deimesi ve rakip limanlarn devreye girmesi eklinde olumsuzluklarla karlalmtr.
Tarih Öncesi Ria’l Kylar
Kuzey Marmara’da genç ky yaplarnn olumas, yakn jeolojik geçmideki Flandriyen trangresyonu ile denizin kara içine sokulmasyla balamtr. Deniz, alçak ky ovalarn kaplayarak körfezlere, akarsu taban ovalarn igal ederek bunlar haliçlere dönütürmütür. Böylelikle, yarmadalarla ayrlm körfezler, haliçler, karaya ince erit halinde giren koylar, ky önünde lagün ve ada sralaryla kendine özgü Ria tipi kylar egemen olmutur (ekil 2). Ancak
bunu izleyen ve günümüzde de süregelen morfolojik süreçte, Flandriyen transgresyonunun gelitirdii girintili-çkntl Ria tipi kylar yerini frtnalara açk, limanlamaya elverisiz düz kylara brakmtr (Ardel, 1956).
ekil 2. Marmara Erelisi’ne ait ky çizgisinin geç Holosen’de geçirmi olduu evrim; (a) Flandriyen transgresyonu sonras (b) Roma zamannda (c) günümüz. (Erel ve Çaatay (2003’ten yeniden çizilerek alnmtr)
Figure 2. The evolution of shorelines at the Marmara Erelisi (Perinthos) throughout Holocene. (a) after Flandrian transgression (b) during Roman times (c) recent, after Erel and Çaatay (2003)
Antik Perinthos (Marmara Erelisi) Kentinin 15. Yüzyla Kadar Gerçekleen Tarihsel Depremleri
Geç Kalkolitik çada (M.Ö. 4000), Kuzey Marmara’da limanl Ria tipi kylar varln koruyordu. Marmara Erelisi’nde bugünkü Geren Ovasnn taban kesiminde karakteristik bir lagün mevcuttu. Bu lagün, -7.7 metreden geçen ky çizgisine göre dou-bat yönünde 2.5 km uzunluk, kuzey-güney yönde yaklak 1 km genilikteyken toplam kaplad alan 2.7 km2 yi buluyordu. Marmara Erelisi lçe merkezinin kurulu yeri olan yarmada, bu çada ada durumundayd (Erel ve Çaatay, 2003).
Bu büyük ada ile adann batsnda günümüzdeki Kiremitlik Burnu diklii, Çnarl Tepe ve birkaç irili-ufakl adacklar dizisi, Geren Lagünü’nü Marmara Denizi’nden ayryordu. Adalar arasndaki dar kanallar yoluyla denize balant yaplmaktayd. Lagün, doudaki Ereli Koyu ile imdiki Kalekaps mevkiinde bulunan küçük bir adann iki yanndaki slklardan iliki kuruyordu. Geç Kalkolitik çan Marmara Erelisi adas ile bu küçük adack arasnda zamanla tombolo oluturacak ky izleri belirlemeye balamt. Ada ve çevresi, frtnalarla kapal ky yaps, tatl ve tuzlu su besin kaynaklaryla yerleime son derece uygun bir konumdayd.
Geç Kalkolitik ça ile Demir ça (M.Ö. 1000) arasndaki 3 bin ylda kynn denize ilerlemesi dier ifadeyle sulak alanlarn alüvyonla kaplanmasndaki en önemli nedeni ilk bakta tektonik yükselme olarak deerlendirilir. Demir Ça ile çakan 3 bin yl öncesinde alanlar daralmakla birlikte, genç ky yaplarnn ve sulak alanlarn varlklarn koruduklar gözlenir. Dönemin ky çizgisi -3 metreden geçmekteydi. Marmara Erelisi’ndeki büyük ada, kuzeybatdan oluan bir tombolo ile karaya balanarak yarmada durumunu almt.
Yarmadann batsndaki adacklarn aras, ky oklaryla kapanm veya slamt. En derin giri, Balar Deresi’nin aznda yer alyordu. Kanca eklindeki yarmadann ortasndaki Geren Lagünü hem daha güvenli hem de frtnalara daha kapal duruma gelmiti. Lagün, 2.2 km uzunlukta, 700 metre kadar genilikteydi. Alannn 1.1 km2’ye kadar küçülmesine ramen, bu alan lk çan büyük deniz filolar için yeterliydi. Artk Helenistik çan ünlü Perinthos liman-kentinin temellerinin atlmasna uygun denizcilik koullar hazrd.
Yarmadann batsnda, Geren Az ile Kiremitlik Burnu arasnda yer alan yaklak 30 metre yükseklikteki Kiremit Bayr Tepesi nekropol olarak kullanlyordu. Kalabalklaan nüfusun ihtiyacn karlamak için M.S. 1. yüzyl ortasnda kemerli su yolu ina edilmitir. Günümüzdeki Cumhuriyet Meydan’ndaki Geç Roma dönemine ait çemede toplanan su, buradan evlere dalyordu (Sayar, 2001).
Perinthos, imparatorluun dou donanmasnn merkez üssüydü (Öztürk, 2001). Yarmadann iki yannda yer alan dou ve bat limanlarnn kent için hayati önemi vard. Mola Burnu’nun Ereli Koyuna bakan dik falezleri önündeki Dou Liman ve D Liman, burnunun ucuna yaplm mendirekle güney rüzgarlarndan korunuyordu. Mendirein günümüzde kalan ykntlar, ksmen deniz suyu altndadr. Yarmadann batsndaki iç limana (Geren Lagünü), ky seti arasndaki dar azlardan giri yaplyordu. Liman olarak kullanlan lagünün Roma Çandaki (M.S. 2. yy) alan 0.79 km2’dir. Eski çalara oranla daralp slamasna ramen demirleme alan, Roma donanmasn barndrmaya yetmekteydi. Lagünün dou-bat yöndeki uzunluu 2.3 km, genilii ise 500-600
metreyi bulmaktayd. Yarmadadan batya sralanan Kiremitlik Burnu, Çnarlk Tepe, Dereaz Tepe, Cahilbayr Tepe’nin etekleri ve aradaki ky set dolgular, liman açk denize kapamaktayd. Limann bir kanalla doudaki Ereli Koyuna birletirilmesi, o dönemin denizcilik sistemine göre olasdr.
Tarihi Çalarda Limanlar
Heredotos, Strabon, Plinius ve Ptolemaios gibi eski tarihçiler Perinthos’un konumu ve kuruluuyla ilgili bilgiler vermilerdir (Heredotos IV. 90; Strabon VII. 56-57). Filolojik belgeler, Perinthos’un Neolitik Dönemden beri (MÖ. 6000-5500) mevcut olduunu ortaya koyar. MÖ. 600 yllarnda Samoslu (Sisam Adas) denizciler tarafndan kolonize edilmi, daha sonra Kuzey Marmara kysnda önemli bir liman olarak yerini almtr (Talklolu, 1961a; Strabon VIII. 331). Ad Bizans döneminde deierek Herakleia olmutur.
Perinthos, Pers Kral Dareios’un ordusuyla Trakya içlerinden geçtii M.Ö. 513-512 yllarnda (skit Seferi), Marmara Kylarnda en fazla tannan limand. Sefer sonrasnda dier kentlerle birlikte yaklak iki yüz yl Pers denetiminde kalmtr. M.Ö. 480’de orduyu nakletmek için stanbul Boaznda gemiler birletirilerek köprü kurulmutur. Bu ilginç olayda Persler üsse ikmal yeri olarak Perinthos’tan yararlanmlardr (Heredotos, IV. 90).
Ksenophon M.Ö. 401 ylndaki dönü yolculuunda Trakya’nn sert kna yakalanmtr. Zorluklar karsnda orduyu Perinthos’a götürüp buradan gemilerle Asya tarafna geçirmeyi düünmütür (Ksenophon,
VII. 2). M.Ö. 337’de kent, Deniz Birlii’ne girmitir. Makedonya Kral II. Philip’in kuatmasna dayanm, Büyük skender’in idaresinde kentte sikke baslmtr (Öztürk, 2001). Kent, Avrupa’dan Asya ktasna geçi yolunda stratejik bir kent konumunu sahipti (Bury, 1923).
Perinthos’un Ergene Havzas içlerine sokulan geni bir etki alan vard. Yetitirilen ürünler karadan limana indiriliyor, buradan Marmara Havzasndaki Frig ve Bithynia ehirlerine pazarlanyordu (Myres, 1953).
Roma ve Bizans Dönemlerinde Perinthos Limanlar
M.Ö. 46 ylnda Trakya birletirilerek dorudan Roma’ya bal eyalet (Porvincia Thracia) haline getirilmitir. Gelimesi göz önünde bulundurulan Perinthos, yeni eyaletin idare merkezi haline gelmitir (Akit, 1985). Yollarn kesime noktasnda yer alyor, çan en önemli karayolu olan “Via Egnatia” y koruma görevi yapyordu. M.S. 45’lerde yaplan Via Egnatia, stanbul’u Marmara ve Kuzey Ege’den Adriyatik Denizine balamaktayd.
Roma çanda iç ve d limanlar, d limanda mendirek, kara ve deniz surlar, bat nekropolu (Kiremitlik mevkii), dou nekropolu (aa ehirde), anfitiyatro, stadion, su kemeri gibi büyük kentlere özgü sosyal yaplar mevcuttu. Ayrca, heykeller, yazt, sikke ve seramik kalntlar sistemli kazlarla ortaya çkarlmtr. mparator Hadriyanus’un (M.S. 117-138) eine sunulan bir tapnan olduu kitabelerde kaytldr (Sayar, 1998). Yerleim alan akropol dna tam, yarmaday karaya birletiren tombolo üzerinde “Aa ehir” ortaya çkmtr.
Antik Perinthos (Marmara Erelisi) Kentinin 15. Yüzyla Kadar Gerçekleen Tarihsel Depremleri
Roma dönemi tiyatrosu, kentin güney yamacnda, denize bakacak biçimde ina edilmitir (ekil 3). Yap talarnn hemen tamam, 20. yüzyl banda denizden tanarak stanbul’da kullanlmtr (Özdoan, 1982).
Yarmalarn, spor gösterilerinin düzenlendii stadionlar, kalabalk kentlere özgü yaplardr. Bazlarnda su oyunlarnn düzenlendii bilinmektedir. Roma stadionu M.S. II. yüzyln ikinci yarsnda Aa ehir’de, iç limann kysnda ina edilmitir. Dtan da 22 metre uzunluktaki yap, Akropol Tepe’nin yamacna yaslanm konumdadr. M.S. IV. Yüzylda burada son spor oyunlar düzenlenmitir (ekil 4). Bu tarihten sonra yapyla ilgili veri yoktur. Günümüzde ykk durumdaki yapnn yamaca yasl güney bölümü, insan tahribatna ramen günümüzde seçilebilir durumdadr. ç limana komu bat pisti ve tribün
bölümleri Geren Ovas dolgusuyla örtülmütür (Asgari, 1988).
Perinthos, mparatorluun baehri olan stanbul’un denetimine girmesiyle ekonomik ve siyasi fonksiyonlarn yitirmi, buna karlk sahip olduu dini ve askeri önemi artmtr. Kent, Balkanlardan gelecek tehlikelere kar stanbul’u koruyacak ön savunma yer almaktayd. Saldrlar srasnda, akropole çekilmek suretiyle savunmaya geçiliyor ve Aa ehir gözden çkarlyordu. Akropol surlar Trakya düzlüklerinden gelen istilaclarn gelimi sava teknikleri karsnda yetersiz kalyordu. Bundan dolay imparatorluun zayf olduu dönemlerde birçok defa yamalanm, tahrip edilmitir. Depremlerden zarar görmesine ramen 7. yüzyldaki Emevi donanmasnn stanbul Kuatmasnda Marmara Erelisi ve Silivri limanlar kullanlmtr (Heyd, 1975; Ortogorsky, 1981).
ekil 3. Kentin güneyinde denize bakacak ekilde ina edilmi Roma tiyatrosunun yeri. Kalntlarn tamam yirminci yüzyl içerisinde sökülerek baka yerlere götürülmütür.
Figure 3. The place of a former amphtheatre south of the city facing the Marmara Sea. The remaining parts were carried away during the 20th century
ekil 4. Günümüzde Geren Ovasnn dolgular ile örtülmü ancak zamannda iç limann kenarnda yer alan kent stadyumu.
Figure 4. The location of a city stadium which was next to the inner harbour and is covered by the young deposits of Geren Plain nowadays.
Osmanl mparatorluu Döneminde Sönükleme
Osmanl mparatorluu’nun gelime döneminde, Edirne ile stanbul arasndaki “Rumeli Orta Kolu” olarak adlandrlan karayolu, askeri amaçlarla youn biçimde kullanlyordu (Mirolu, 1997). Bu yol, Silivri’ye kadar kyy izliyor, sonra kara içine yönelerek Çorlu üzerinden Edirne’ye ulayordu. Silivri canl bir yol boyu yerlemesiydi. Avrupa’ya sefere çkan Osmanl ordular Silivri menzilinde konaklama yapyordu. Burada kervansaray, hanlar, köprü ve yolun bakmn yapan tekilatlar vard. Tekirda’a giden eski Via Egnatia yolu (Osmanl Dönemi Rumeli Sol kolu) artk ilerliini kaybetmiti. Yol üzerindeki Marmara Erelisi ana ulam alarndan sapa kaldndan sönüklemi durumdayd. stanbul ile hava koullarnn elverdii zamanlarda deniz yoluyla ulam yaplyordu. Trakya’nn dayankl ürünleri, tahllar, unu koydaki iskeleden stanbul’a sevk edilmekteydi (Mantran, 1980).
PERNTHOS KENTN ETKLEYEN TARHSEL DEPREMLER
Bölge aktif deprem kuandadr. Ancak, stanbul depremleri dnda buradaki yerlemelerle dorudan ilgili tarihi veri çok azdr. Büyük depremler sonrasnda, stratejik önemi olan kentlerin devlet tarafndan, hatta çou zaman imparatorluklarnda katklaryla ksa sürede onardklar belgelerde kaytldr. Oysa, sönükleen, ticari anlamda geri planda kalanlar bu ansa sahip deillerdi.
Olu tarihi tartlmakla birlikte saptanan en eski deprem M.Ö. 427 ylndadr (Çizelge 1). Hipokrat, k dönümünü takiben gökyüzünde bir
yldz göründüünden bahseder. Bu yldzn görünmesinden yaklak 5-6 gün sonra ise deprem gerçekleir. Capelle (1924), bu depremin MÖ. 427 ylnda olduunu öne sürerken, Deichgraber (1933) Perinthos’u vuran bir salgn hastala dayanarak MÖ. 399-5 yllarnda bu afetin gerçeklemi olabileceini söyler (Guidoboni, 1994). Deprem, çalkantlar ve savalarla geçen Peleponnes Savalarnn (MÖ. 431-404) beinci ylnda gerçeklemitir (Bury, 1923).
Dier bir eski deprem M.Ö. 282 Gelibolu (I0=VIII) depremidir. M.S. 90’da Filostratus’da (Çanakkale) , M.S. 93’de merkez üssü Saros olan Gelibolu depremi (I=VIII) etkileri belli olmayan depremlerdir. Kent surlarnn M.S. II. ve III. yüzyllarda onarld bilinmektedir (Talklolu, 1961b). Dümanlarn sindirildii bu yüzyllarda surlarn yklmasnda iki neden olabilir; birinci dereceden depremler ve iktidar kavgalar. Bu yüzyllarda 10 Kasm 117 Kapda Yarmadas depremi, 138 yl Çanakkale-Bandrma depremi (I=VIII) ve 170 yl 3 Mays Güney ve Dou Marmara kylarndaki deprem (I=VIII) kent ve surlar etkilemi olmaldr (Ambraseys, 2002; Malalas, Zonaras).
Bizans Ça balarnda Perinthos canlln korumaktayd. ehir halk, 433 ylnda ziyarete gelen imparator II. Theodosius’dan su yollarn tamir etmesini istemitir (Sayar, 1990). Tamirat, VIII iddetinde 430 yl stanbul depremi sonrasna rastlar. Bu zamanda kentin limanlar henüz açk durumdayd. 533 ylnda stanbul’dan denize açlan 500 gemilik Bizans filosu burada konakladktan sonra yoluna devam etmitir (Gibbon, 1994).
Antik Perinthos (Marmara Erelisi) Kentinin 15. Yüzyla Kadar Gerçekleen Tarihsel Depremleri Yl Ay Gün No Eo M I Etki -427 0 0 41.02 27.88 - - Perinthos -282 0 0 40.42 26.68 - VIII Gelibolu 93 0 0 40.50? 26.60? - VIII Saros 117 11 10 40.45? 27.90? - - Kapda Yarmadas 138 0 0 40.20? 27.40? - VIII Çanakkale-Bandrma
170 5 3 ? ? - VIII Dou ve Güney Marmara
430 0 0 ? ? - VIII stanbul, Marmara
478 9 25 40.70 29.80 7.3 - Helenopolis 484 0 0 40.50 26.60 7.2 - Callipolis (Saros) 543 0 0 ? ? - - stanbul, Kyzikos 557 12 14 40.90 28.30 6.9 - Silivri 558 0 0 ? ? - - stanbul 715 0 0 ? ? - - Marmara Denizi 740 10 26 40.70 28.70 7.1 - Marmara 860/861 5 23 40.8 28.5 6.8 - Marmara 989 10 25 40.8 28.7 7.2 - Marmara
1063 9 23 40.8 27.4 7.4 - Panio (Tekirda yakn)
1296 6 1 40.5 30.5 7.0 - Bithynia, stanbul
1343 10 18 40.7 27.1 7.0 - Trakya, Ganos
1344 11 6 40.41 27.24 IX Marmara Denizi
1354 3 1 40.32 26.51 7.4 - Hexamili, Marmara Denizi 1437 11 27 40.11 26.21 - - Eceabat, Kuzey Marmara
mparator Justinianus’un dönemi (527-565) siyasi olaylar, antsal yaplar, depremleri ve onarmlar ile tannmtr. Justinien öncesindeki 478 Çanakkale ile 484 Gelibolu depremlerinin sonuçlar belli deildir. 543, 6 Eylül 553, 555, 557 Silivri ve 558 stanbul (Theophanes) depremlerinin yaralar ksa sürede sarlmtr (Ambraseys, 2002). Su yolu, surlar Justinianus zamannda onarlmtr (Asgari, 1988; Sayar, 2001). 715 ylnda Marmara, 26 Ekim 740’da Marmara ve Trakya Kylarnda (VII) ve 760’da stanbul ve Trakya’da gerçekleen
depremler kenti etkilemitir (Ambraseys, 2002; Guidoboni, 1994). 7. yüzylda, 23 Mays 860 ylnda Marmara Bölgesinin geneli yaklak Ms=7.0 büyüklüündeki bir depremle sarslmtr (Ambraseys, 2002). 25 Ekim 989 ylnda gerçekleen Marmara depreminin büyüklüü ise Ms=7.2 dir.
11 ve 13. yüzyllar arasnda kentteki talyan denizcilerin etkinlii görülmektedir. 1063 ve 1065 yllarnda Bandrma, Kyzikos, znik, Mürefte ve stanbul iki sarsnt ile zarar Çizelge 1. Perinthos antik kentini 15. yüzyla kadar etkileyen tarihsel depremler
uramtr (Ambraseys, 2002; Guidoboni, 2005). Perinthos kenti bu tarihten sonra önemini iyice kaybettiyse de, bölgeyi etkileyen depremler çevrede yeralan dier yerleim merkezlerinde tutulan kaytlar sayesinde bilinmektedir.
1 Haziran 1296’da Marmara Denizi’nde gerçekleen deprem stanbul’u etkiledii kadar Perinthos’a da zarar vermitir. Bu depreme ait büyük bir artç ise 13 Haziran’da zarar görmü binalarn yklmasna sebep olmutur (Ozansoy, 2001; Guidboni, 2005). 18 Haziran 1343 ylnda gerçekleen iki büyük deprem sonrasnda stanbul ve Marmara Denizi’nin bat kesiminde ykmlar gerçeklemitir. Deprem ayn zamanda günümüzdeki Ortaköy ve Gelibolu yarmadasnda da hissedilmitir. 18 Ekimde gerçekleen ikinci depremden sonra denizde büyük dalgalar görülmü, düük kotta yer alan sahil eridinden içeriye 1.8 km kadar deniz ilerlemitir. Denizin çekilmesi sonucu geride çamur ve balk ölüleri kalmtr (Guidoboni, 2005). 1343 sonbaharnda balayan bu deprem dizisi, 1344 ylnn yazna kadar belirli aralklarla devam etmitir. 6 Kasm 1344 ylnda gerçekleen baka bir büyük deprem ise Trakya kylarn ciddi olarak etkilerken, Ganos kalesinin (günümüz Gaziköy’ü) yklmasna sebep olmutur. 1 Mart 1354 tarihinde, akam üzerine doru meydana gelen ykc bir deprem, Marmara Denizi’nin kuzey kylarn vurmutur. Deprem, Madytus (Eceabat) ve Rhaedestus (Tekirda) arasnda kalan bölgeyi iddetli olarak etkilemitir (Ambraseys, 2002; Guidoboni, 2005; Ozansoy, 2001). Bölgeyi etkileyen en son 15. yüzyl depremi ise 27 Kasm 1437’de gerçekleen Madythus (Eceabat) depremidir. Bu depremin etkileri tam olarak bilinmemektedir.
SONUÇLAR
Marmara kylarnda Flandriyen transgresyonu sonrasnda limanlamaya elverili Ria tipi ky ekilleri olumutur. Tombolo yaplarna kurulan birden fazla limanl Perinthos (Marmara Erelisi) ile Kyzikos (Belks) antik çada öne plana çkan liman kentleridir. Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun etki alannda olan her iki kent, saysz depremlerle sarslmtr. Halkn kentleri terk etmedii, ekonominin canl, limanlarn açk olduu sürece, yklan yaplar onarlmtr. Kent yaamn asl zorlayan, depremlerle birlikte oluan tektonik yükselmedir. Yükselmeyle gençleen akarsularn liman alanna ydklar malzeme artm, doal olarak limanlar slamtr. Kuzey Marmara’da stanbul ve Silivri limanlarnn rakabeti Perinthos antik kentinin sönüklemesini hzlandrmtr. 16. yüzylda Perinthos liman bu sönükleme sürecinin sonunda devre d kalmtr. Çizelge 1’de Perinthos antik kentini etkileyen depremler bir liste halinde verilmitir. Ancak bu depremlerin hangi fay segmeninin veya segmentlerinin krlmas sonucu Perinthos’u etkiledii bilinmemektedir.
EXTENDED ABSTRACT
Byzantion (Istanbul), Perinthos (Marmara Erelisi) and Cyzikos (Belks) were the most important ports of the Marmara Sea in ancient times. While Byzantion has continued to develop since its foundation, Perinthos has lost its importance as a port in the Marmara Sea. Perinthos is located on the northern shoreline of the Marmara Sea, 93 km west of the Bosphorus. The ancient settlement was on the island which was linked to the main land with an alluvial tombolo. The shoreline morphology started to
Antik Perinthos (Marmara Erelisi) Kentinin 15. Yüzyla Kadar Gerçekleen Tarihsel Depremleri
change after Flandrian transgression in the northern Marmara Sea. While the sea covered the lower coastal plain surfaces, fluvial valleys were converted to estuaries. The most active branch of the North Anatolian Fault in the Marmara Sea crosses just a few km to the south of Perinthos. Earthquakes, tectonic uplift, tsunamis, offshore landslides and floods have had natural effects on the foundation and development of this ancient city. Although Perinthos is on an active seismic area, there are insufficient historical records of faulting events beside the ones which heavily damaged Istanbul. The oldest earthquake record is a December 427 BC event. Hippocrates mentions the bearing of a star at the sky just after the winter solstice. There came an earthquake 5 or 6 days after the appearance of this star. While Capelle (1924) suggests the date 427 BC, Deichgraber (1933) gives 399-5 BC as the date of the event, his argument depending on an epidemic disease at Perinthos (Guidoboni, 1994). The intensity of the Gelibolu earthquake was VIII in 282 BC. The effects of the 90 BC Saros and 93 BC Canakkale earthquakes on Perinthos are unknown. There are historical records of repair work on the City walls in the 2nd and 3rd centuries. There could be two reasons for damage to city walls; strong earthquakes and quarrels for political power. The damage to the city walls could have happened after earthquakes on 10 November 117 in the Kapda Peninsula, 138 in Çanakkale-Bandrma, 160 in Çanakkale and 3 May 170 in the Marmara Sea. Perinthos was still alive at the beginning of Byzantine era. The residents of the town asked the Emperor Theododius the Second for the restoration of aqueducts which were damaged after the 430 Istanbul earthquake (I=VIII). While there were no significant known effects of the 478 Çanakkale and 484 Gelibolu
events, damage from the 6 September 543, 553 Canakkale, 557 Silivri and 558 Istanbul ones were fixed immediately. The name of the town changed to Herakleia in this period. Aqueducts and city walls were repaired again in Justinian's times (527-568). Other earthquakes that effected the town occurred in 715, 740 (Marmara Sea and Thrace shores), 760 (Istanbul and Thrace), 860 (Marmara), 989 (Marmara), 23 September 1063/1064 (Bandrma, Cyzikos, znik, Mürefte, stanbul), 1296 (stanbul, Marmara), 1343 (Erei-Ganos), 14 October 1344 (Gelibolu, Thrace shores, stanbul Marmara Island), 1 March 1354 (Gelibolu, Marmara northern shores, Thrace), and September-November 1437 (Istanbul and Gelibolu). Within the tectonic uplift, rivers became younger and carried more material to the harbor area of the town. This process ended with shallower harbors which became unavailable for ship hosting. This triggered the fall of Perinthos and its ports against other towns like Istanbul and Silivri. After the 16th century, Perinthos started not to be used as a port. The earthquakes that effected Perinthos can be given as a list. Nevertheless, it is hard to determine which one occurred on whicih particular segment of the North Anatolian Fault, because of the complexity of faulting geometry in the Sea of Marmara.
KATKI BELRTME
Bu çalmann ilk sonuçlar 2-4 Kasm 2006 tarihinde gerçekletirilen Aktif Tektonik Aratrma Grubu Toplants (ATAG-10)’nda sunulmu ve ATAG-10 bilimsel kurulu tarafndan deerlendirilmitir.
DENLEN BELGELER
Akit, O., 1985. Roma mparatorluk Tarihi (MÖ. 27-MS. 395), stanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. Yay., No: 2052, stanbul
Ambraseys, N.N., 2002. The Seismic Activity of the Marmara Sea region over the last 2000 years, Bulletin of the Seismological Society of America, 92, ss.1-18
Ardel, A., 1956. Marmara Bölgesinde Corafi Müahedeler, stanbul Üniversitesi Corafya Enstitüsü Dergisi, 4, 7, 1-16, stanbul Ardel, A. ve nandk, H., 1956. Marmara Denizi’nin
teekkül ve tekamülü, Türk Corafya Dergisi, Yl XIII. 17, 1-19, Ankara
Armijo, R., Pondard, N., Meyer, B., Uçarkus, G., de Lepinay, BM., Malavieille, J., Dominguez, S., Gustcher, MA., Schmidt, S., Beck, C., Caatay, N., Cakr, Z., Imren, C., Eri, K., Natalin, B., Ozalaybey, S., Tolun, L., Lefevre, I., Seeber, L., Gasperini, L., Rangin, C., Emre, O., Sarikavak, K., 2005. Submarine fault scarps in the Sea of Marmara pull-apart (North Anatolian Fault): Implications for seismic hazard in Istanbul, Geochemistry Geophysics Geosystems, 6, 29
Asgari, N., 1988. Perinthos 1986 çalmalar, V. Aratrma Sonuçlar toplants, 610 Nisan 1987, TC. Kültür ve Turizm Bakanl Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüü Yay., 135-146, Ankara
Bury, J.B., 1923. A history of Greece to the Death of Alexander the Great, the Modern Library, New York
Dernschwam, H., 1988. stanbul ve Anadolu Seyahat Günlüü (1553-1555), çev: Y. Önen, Kültür ve Turizm Bakanl Yay., No: 885, Ankara Erel, T.L. ve Çaatay, M.N., 2003. Kuzey
Marmara’da Perinthos Herakleia (Marmara Erelisi) limanlarnda tarihsel depremlerdeki morfolojik deiimler, Türkiye Kuvaterneri Çaltay IV 29-30 Mays 2003, TÜ Avrasya Yerbilimleri Enstitüsü, stanbul
Galland, A., 1987. stanbul!a ait günlük hatralar, cilt 1 (1672), cilt 2 (1673), yaynlayan: C. Schefer, çev: N.S. Örik, Atatürk Kültür, Dil
ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yay., II. dizi, say:16, Ankara
Gibbon, E., 1994. Bizans Roma tarihinin gerileyi ve çökü tarihi cilt IV, Arkeoloji ve Sanat Yay., stanbul
Guidoboni, E., 1994. Catalogue of Ancient earthquakes in the Mediterranean area up to the 10th century, ING, Roma
Guidoboni, E. ve Comastri, A., 2005. Catalogue of earthquakes and tsunamis in the Mediterranean area from the 11th to the 15th century, INGV, Roma
Heredotos, 1973. Heredot tarihi, çev: M. Ökmen-A. Erhat, Remzi Kitabevi, stanbul
Heyd, W., 1975. Yakn Dou ticaret tarihi, çev: E. Karal, Türk Tarih Kurumu yaynlar, X. dizi say:7, Ankara
Iohannes Malalas, Chronographia, ed. L.Dindorf, CSHB, Bonn 1831. The chronicle, trans. E.Jeffreys, M.Jeffreys, R.Scott [et al.], Sydney 1986.
Iohannes Zonaras, Epitome historiarum libri I-XII, ed. B.G.Niebuhr, CSHB, Bonn 1844. Libri XIII-XVIII, ed. Th.Büttner-Wobst, CSHB, Bonn 1897.
Ksenophon, 1939. Anabis Onbinlerin Ricat, çev: H. Örs, Remzi Kitabevi, stanbul
Mantran, R., 1980. 17. Yüzyln ikinci yarsnda stanbul, II. cilt, çev: M.A. Klçbay –E. Özcan, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
Mirolu, ., 1997. Osmanl Yol Sistemine Dair, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakülesi Tarih Enstitüsü dergisi, Prof. Dr. Münir Aktepe’ye armaan, 15, 1995-1997, 241-252, stanbul Myres, J.L., 1953. Geographical History in Greek
Lands, Oxford Press, London
Ostrogorsky, G., 1981. Bizans Devleti Tarihi, çev: F. Iltan, Türk Tarih Kurumu Yay. X. Dizi, 7, Ankara.
Ozansoy, E., 2001. Bizans kaynaklarna göre 1200-1453 stanbul depremleri, Tarih boyunca Anadolu’da doal afetler ve depremler semineri 22-23 Mays 2000, 1-27, stanbul
Antik Perinthos (Marmara Erelisi) Kentinin 15. Yüzyla Kadar Gerçekleen Tarihsel Depremleri
Özdoan, M., 1982. Dou Marmara ve Trakya aratrmalar, Türk Arkeoloji dergisi, say XXVI-1, Kültür ve Turizm Bakanl Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüü Yay., 37-62, Ankara
Öztürk, N.Ö., 2001. Marmara Erelisi Bat Nekropolü kurtarma kazs, II. Müze çalmalar ve kurtarma kazlar sempozyumu, 24-26 Nisan 2001 Denizli, TC. Kültür Bakanl Antlar ve Müzeler Genel Müdürlüü Yay., 83-92, Ankara
Sayar, M.H., 1990. Trakya’da epigrafi ve tarihi-corafya aratrmalar, VII. Aratrma Sonuçlar Toplants, 18-23 Mays Ankara, TC. Kültür Bakanl Antlar ve Müzeler Genel Müdürlüü Yay., 211-216, Ankara
Sayar, M.H., 1998. Dou Trakya’da epigrafi ve tarihi-corafya aratrmalar 1996, XV. Aratrma Sonuçlar Toplants, TC. Kültür Bakanl Yay., 323-330, Ankara
Sayar, M.H., 2001. Dou Trakya’da epigrafi ve tarihi-corafya aratrmalar 1999, XVIII. Aratrma Sonuçlar Toplants, 22-26 Mays 2000, zmir, TC. Kültür Bakanl Yay. 289-300, Ankara
Talklolu, Z., 1961a. Trakya’da Epigrafya Aratrmalar cilt I, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., No: 886, stanbul Talklolu, Z., 1961b. Trakya’da Epigrafya
Aratrmalar cilt II, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., No: 1654, stanbul
Makale Geli Tarihi : 20 Mart 2008 Kabul Tarihi : 02 Haziran 2008
Received : March 20, 2008
