Tanzimat tiyatrosu ve ecel-i kaza

S. Ü. Fen - Ede. Fak.

Eaebiyat Dergisi 1992 - 1993, 7 -

8.

Sayı

TANZİMAT

TiYATROSU VE.ECEL~i KAZA

Yrd. Doç. Ur. Alim GÜR .f •J Batılı anlamda:ki tiyatr,onun 'ülkem'ize Tanzimat döneminde

gel-diği, ~ah.ayla Hgilenenlerin'. it•tif;aklaı. kaibul ;ettiği bir. ger:ç~ktir. Daıha

,önceleri Türk ·m-illeti, ibu türle ilgili iihtiyaçlarını, birer halk tiyatrosu

t . • ,

olan "Karagöz",.· "Meddah" ve· 1

'0rta Öyıınu" ile kar.şılıyıordü.

Tarizimat'tan sonra İstan!bul'a g·elen yabancı .tiyatro toplulukları· ·

ve ·müteşe!bbisler sayesinde ·bu ye,n,ı tür,. ·yavaş yavaş Türk kaımuoyu­

na sunuldu ve t3.nıtıldı.: Bunu ıbatılı anlamdaıki tiyatroyu tanıyan ş,y­

dın, yazar ve müteşe1bibisleri,mizin çalışmaları izledi.. İş·te 1840'tan başlaya.raık o.tuz yıl 'ka·dar süren ıbu gayret ve· fa·aliyetler sonunda '

ba-tılı tiyatroya. yarli ıfür ·ki,mliık kazandıtaıbil~i.

. Bu dönein tiyatr.osu ·haıkl~ında genel-.Jbir değerlendirme yapmaJlt · gereıkirse •kisaca şunlar söy~ene!Qilır : · ·

'

. .

. . • . • . t . . .

. Tür.k tiyatro ·,edebiyatı TanzJmat dönemindeki asıl gellş,mesini, 1880-1880 ·rt:~dhleri atasında kaydetiniş-tır. Ayrıca ı'870'lere kadar kıo- .

n'ıed.i, ·ıbu::tari'hten sonra is:e, dram t~rü daha ıçok rağı~t. -gö~rnii.ştür.

. . ! . . . . .

· .;, , Bu dönem tiyatr,osupda daha: · çok, eğttim, aile,· örf, adet, . ;gşlenek, .ıgQİ'ene'k, .vaıtan ıg'iibi topl,u1mİa Hgili. ;meseleler v~,J;tt,rihi ikonu~·

Uir.

·

işlenmtştir. · · · · · "' ·-:--. :-: · : . Tiyatro,

Taniimat'tan

_.

İ

_.

sonra

_.

·.

edeıbiya:tımıza

_{. ,. .}

·

girdi:ğinden,

_. yazarlar gereken lbiDgi :ve tecrülbeyl . yeterince ıkazap.amarrtışiar; bu yüzden. de ıtiyatro

•eserleri;

.

tekniık !baılnmdah. ıold ~~'. zayıi kalmıştır.

. . '

. · ·. ·· 1880' e .·=kadar.ki tiy~tr.o eserlerinde:·-;t~iii ..

.fşleık

.

·

oırnasa

da· günlük

, konuşma dil ve .üslubuna ilJir ·!hayli yaklaşıldığı ·-g~frülür. AIJ,cak 1880 tarihfnden sonr~. ··ıözellillue de. oynaınm.a;ktan ·çok, okun:rrıak ..için yazı.: laı\ tiya.tı·o esederinde, dil va üslup gittpuçe ağ~riam'ış

ve

yapmacık

bir ha:vaya ıbürünınüştür. · ·

·

.

D'öneınin !başlıca

'tiyatro

·

yazarları ara;ında

·

Şinasi

.

<1a2a .. 1e-1,1>, Ali Haydar. (1036::19131, Namık Ken1al ·U840..Jl888), ·Ahmet Midhat

0844-1913),

Ali

Bey (1841-10:9,9), Recai-zad-o Mahmut Ekr,3m

(1847-1914}, Ebüzziya. Tevfilk (1'849:-1'9·13), Şe-rrısettin Saıni 0850-190'4),

Ma-nas·tıı:1ı· Rıfat . (1851-1907), Hasan !Bedreddin Pa:şa C ·? -1916), Aibdül- ·

lıa·k Hanüd (185·2·-19'37) ve İ('eraizci..:zade ·Mehniet Şaıkir U853- ?. _) ad-ları sayılaıbilir.

. .

Burai:la üzerinde _. dura.ccLgımız _. .Ecel-i Kaza, Eıbüz.ziya Tevfik' e

ait-~ .

tii". Söz .konusu eser, hem .'fahzimat'ın ilık mensur dramları arasında

· yer almasından· (1),. h~rnıJ ,çJ:3, birkaçı b~·lpından. ifü: olma; özelJa.ğini taşı­

masından dolayı önemlidir. Zira Ec~l-i Kaza yazarın i_lkkita1bı:dır. Yine yazarın ilk ve tek teÜf tiya~rosudur. Ayrıca "Türlüye'de Türk halkı­ na ıkarşı •oynana·n ilk telif eserdir.

Oyun

hakkında ifü: tenkit Alı Bey tarafından D1yojen derıgisinde yapılmış Cnu. 167), eser Sha·l~espeare'-nin Romeo-Jülyet'i ile mukayese edÜeceık kadar ileri vaırılmıştır. Yi-: ne bu -eser. 'hasılatı ·"Tiyatro sanatkarları yararına" ·olmak üzere sah-nelenen 'İ~k piyestir." {2)

Tamainı 10'8 sayfadan ibaret olan Ecel-i Kaza, ifü: defa 12881~1872

• . f

Ağustosunda lstanbul'daki Muh_ip Matbaasıntla ~asılmıştır. Kitap

kısa :canütnda t.üırnndiği . hal<l.e, belidey.e'bildiğhniz k~darıyla, -her

nedense- yenideıı basılmamıştır.

Eser, ıbasıldığı yılın (1872·) 4ı'alık ayında, ilk defa ''GedHtpaşa Os-manlı Tiıyatrosu"nda sahnelenir ve -hayli rağbet görür.

Gerek devrin yayın:-organlarında,· .gerek Eıbüzziya'nın açııklama~

larında, .gerekse Ecel-i Ka:za'<lan 'S'Öz ·eden kayna:klarda eserin birkaç defa; saıhnelenişiyle Hgili oldukça ıgeniş !bilgi ve ibelıge bulunmaiktadır.

·O) Eldeki bilgi _ve belgelere göre yerli ilk dramı, muhtemelen 1Ş44'te Hayrul- · lah Efendi yazmıştır. _. Ancak llilü\.ye-i İbrahim Paşa be-İb.r:\Iıiın-1 GüJşcni

( ,. .

· adlı t>~ eser çoJc sonraları yayımlanmıştır. Bl<z. 'fiirkJiilt Dergisi, 1939, nu 8,

· s. 77-91. Recaizade Elcrem'Jn 1870'cle yayımlanan Afife Anjelik adlı eser!, hem konu ve şahısları itibarıyla ye_rli değil (.Fransız kaynaklı)dti·, hem de •·melodram" niteliği gösternicktedir. Vatan· Yahut Silistre'nin basım tarihi

ise tartışmalıdır. Basım tµ.rlhi .bazı kaynaklarda 1872, bazılarında 11873 ola-rak verilmiştir. Geriye Eccl-i l{a1.a ile aynı yıl basılan (1872) tek yerli ve meüsur dram 'kalmaktadır. O da, ·411rriet Midhat'in Eyvah! adlı eseridir. 1872'den ·ımnra yayımlanan yerli dramlar, bahsimizin dışındadır .. Bu ·dip nottaki. bilgilerin teyidi için blcz . .Prof. Kenan AlçyUz, Mocİerıı 'filrk Edebi-yatmııı Aııa Çizg-Hı~ı·i -J (1.860-1923), 4. bsk.,. Mas Matbaacılık, (yer ·.ve tarih yok}, s. 35-46 .. Dr. Gündüz Akıncı, Abdtillıak Hamit Tarhan (Hayatı, Eser-leri ve Sanatı), Ank., 1954, s. 26-·28. Dr. İsınail paı·latir; Recaizade l\fahmut

Ekrem· (Hayatı-Eserleri-Sanatı), A. Ü. Basımevi, · Ank., 1983, s. 1186. · Metin

And, 1.'aiıziınat ve İstibdat ·Döneminde Türk Tiyatrosu, Ank. _ 1972, s. 341 vd.

(2) Ziyad Ebüzziya-1n.ci EnginUn, "Ecel-i K~za", . 'İ.'. D.

ve

E. Aııs., c .. 2, İst., . 1977, s. 422.

-S·öz konusu bilgi ve ıbel,g,elori ·şu ba:şhadar .altında toplmna'lc mü1111ikün-'

dür: ı: Eserin ·oynanacağına dair ilanlar ve 1_{halberler. 2. Sahnl=3lentli-·} ğiyle ilgıilı o1anlar. 3. Provaları. 4. Böl dağitımı. 5. Oyna.ndığın"da ~ok

Jcar s·ağlayışı. (3.)

I-Ie1n :bu lbilgi

·ve

,b3J.gelerden, ,he.ın- de 7.5. ılntrüş •gi:bi devrine

gö-re çok yüksek lbir fia,tla satıldığı ·~alde kit~lbın ıkısa zarnanda ta.ınıa­

nıen tükenqı.esinden anlaşılıyor •ki, Ecel-i Kaza ilgiyle karşılanmıştır. Bu ön ,bilgiden sonra Ecel:-1 Kaza.'ya geçi1,3fbilir.

Ônceli;kle ,belii"tmek gerekil' ki, eserin •başında •yazarın tiyatro gö-rüşleri~i içeren :üç say.f~lık ıbir "Mukaddime". ıbulurpnaJktadır.

Orada Tev:fitk \Bey, tiyatronun önemli .lbir edeıbiyat t.ürü olduğu­

nu, her nasJlsa

tslam

ülıkel_er'inde rağıbet gıör·mediğini, yakın geçmiş­

te ortaya· ·çıkan Osınanlı tiya•trosunun "'hal-i sabavette" ibulunduğu~

n:u, ·o za,mana kadar 0872) ibu yulçla yapılan eserlerin ise düşük

ço-cuk kaibilinden ·sayılalbileoeğini anlatır. · Olduk'.ça, n1akul :bir tiyatro

tarifi yapar. Zor fakat ,gerçekçi ·bir ya1lcla·şımla tiyatro y~zanların gö-revlerinden· söz· e·der. Ona ıg'öre tiyatr.o ıyazarının i_lık görevi, kendi

' . I • •

«tasdikat-i fi:kriyye" ve "i~fia}at-ı kal'biyye''sini. (yani subjektif

şaıh-siyetinD ibütü.n. 'bütün y.ok sayaraık, ahlakın·ı, a'deıtlerini, f.iıl~irlerini ve · hislerini tasvir etmek istediğ.i asrın veya ·şaıhsııı şırlarını. 1ü~·şf ile uğ­

raşma.ktır_.

"Mu1kaddin1e"nin sonlarına doğru, "hi'ç b'ir tiyatro seraıpa

mü'-• • 1

ellifinin efkarı -olnrn:dığı ,giıb_i ·şu eser-i acizane dahi tasavvurat-ı

mah-sü~amın ıni'yarı değ,Jldir." sözleriyle yıazar, ibel'ki de ilham aldığı i

kay-·nağı ima eıtııneik istiyordu. (4) ·

(3) Söz Jrnnusu bilgi ve belgelerle · ilgili hem kUnyeler, hem· de· yapılan gerekli

açıklamalar_. için bkz .. Alim :Gür, EbUzziya 'l'evfik'in Hayatı, Dil, _E<lclılyııt, Basm, YaYm. ve Matbaacılığa Katkıları, (basılmamış· doktora tezi), A. Ü., Sos. Bil .. Enst.; Ank.,· 1990, s. ·ıaı-·183'teki dip notlai·. · ·

(4) AbdUlhak Hamit'in şu ifadeleri tereddütlü yaklaşıınqnızı

kuvvetlendirmek-tedir : "MUbtediler m~nsup oldukları meslekte daima taklit ile ibtid3: eder-ler ve yalnız benim gibi nev-zuhürlar değil, en bityük edipler de ınUntehi

olmadan evvel mukallit idile.r denilebilir. Onlar ·ev·vela peyrev sonra pişva olurlar. İstidadı olmayanJar ise haval fişenkler gibi sônmek ·veya inmek

Ozere itila . ederler. Ve her halde ber hava olurlar (Ben bazı kerre kendimi

bunlar.a benzetmekteyiın). IEbUzziya. merhumun Eccl-i K~za'sı da Kemal'ln yatan Yahut Si1isirc'siy1c hem-zamandı_r.. Bunu o zamanlar da Kem~l'e isnat edenler oldu: bc:.-n sanıyorum ki EceJ-i

•

Kaza,

Keınal'in namıyla çıkma­ mış ise de ilhamıyla yazılmıştır." Bkz. "Eserlerlrni Nasıl Yazdım?", ResiınJl

Ay, nu. 53, 5 Temmuz 1928, s. 17. Ecel-i l{aza'da. Namık, Kemal etkisi, bu

yazıdan önce ve sonra da ileri stirUlmUştür. Mesela bkz. İ. Habip Sevük,

Tiirk Tcccdlliit .E~cbiyatı 1'al'ihi, İst., 1340, s. 416-417.; Prof. İ. Necmi

Dil-men, Tallz.lıııat Edebiyatı Tarihi Notlan, Anlc., 1942, s. 67.

\

. .

. E. Tevfik "Mukaddi·m,e"de en son olarak da, Ecel-i K~z~'nın tü-rürı.ü ifade için "facia" adını ikıoıyuşuyla ilgili ibir ~çıklama yaıpar. Bu-. ·na ıg'öre yazarın za}iianıaü:ia '.'draıni;, tüırü,· ')facia"· He tkarşıla,~ma>kta­

dır. Önun için.

de

E: .. Tevifik, eserinin türünü "facia" ünvanı. ile· iıfade ·

etıniştir; (5).

Rorriantitk-·-a.İ:f:Ün ··ö'zelliğ-i-gosteren Ecel-i Kaza, beş. fasıl, ıbeş ıper­

de <6) ve yirmiüç-_. ,meclisten _. ibarettir. _{. .} Aşağıda _- .;görüleceği üzere, her fasıl ve perde değişikliğinde,

yer

Ve deıkorlar ,rda· değişmektedir:

l

. :. ' . .... .. \ .

Birinci f asil - ibir'inci perde : (iEr,ztirum ıhükün:ıet konağının •

l:ıa-. ·' rem havlusunda, 'kenarda 'kBJ.plCl. külliyesi) · .

İkinci fasıi-'i·kjnci :perde : . .(.Qyul'). maıhalli, :bir ·ınuntazam taşra konak odası)

.. . . f .

Uçüncü fasıl -üçüncü {Perde : . (Mevki, P~şanın · harem dairesin-:de .kar-ı. ıkadim gayet zinetli bir oda)

Dördüncü fas.ıl ~ dıördüncü perde.: .. <·Mevık( 'bükümet· mahallinin divan odası)

\

. .

.. Şeşil}._Ci fasıl -ibeşinci ,perd~. (fyf.erv:ki; .Erzurum sarayının yanın-da Fazll _{. .}l3eyi_. .n harap. ;bir köşkü)

'· .· . K«;>nu

.. . Oyunda; lbirföirlerini 'ölesiyie · s·evdi1tleri. halde,. aralarında. 'kan davası_. ·lbulunaıı _. ailelere ·.mensubiyetletinden _ve kızın ·müstebit

·baJba-" . . ' . . . .

s~ın hem 'J;)u davayı sürdµrm·asinden, ham de keyfi icraatından.

d9-. ,.;:: !.· . X . . . .

·]ayı· birl~şe11:1eyen ikJ.. genç_in . s-onu ölümle .·biten romantik aşk mace- · raları işle.İimiştir. .·.:

·' .

,. Eserde .. "rc•mantik ·aş'k"ın· ,bir anıç· olduğunu . qüşündüreıbilece'k

Jp

uçları vardır. Erzurum Valisi Laz Aıhmet Paışa:ı;ı111 :müs·_tetbit !bir ida-'

reci bluşu, ıbuna k.a.;rşı· 'koy,rıiaya ça)ışan şahsiy~Üerin' !bulunuşu·, -"ro-·

_.mantilk aşk'' vesilesi ile, "hürdy·et-is'dibdat müca,'Clelesine .yöneli'k" ibir n:ieşa( ·verHrneık istenqiğini düşündürmektedir . . Nitekim bizden• önc·e

\ ' . ' . .

de,

a,rnl

hususa işfiret.edenler ol,muş,-_mesela bir

ka:YD:~kta,

"Eserin ko .. nu'su, müsteıbit 1_{bir. idar-zci} CErızuruin _{Valisi Laz Ahmed} Paşa) nın

ida-re. €tti~l-vil_ayet :hal1_lu kadar, aile fertlerini

{ı'e

·ıbaskı

~ltında

.

tutması

. ( ... ··:·

· '(5) · Tevfik, "Mukaddime", Ecel-i Kazft, s. ·

t'-

'1::,

·celif-cim) .-. (6) Kitabın başına yanlışlıkla altı perde ·kaydı· konulmuştur.

. . . . . . . \

-üzerine kurulmuşıtur. Pa;şa'nın kızı "Hürriyet" fikirlerini temsil -eder, · ·

babasına karşı (istibdada kaırşı) mücadele halin'Ciedir." (?} q.en!lli.ştir.

I .

Ayrica, kan davası aleyhinde fikirleri de içeren piyeste, Osmanll

toplumu büny,esinde'ki !kimi insanların -ıbazı az_ınlıklar da. dahil-,

ya-şaıyışlarma, dini- .v,e .ahlaiki .inançlarına ve olaylara yaklaşım

tarzla-rmai da yer verilmiş·tir. Ca)

Özet

.Aralarında ,esfki ıbir ikan davası .bulunan ailelere mensup !Pertey'

-le Nimet, ibirilbir-lerini sevmektedirl.er. .Ancak zalimliğiyle,

müstelbit-liğiyle .tan~an ·

V

·

e

kan daıvasından vaz,geçmeyen Nimet'fn lbabas"ı,

kı-. zını aıkra.ıbası Numan'a vermeık istemektedir. Zaten Numan tla

sev-diği. Nimet1_{le . -evlenmey,e can ·} ıatmaktadır, _{Ancaq{ Erzurum} eşrafın­

p.an Fazıl'ın ,gayret ve tedbirleri sonucu N.uman, Nimet'le Pertev'in

aşıklarını oğ:r;-enir. Memle·ket müftüsü

ye

·

ho·cası Hulusi -Beyin

.telkin-leri s·onucu Numan, sevıgililerin · arasından çe}dlmekle kalmaz, onla- .

rın ıbirleşrnesi ilçin el'inden .geldiğince yardım edeceğine dair söz de _{. \ .}

verir. Bunun üzerine miiftü, Fazıl ve Numan ,ertesi gün yapılacak

nikail'ıı engellemek; lk.ızın Pertev'Ie ika.çmasını sağlam8ik için 'bir plan

hazırlayarak uyıguilama;ya koyulurlar .. Öte yanıdan Paşanın ikonağın­

da da Nimet'Ie Pertev'in aşkı duyurur ve yayılır. [)urumu lkaJ}?ullenen

ıkızın. annesi S.erefraız Hanım, Paşay.ı. da i'knaya çalışır, fakat başa-.

rE:ıımaz. Nimet'in gere'ktiğin'de aşkı i'.çin canına !kiy.acağı !bilindiği .

hal-de· Paşa, kızına fena !halde kızar, Nimet'i elinden zor kurtarırlar. Bu

arada ··Ni•met, müstebit .baba:sına ka~ı, pervasızca aşkını ve. Pertev'i

savunur. Bu gelişmeler, ·eski defterleri ıkarııştırarak kan davasını ileri

süren Paşanın Pertev'i .öldürtme kar.arı vermesine yol açar. Beri

taraf-tan '.kruçmaJk için yapılan plan ıg.ereğinoe, kararıl-a-ştınılan yer v;e saia tte!

ıhµluşaca;klar, _. bi,r araya ,gelirler. O _. sırada ıbirtakım ayak sesleri ve

gü-rültü duyulur; Bunlardan dolayı, :kendilerini ıöldürmek için ıbaibasıy .. .

. \

la adamlarıiun _:geldiğini sanan Nimet, aşırı 'korku, heyecan ve asılsız

hayaUere kapılarak ölür. HaJ.bulü duyulan sesler, ka·çmalarına. yar- ·

(7) Ziyad Ebüzziya-İnci Engiİıün, "Ecel-i K,aza", T. D. ve E. :Ans., c. 2, İst.,. 1977, s. 422. Tevfik Beyin imzasız ve başlıksız bir yazıda, Ecel-i Kaza'nın Muhip Matbaasındalti . basımından söz ederken, "C.. .) politikaya dok:unur ·

yeri olmadığını. bildiğimiz için Meclis-i Maarife göstermeye · ihtiyaç gör-medik." (Hadika, nu. 53, 25 Zilkade 1289) demesi, yazının yayımlandığı za-m.anla; devrin şar~larıyla ilgili olmalıdır .

. (8) Üstteki tesbitlerin J,nsmen d_aha önce ifade edilmiş şekilleri için bkz. Prof. Ke-nan AkyUz, Modern Türk Edebiy:;ıtının Ana Çizgileri, 4. bsk., s. 44.; . Dr. Ni-yazi Akı, XIX. Yüzyıl Türk Tiyatrosu Tarihi, Erzurum, 1963, s. 92.

1 • •

-,dim etmek isteyen)'ıluıman B-3ylere aittir. Sevgilisinin .öldüğünü

deh-şetle ;glöreri Pertev de· int~'har eder. Vak'a .Kuruluşu

Ecel-i Ka.za'nın vaık'ası, 1872 öncesi. Osmanlı ,toplumunda,

Erzu-rum'da ıbaşlar <v·e ıb'iter. Vaık'a !Ni:met'le Pertev'in aşkı üzerine

kurul-,m,.ıştur. Bu ~şıkın nasıl sonuıçlanacağı, ana düğümü teşkil etmekte.:.·

dir. Ana düğüm birinci p:erdenin ortalarında atılıp, oyunun en

sonu-na doğru ,çözülmüştür. iBu ana düğümü deste!kleyen ve ıperd~lere

den-geli bir şekilde yer1eşıtirilerek fbaşaırılı \bir vaJk' a akışının sağlanması­

na yardımcı ıolan !başlıca ara düğümler şöyle sı.ralanaJbilir:

. 'ı

ı. ,Ahmet Pa'Şa, kızı Nimet'i, yeğ.eni Numan'la ,evlendirelbilece·k

mi?

2.. Fazı~ tBey, ni:kaıha enıgel ,olması 'i,ıçin müftü Hulusi Beyi i!kna edebilecek mi?

3. Müftü, söz konusu nikahtan tale!besi Numan'ı vaz ıgeıçirebi­ lecek mi?

4. Hocasuun te~kinleriyle iıki sev.gilinin arasından çekileceğine, haıtta lbirleşm,eleri için ,onlara yardı1_{m ,edeceğine dair sıöz veren} Nu-man, acaıba ıbu sözünü tutacaJk mı, yoksa. ilerde bir oyun oynaıyacaık mı?

5. Nimefin P.ertev'le kaçması için, ·müftü, Fazrl ve Numan'ın

. .

or'ta!klaşa. yaıptıiklaırı plan .gerçekleşecek mi?

. 6. Kızın annesi ve ıözellikle fbaıbas1: -.bu ruş'kı öğrendiklerinde

na-·

sıı bir teıpıki ,gösterecekler?

· 7. Numan vası:tasıyla !Perıtev'i 'öldürtmek· isteyen Paşa ·mı, yı~k­ sa onunlçı ıbirliikte ha,r.e~et ediyormuş <gilbi görünen, fa;kat ,gerçeıkte

Pertev'in

\kurtulmasına çalışan Numan mı emellerine ula,şaca;k? .

Muhtemelen yazarın ilk eseri olmasından .kayna.ıklanan ıbazı ku-surlara,,. rağpı,en Efel-i lKaza'ya meraık unsurları 'hayli ustaca yerleş .. tirilerek muhatabın ilgisi piıy:es ~onuna !kadar sürdürüleıbilmiş:ti.r .. ·.:su sonuçta !her ·hal'de, romantik dramlarda entrikaya önem verilmesinın lb-µyük 'payı 'olmahdır. Zaman zaman karşılaşılan· uzun tiratlardan ·[P.ertev'in kan davası aleyhinde ikonuşması (s. 14-1'5) gLbil, bir olay karşısında uzun uzadıya yapılan karekter tahlillerinden [buluşmaya ya'.kın Pertev'in karamsar ruh hali (s. · 97-98) gibi.J dolayı vaık'a yer ·yer dura.ıklarsa da, !bütünü iti!bariyle lhıa:reketli sayılabil'ir ..

Ecel-i Kaza'daıki olaylar, bunların ıınantııki ibit sıra ile ibiııbirleri­

ni izlemeleri ,es.erin olduıkça sağlam lbir plandan hareketle yazıldığı

intiıbaını 'UJYandırmaJkrtadır. Gereksın v.e dol{lurma etkisi ıbırakan sallı~

neler yok ıcleneoek lk!adar azdır. Anca.ık ıromantizimde:n ikaıynaklandı···

ğını sandığırriız; "ay, ~h,. ıofl" ıgilbi s1_{öylenişler, ik:Lde ibir k-enıdi !kendini,}

1_{ö1dürmekten Jbaıhs·edişler, daha piy.esin başlarında olayların 'hıazin bir}

sonla !biteoeğiiü hissettiren sözler, diikikati ıçek.ıneıktedir. 'Bir ibaışıka

iie-yi·şle piyeste yer yer romantik sahnelerle kar:şılaşmwktayız: Paşanın

kızını Numan'ıaı ni!kahlayacağını öğrendikten

sonra,

P.ertev'le Nimet'..:

.iiı !konuşmaları giıbi. Cs. 19-28) •

Ay.r1oa

olağan· dışı Ş'Öz, davranış,

is-. t-eık ve olaylara da zaman zaman· ;rastlanmaktadır : Kendini ölesiye

s,evdiğini fbildiği halde Pertev'in Nımet'e: "Bir vaıkiıt de onu (yani Nu

-man'ı A. GJ seversin ne zararı

var?"

demesi i(S. 27); kendine kızını

vermek isteyen

amcasına ka,,r,ş1 Num.an'ın, P.ertev'i seven Nimet'i

sa-vunaraık, '°illhtiıınal iki seviyk>r ... 8e.vmeiltte mazurdur." demesi ıcs .. 82);

aşıiklarm !birinci perde.deki. bul~malarm'da, /baış ibaşa konuşmaları

yetmiy.ormuış grbi, Fazıl ve Taıbende'nin yanında N:i;rnet'in Pertev'~ :bir

kez daıha yüzünü görmek için yanına :çağırm·ası ·(s·. 30); ıkızının

Per-tev,i seıvdiğini löğrene{ek 'Şiddetle· hid.detlenen Paşanın, tam o sırada

içeri giren cariyenin ·elindekiikağıdı .görer.eık istemesi (s. 70) gibi. Diğer

.taraftan Nimet'm ölçü şekli, ·eseri aşırı derecede oven ilk tenkiıt

ya-. zısında .bile normal !karşılanmamış, !bu sonuca dahi--tabii rve latif ıbir .

tarzda ulaşılaJbfleceği !belirtilınişti.r. Ce) .

. Eserdeki tasvirler rv,e taJhliller, .çoğu yerde ,gel,ecekteı:kı olaylara

giöre ayarlanmış intibaı uyanıdırmaıktadır. Adeta: ,gelecekteki olayla

-ra ,okuyucu veya .seyirci hazı:ı;lanmaıktaıdır. Mesela s:on percdede

Per:-te.v'in ıkaramsar ruih haliıyle, · taJbia;tı ve olayları a1gılam.asından

üzü-cü bir olayın g-elece:ği, okuyucuya '.hissettiriliyor. (s. 97) Hatta ibu

du-rum, daha piyesin ıbaşında bHe görül:me'ktedir. , Cs.

a ...

g) ·Her ilki y,erde

de kahramanın taJbiat~aki nesnelere ve ıolaylara bakrşı karamsar,

hü-zünlü /bir ruh ·

.

atmı0sferi içerisinde, hazin bir sonu duyuraca;k nite_.

-liıktedir.

Ecel-i Kaza'da yardım, f.eda•karlik, rmürüvv:et, ıvefaıkarlık, karani- ,

sarlık, tkin, nefret, ikiıbir, gurur giıb'.i 'çeşitli ıpsiıkıoloji'k unsurlara da

yer verilmiştir . . Ancaik Numan'ın sevıgililer arasına ,girmektense on

-ları 'birleştirm,eye çalışması örneğin1_{de ıolduğu ,gi}1bi •bazen ıbu. unsur~

lar albartıl:irııştır. Piyesin sonlarında Niımet'in heyecan, ev!ham, sanrı,

korku ve tela·ş iıçerisınde dü\?üp ölmesi üzerine ;Önce Pertev'in, sonra

da Numan'ın tepkilerini ve' nihayet a·cı sonla fbitiışini, hem ps'iko1ojik

'·

-

-·

-

-(9) . (İmzasız), "Ecel-i Kaza", Diyoje'n, nu. 167, 23 T. s. ,12?8, s. 3.

- 6 7

tahlillere verilen önem, :heın de romantik drama uyıguril~k brukımla­

rından kaydetmek ,gereıkir. ·

Şahıs Kadrosu

Öncelikle :belirtmek ıgerekir ki, eserin şaJhıs ıkaıdrosu fazla

!kala,.-b~lık -değ'ifdir. Kalaföalık olmaıyan ıbu ikaıdronun az, fa;kat ônemli llıö~

'lümünü :oluşturan !karakterler üzerinde daJha çok durulmuş,

bunla--- \ . \

rın özellikle, psilkolojik, ,sosyal -ve kültüırel yönlerine ağırlJJk verilmiş~

tir. ônem1iler dış:ınıdıa kalan silik !kişilere ise: fazla yer ıverihneriı-iştir.

.

.

..

:Rıomanti~ınin etki-siyJe lklşilerin anlaıtılışındaı, değişik ibi_r iıfadeyle ·

kar,ekterleiin ıtasvirle.rinde yer yer aşırılıklar görülürse de, tamamen

suıbjeiktivizme düşüldüğünü v·eya ,gerçek ölçülerden bütün bütün

·uza;klaşıldığını söylemek ,güçtür. · ıBu nokt~da, mesela Pertev · giibi

. .olumlu bir tipin alaJhildiğine iyi, Laz Ahmet '.Paşanın, ise, ibüslbütün

kiötü olması, a'Şırılığa ıkaç,mak şcklin'de değerlendırilebHir .. ·

Bu genel değ:erle~dirme'den sıonra, .eserde'ki v,erilerden hareketle Ecel-t Ka2a'nn1 lb9.şhca ·1üşH·2rine geıçilefbilir :

'

Pertev Bey ': Piyesin en önemli şahsiyetlerinden olan Pertev

da-ha. çok psikolojik, sosyal ve kültürel yıörileriyle 'karşımıza çıkma:kta­ dır. Fiziki yönüne iki yerde temas ·edilmiş, Birinde yirmi iki yaşında olduğu ibelirtilmekıte ·Cs. 31), diğer yerde ise, -birinci perdenin birinci meclisinde- ıgiysileri ve silahlaırı tasvir edilmektedır: .

'·'Perde ~çıldığı gibi. Pertev Bey •görünür. Arkasında .sırmalı bi! kat başı. ıbozuk esıvaıbı. Başında bir sırmalı gecelii.k. serpuşu. Belinde bir çift gümüşlü taıbanca, ıbir lhançer. !Boynunda !bir altun kılıç. Hep-sinin üstünde ıbir yağmurluk.": (s. 8)

. Pertev, üç yüz yıllı:k ·b'lr kürt· 'hanedanına mensup Cs. 15, 33, '50),

örmi;tnün [çoğu s:ar·a.ylarda rahat. ioçerisinde değil, çadırlarda, dağlar­

da ve zor ışartlar i,çe:risinde ,geçmi·ş Cs. 16, 3·3, ·grı, 98), küçüklüğünde

bir süre Pa,şa.nın yanında ikalııp, daıha s,onra ayrılmış, Cs. 47) müftü

Hulusi Beyden ders· ~lmış Cs. 411) ve maddi fbaıkıımdan Nim,et'in

aile-. '

sinin seviyesine ulaşamamrş _. (.s.. 19) ıbir serhat _. delikıanlısı:dır. Cs. 98).

Kan davasını süi..,dürımenin gereksiızriğine şuurlu :bir şekilde ina-n·an Cs. 14-15) Pertev, düşmanı da •olsa, aman dileyip kendisinden

yardım isteyene he,m kıötülüık yapamayacak, {s. 14) hem de

!büy~-lük ,gös,terersık iyilikte bulun2.ıc.a,k ibir yaratılışa sahiptir. Cs. 49, 81) ·

. Yü'ksek 'kişiliği ·es'ki düş,manı tarafından bile teslim edilen Cs. 82)

:Pl3rtev ·Bey, aşkı uğrüna ölümü g.öze almak {s. 107), mürüvvetli ol-·

maık Cs. 50),

eline

fırsat g.eıçmişıken düşmanlarını ö1'dürmeyerek,

-yatle,rını bağışlamak (s. · 50) gilbi birçok olumlu· sıfatları üzerinde

~şımruktaıclır. AncaJ{ nihay,e.tinde o da ihsandır. Onun da. zaafları

var-dır. Nim.e.t'in aşkından dıolayı, ."-intizar"ın "ze'hiırli aıb-ı ıhayat''ını tat~

mış ve "husü.1-i ,eınel" tereddütleri içerisinde· ibocalamalktadır.

Herke-. sin ,olaylara rve varlıklara kendi ruh penceresinden lbaıkarak tleğer:­

lendirdiği bilinen :bir g.erçeıldir. Peı..,tev

de

!her şeyi, kendi ruh

dünya-sının çerçevesinden değerlendirir ve buluışm·aik için Nimet'i ibekler~

ken ·şöyle der: "Şu derenin ince ince ıçağrltısı ıg.önlü yaralıların

ha-zin hazın iniltisine lbenziıyıor. Hele _'kara toprağa kar ne kadar

yaraş-. ·mış ... Allı acruba beyaz ıkefenıler de ,mezara böyle mi yakışır." Cs. 9)

Nimet'i kaçıracağı gece de Perteıv'i:iı içine yukarıdaikine benz·

e-yen bir hüzün ,çökmüştür. 6anki ıön sezisiyle, üzücü sonu önceden

· hissetmiştir. H,er şey ona sıkıcı gelmekte, 'h~r ne tarafa ib~ksa

'\gön-lüne :kara haberler" doğımakta, "ömründe ·görmediği /kededer"

i~in-de !kıvranara'k, aıdeta günlerinin tükendiğini önceden sezmektedir.

Pertev yine her şeyi (karamsar !bir ruh hali :iıçerisinde,, şu olumsuz

ba-kış açısıyla değerltndirir:

"(Kendi .kendine) Of! N.e karanlıık gece!. Ne lbüyüık derya...,yı

zül-m,et! Ya Rabbi! Her şeyde ·l;)u sükunet nedir? Bu tenhalığa selbep ne?

Acaıba .. alemde '±ıer·. ne varsa yere mi geçti? Acaıba· Azra'il üstümüze

kanadn;n mı .•gerdi? Acaıba Cehenne,m'in dumanı dünyayı mı

'bürü-. dü? Yoksa dünyada ıbenden 'baışka uyanıık ıgöz canh vücut kal;ı:nadı

mı?

Sıöyle ,ey Satir-i' .Sera'ir s:öyle? Bakalım lhı.i ikara •bulutlaroa 'benim

~çin neler sakladın? ıBaşıma düşecek yıldırımları· (mı)? Y1oksa m.

eza-rıma dôküle.cefk ,göz yaşları mı? Of of!.·Ö ne ya Pertev? Sen !b!öyle ge-·

celerde şahin 1_{giıbi dağ ;baışları ıdo1aşara'k 'bulutlar içinde gezereı;k}

!bü-yüdün. Daha .geçen sene çadırın ~ulmet ... D.oşeğin toprak ... : Yorıga­

nın bulut ... Kandilin şim'Şeık. değil miiYdi?

Karanlığı şimdi mi ,görüyorsun? Bu kadar ai zamanda

gö1,ge-sinden korkan şeıhrilete mi ıbenzedin? ıBaık şu se11hat delikanlısına ...

Bruk şu !kanlar içinde lbüyümüş arslan yavrusuna. Heyhat! iBeiy'J:ıude

. teselli. .. Faidesiz ·,gayret .... Bu .gece bir garJp hal var ... Her ne tarafa

ıbaks.a:qı gönlüme kara 'haıberler dogu~orL Altında ıbüyüdüğüm di-·

reıkl·erin •gölgesi gözüme Gulıya:bani giıbi ,görünüyıor!. · Bi1meım . içimde

'bu sıkıntı n-edi:r? Sanki yüreğime lbir kaplan pençesı sarılmıış ... Sıka

sıka eız:iyor ...

Ôin:rümde

goıırnediğim

!ked,erler ....

Hayır.

Galtba ,günüm

ıtüıkeni­

yor .... Galiba neyyir.:.i !ömrüm guruıb ediyor ... Bu sevda ... Bu ,mahzüni-·

yet:·: Ols~ olsa öyle ibir gurubun €Seri olmak lazım .gelir. ... " Cs. -97-98):

-'69-Çoğu ıylönleriyle olumlu bir ttp olarak canlandırılan Pertev Beyin

öz-ellikle ps11_kc1ojik tarafında, _{r,omanttk bir} haıva _sezilir.

Nimet Haınım _. : Ecel-i Kaza'nın . . en önde . ,g.elen kadın .kaıra>kteri

-ise, hiç şüphesiz Nimet'tir. Fiziki yönüyle ilgili tek fq'ir kayda

.rastla-dıııc Buna göre Nimet, ün altı yaşındadır. Cs. 74)

Nimet, Laz Ahmet ,Paşanın kızı, Pertev'in de· sevgilisiclir.

Pertev'-le ·Niımet ibirilbdrlerini ölesiye sevmekte.di.rler. Aynı zamaı;ıda· !birlikte

büyüdüğü .amoası oğlu Numan, da Nimet'i ·sevmektedir·. iEserde her i'k.i gencin de Nimet'i niçin . sevdiğine dair açı\k bir 'bil:giy1e !karşıla:ş­

madıık. Mes~la _ıgüzeı ıolup · olmaıciiğını ibilımijlioruz. Ancak ·olumlu

bir-takım özellilklere sahip: Aşkın1_{dan dolayı korkusuzluğu (s. 19), sada-.}

ka:t'i, maddi

ve

manevi fedakarlıkları 'Cs. 20), lbalbasının karşısında,

her şeyi ıg.öze alaraık, aşkını aç1ıklaıma;kla kalmayıp, lh~r türlü sılkın­

t1:ya

katlanmay.a v~ maddi refaıhtan fedaıkarlığa hazır olduğunu açık­

ça 6ôylemes'i Cıs. 68-6"9) ıg.i!bi. Bütün !bunların ıyanı sıra o da kusursuz

değil. Aşırı-ıboyutlara waışan heyecan, erv:ham, !kortku, telaş gibi

raaf-ları var. Pertev'le ikaıvuşmalarının ,en~.elleneceğini hissettigi an, ayı­

'.lıp bayılır, kendincien :g.e·çer (s. 26, 73). Nitekim ölmesine de maddi

şeyler d~ğil aşağıdaıki par·çada · .görüleceği üzere, aışırı boyutlara

ula-şan, heyecan, evham, sanrı, korıku ve telaş gibi ruhi zaafları seiheıp olmuştur:

''B·ey'im tedlbir~miz ta.!kdirre ;muvafık düşmedi. Ah r,\raıder ah! .. (Hem hayran hayran dalaşır ·hem söyler) Bu gün.e ,kadar ... Bu

güne.kadar !ber-muraıt 1olacağız diye yaş.amıştik ... Şimdi de na-murat

olduğumuz için ölelim... tG,özleri döner rengi S'Olar ürker gilbi

en.e-rini kaTdıra;ra'k ıboğuik sesl3) Pertev!.. Pertev!.. Aman Pertev ibu ıg.e­

zinen n·edir? ... Şu kimin kanı? .. Seni mi vurdular ... Şu karşıda

!han-çer tutan ·ikim? .. (Ellerini ık:aldırarak zıya.de telaşla) Aman üzerime gel1me! .. 'Hay ıgeliıyor ... Baibam ... Azra'iL ... Cellat ... (Perişan bir

hal-de düş·er teslim-i ruh e:der)" Cs. 100) ·

Aslında iorta yerde ne kan vardır, n,3 hançer . tutan, ne

Per-ıtev'i vuran ... Tam ıbir JwJlüsina;sy.on söz :konusudur. Gelenler de··

b'.a-basııgil değil, N uma.n V·e aıdaımlarıdıt.

Piy,esin en ıönemH kadın şa'hsiyesi Nimet olduğu halde ıhaıkkın­

da .verilen malumat hemen ·hemen yuk•9trıda'kilerıden ilbaret. Özel'l'ikle

fiziki, sosyal . ve külıtürel ·yôn üy1e flıgili malumatın yetersiz kaldığı söylene!biliT.

Numan Bey : Eserin en önemli şahsiyetlerinden olan Numan

!haJkkında !bir 'ha;yH malıl:ma

t

var. !Hemen hepsi de olum'hı.

-Piyeste verilen ibilıg'iler,e gôre, suretçe !babasına ibenzeryen Cs. 50)

Numan, gens; v.e yaıkişıklıdır. ts. 60)

. Kerim, ,m,e:rlhameti ıg.a,zabındaıi çok f azl:a ve ahla){-en iyi lbir ha-.

baya, salhip ıolan Cs. 50) Numan, aynı zamanda üç yüz yıllık

ihaneda-na mensup· ıbir ıveziır-rzaded1r Cs. 50). Zengin, maıkaım -ve mevik.ii

sahi-bidir. Cs·. 27) · O 'da P.ertev ıgiıbi, müftü iHulüsf Ef endin'in talebesi

ol-muştur. Cs. 50ı) Amcası Ahmet Paşa, kızı Nimet'i, yeğeni' Numan'a

nikahlamak istiyor. (s. 5,1) Aslında ,o da, ,bir arada !büyüdüğü

Ni-n-ı.8t'i Cs.' ·5.g) scviy;or Cs. 1₅₁₎ Ancaık PeI'tev'le Nimet'in ;biriıbirlerini

de-licesine sev.diklerini _• ,öğTendikteİı _• ve -medbur kalana 'kadar- !kendi ₁

s·evgisini huzllTllnd~ açıklamayı "edepsizlik." sayaoaık ölçüde saygı

duyduğu Cs. s1J müftünün sitem dolu ve 1_{bu sevdadan} caydı-rma,ya

yônelik sözlerini sa!bırla dinledikten sonra, g,,2raıkli d-ersi alarak

"mü-rüvveıt" e ryönelelbilecek Cs: 51) yapıda !bir insan. O iyilikseverliık ve

feda.karlık noktas1nda zirvelere ulaışır. Bu ·sevdadan I vaz geçmekle

kalmaz, lbiriıbirlerini s~ven gençlerin ,kavuşmaları için elinden

gele-ibilecek her türlü yartlımı yapacağına dair söz verir. {s. 5'3) Slözünün

-eri, sözüne sadık lbir delikanlı . Cs. 54) ol'duğundan, nikahı

ertelete-rek zaman kazanmaık .gayesiyle Paşaya tezkire yazar C·s. 8t-H2) :v,e

,sevenlerin ik.aıvuşması için elinden gelen her şeyi yapar. ·es. 104)

Nu.-man Beyin olumlu yönleri bunlarla da ,bitmez. O P.ertev'den ıg'ördü­

.ğü iyiligi amca,sının huzurunda itiraf edecek araıdar iıyilik bilir (s. 8'1),

sevgi. noktasındaki fedakarlığını, pervasızca, yine Paş·aya aıçıklaya­

caık ölçüde cesu~dur. (,s. 8'3)

Sözün özü, Numan lBey, her ba;kımda~ ibüyüık :ve iyi ibir

insan-dır. Cs .. 104-105)

Bütün lbunlara rağmen Numan Bey de insan olara,;k, yaptığı

on-ca ~-eda'karhk.l:ar karşısında ıgıördüğü olumsuz muam·elelerden

dola-yı sarsılır :

• 1

"Lahavle! Uğruna can verdiğin can(tnı ra;kiıbe !bağı,şla ... Vu~lat

-ları esibaJbını tedartk -et ... Bunun i·çin amcanı aldat ... Canını muhata

-Taya k:o ... [KarşıJığında azar işit ... Hakaret .gör ... Yine girdiğin yolu

· bırakma... Ah mürüvvet aJhl Bilmem alemde neden ibu ikaıdar

mem-düh ·olmuş·sun? AllaJh'ın hiç senden zalim mahlüıku var mıdır? ...

_ (AğlayaraJk yastığın üzerine yıkılır,. pe~de kaıpanır.J ." (s. ı95-<96)

Öyle ki bu sarsıntı, ·ona; "iJ3undıan sonra .bana hayat lazım

mı-dır?'' i(s. 1'07) dedirtecek ıkaida:r ileri· İboıyutlaıra ulaşır. ·

Bu hüviyetiyle Numan 1Bey, hem rolumlu 1bir tip, hem de

gunu-muzde

eşine ender (ra,stlanacaık cinsten · müıkemı:m·el ibir insan ı~örü­

n üm ünıd-edir. ·

;....-.Laz Ahmet Paşa,: Piyesin tek olumsuz tipidir~ Es.erdeki bütün

lkıötülükler ıonda toplanmış gilbidir. Paşanın da .daha çdk psıkoloHk,

sosraı

~e

!kü'lıtürel y!önleri üzerlnde d11rulmu;ştur.

Eceli Kaza'dan öğrendiğimize .göre Paşa, yetmi'ş y~şında (s. 3:5)

ve Erzurum Valisi· (= veziTJdir. (s. 13, 75).

' . '

Paşa ikindar, zalim, adi, '.hain Cs. ·ı,3) ıkibirli, gururlu Cs. 75), m·

er-'ham-e~siz

ve

'şefka,tıten yoıksun (s, . . 66) ıbirıdir . . I:Iayatını ·.bağışlayan

P.ertev'i .esir ·giıbi kullanmay,a 'kaJ:kışmı,ştır. Cs. 16). ~endini dai~a

bü-ıyüJk ,gören Paşa, hanımını (horlad:ıJktan· ·Cs. 74) sonra, Pertev'i hayli

hayli kfrçümseyece'.k ve :eski ikan davalarını deşerek Cs. 75) ortalığı

tekrar ikarı1_{ştır.maktan çekinmeyecek ~ir yapıya sahiptir.}

·

o,

_{kızı için}

"Billah ,eğ·er. bir ·~an-edk ol,masaydı ç-o'kta.n mezara· gönderir<lim"

(s. 82) diyebilecek: :kadar :gözü dönmüş biridir. '

Eşi Serefraz Hanımdan :öğrenıcliğim,iz •kadarıyla tek olumlu giibi

1

görünen yanı, yeğeni Numan'ı sevm.esidir. (s. 58). Aslında .yeğenini

gerçek Blçüler çerçevesinde ,sevdiği de ,şü.;pheliıdir .. Zira .kızını yeğeni

Numan,a

v.ermek isteyişi ibirta;kııpı. hesaıplaıra dayanmaktadır. En baş­

ta maddi kayıgılar ıgelmekted,ir. Bu evlilitk s,ayes'inde· kızı, hanedanı­

nın saraylarında kalacakıtır. Cs. 68). S:onra Numan kör, topal,

ihti-yar, deli ;ve ifalkir değildir. 'Üstelik iba:şikaca hiçbir ikusuru da yoktur.

·es. 67) . Paşanın tesbit ,ettiği fbu ve ·1_{benzeri sebeplerden} dolayı

diye-. '

biliriz iki

o

yeğen'ini sevmekten çoık, ıkendinin ve kız1nın

menfaaıtle-rini. düşünmektedir. Zaten Numan'ı sevdiğini de ·Paşa de.ğil, eşi kızı­

nı ni:kaha -razı etmek ·iıçin s1öylemiştir. öte yandan, vezir olabilmek

için· insaniy,etteİı (:ıkan

ve

Allah'ın emrine ters düşse /bile, aldığı em-·

ri yerine getirmekten 1başıka bir şey düşünmeyen (s. 14) birinden, '

sevıgi · 'beklem.e'k ne lölçffde .ıcloğru olur? ·

Kısacaısı Paşa, :piyeste hemen her bakımdan 1_{köıtü rolleri}

üstle-nen, !kötülerin

tem-sHcisi !bir tirp olaıra'l~ karşımıza ,çıkar.

'Hulüsi Efendi : ıMemletket müftüsü.olan Hulusi Efendi ise,

olum-.

ıu,

sevimli

ıv,e.

modern

ibir din adamı rolünde ıg,örülmeıktedir. '

Yaışlılığından Cs .. 40) ıbaşka haıkkında fiziıld y,önüyle. ilıg.ıli bilgiye

rastlayamadığımız Hulusi Etf endi, fbir zaıman.laır ·Pertev'le Numan'ın

\hocası ,olmuştur. Cs. 41, 50) Bu, iıtilbarla 5).nlara emeği geçmiştir. Elin- .· .

den geldiğince ıonlaıra iyi k,aıvramları ve· iy'ilik1eri öğretm'iış,

ikotülük-I,erden :uzaıklaştırımruya çalışmıştır. (s. 50) Hulusi Efendi, sadece on~ ·

la~a değil; isteyen herkese yar.dıroda ~ulunan, .geniş g'örüşlü ve tanı

emniyet •telkin ,eden fbiridtr. (s., 40, 41) Müftünün ıgeniş.,görüşlülüğ,ü,.

alışılm~ ıdi:µ adamı imajının çok il-erisinded:ir. Öyle _{. .} ik'i :o, ''Bi.z. rpir 01 .. _.

-duk hala sevda-yı muhaıbibetten g,eçemiryoruz. Hiç· i'htiraz

.buyurma-yın'' (s. 40-41} demekle kalımaz, .sev-enlerin kavuşabilmeleri .için adet·.

le~e. _. alrşkanlK·Üara _{. .} ters düış,meyf:bile _. ·göze alaraık şöyle bir çarıe bu-\ ·

lur :

"Çaresi ... Çaresi. .. O:ğlum bunun 1çaresi P~:rtev ıkıt'ı _kaçırmalı ..

M·~emtk'i ikisi ıbirbirini seviyor. Aklen naklen haıkıkııciır. Insan

hak-kını güzell:iılde alamayınca zorla alır. Zaruri şeyleri Allaıh da afv eder ..

Vaıkı'a adete muhalif lakin varsıp. ibina-yı Allaıh yıkılacağına fbir

e~,as-sız adet (yıkılsın}." Cs. 43}.

Kanaatimiz:oe ibu kişiliği ile müfıtü Hulusi Efen'.di, E. Tevfik'in

idealindeki din adamı tip'ini canlandırmaıktad~-r.

. Fazıl ·Bey : ~rzurum -eşrafından olan Fazıl Bey, kelini enin

tao:n

anlamıyla, dostluk

a

1_{bidesidir. Dostu Pertev} uğruna yapmayacağı

fe-daıkarlıık ycitktur. Pertev'le Niımeıt'in ·~aıvuşmalan i~in ibirr sürü yollar

tlener, çareler· düşünür.· Bu yolda· ölün~ü göze almaya, Paşayı

"tepe-lemey,e" bi1e .hazırdır :

"C ... ) !Birader sana ne yaıpayım? Can arz ediyorum. Ona d,a, ,

te-nezzül ,etmiyorsun. Lakin !ben de sana ıgöz ,gıöre {göre) kendini teief

ettire:r;nem. Ba;k sen benim nasıl h:ela>kime ka'il ol,muıyorsun? Pertev.

Allah aşkına ... · Aşk 11.ürmetine ... ıBeni ·!bırak da bir ·tedlbirim var ya

-rn:ı

·

•ona ·te'Şeblbüs edeyim. Şimdi söylesem yine ma'hzur :bu[ursun.

Bil'-la!hi'.1-azim ne· Nim,et sıkıntı çekecek: .. ·Ne kiımsenin ıkanı dökülecek ...

Ne 'bir ıhaksızlılk olacaık ... Belk'i Allah muvaıfıfalk eder.'' (s. 36)

Onun rf edakarbğı sade.ce ikendi -sözlerinden değil, Pertev'iı:ı

söy-. lefüklerihci.en :cie .. anlaışılmalktadır :

'·Zavallı çocuk vah! Y•o:ngun ... Uykusuz, hasta ... Yine sıcak

dö-şeğini tatlı uyfkusunu ıterk ·etmiş de beniım. arkamda ,geziyor. Ya Ra'b-.

ibi onun da hruldnnı nasıl ödeyeceğim." (s. · 10)

. Fazıl Bey, · aynı zamanda "mürüv,vet, insaniyet ve vefakarlik''

timsalidir de :

Pertev - Bira,q.er ıbu soğukta. Bu karda ne hendeıklerd. lbeikleye

-ce:ksfu? Benim gibi ibir 'bedibaıhtın ne va;kte ikada:r ıbel~ınıa hissedar

olımalı? Mürüvıvetse yetişir, insaniyets,e ,elverir. Git J{onağında sıcaık

:c1öşeğinde ra:ha tina

lba:k.

Fazıl -Aferin 'Şimdi sen rahat ,ettin de .gönl"Unıdeki hiddet laJkır­

dııya !başladı. Seni lbu halde gör'(.iıp dururken ıgözler'im·~ .urY'ku ıgirecek

öyle mi? Benden o !k~aır mı vefa me'mul edersin? Ben hendekd-eyim

hendekte." (s·. 117-18)

Görüldüğü ,giıbj Fazıl Beyle tam olumlu_ !bir tip. :çizihni'ştir.

Serefraz Ha,nım : Afhmet Paşanın eşi olan Serefraz Hanım, n:or-.

mal bir öz annedir. !Her ıöz anne gihi :o '.da, kızının mutluluğunu ister.

Qnce Nimet'in Perte-v'i sevdiğini ıbümediğinden, kıızının Numan'la

evlenmesi iıçin, ısrar ed~r. Onu iknaya çalış:ır :

. "A kı:zım niçin ıb'Öyle delili!kler ,ediyorsun? ıBu senin amcanın oğ­

lu.. Yaföancı değil. .. Beraber yiy-ordunuz... Huyunu hultkunu

lbHir-s:in ... :Maışallaih ay .. parçası ıgifbi deU!kanlı! Nes'i v.ar? O sana laıyı:k. Seıi

·ona müstehak.:. ,,. (·s. 58) ·

. Ayrıca ·Serefraz Hanım da ıkızının mutluluğu. yanı sı:ra, ıbil"taıkım

kaygılarından dolayı evliliğin ger:çekleşmesini istemektedir : .

''Kı·zım... Sen .çocuk musun? iBen şimdi fbaıbana ne cevap. ıvere­

yim! Bilmez ·mis1n Pa,şa y.eğenini ne kadar sever. Heım 'bu kadar

mas-raıf iüldu ... Düny.a ayağa kaıiiktı. .. " (s. 58)

Kızının Pertev'i sevdiğini .şaşikınlıkla öğrendikten s:onra ibi'le

-he-nüz aşıkın derecesini .tam ıbilmediğinden-, onu ikna edebileceğini

· sanır :

''A ... !. .. Bak ·başıma gelen :belalara ... Hdç öyle .ş.ey ·mi olur? Ama

o çocuıktur ... :Geçer (kadın ,geçer ... · Niıkfuhta lbruşka meyımenet -vardır.

· Onu ·bir saatte unutur." ·Cs. 60)

An1a sev1gin~n ,b_oyutlarıri.ı anlayınca, yani Nimet'in Pertev'e ka-.

vuşamaması halinde inti'har edece.ğini !öğ·renince, lbir anne olaraJk

he-men tavrı değiışir. ıN.e ya;pması gerektiğini düşünmeye 'başlar (s. 61)

ve uygun lbir dille, korka ıkıorka, çeıkiıI1e çekine duruıp.u Paşa.ya iletir.

(s. 54.:.e5) İletn:ıeklse kalmaz, anne şefkatinin talbii bir sonucu olaTruk,

k1zının safına ıge.çer. _{. . .} :Bu sefer ikızlarını _. P.ertev'le evlendirmes iıçin,

Pa-şarı i·knaya çahşır:

. .

"Ne yaıpaca-ksın? P,ertev ıBeye, veririz gitsin_. Kıryaımet kc;ypmaz a? ...

İşte kızın ıgönlü seviyor ... Sen ikadir misin ki he.Iikesin gönlünü

iste-diğin gfbi çevkeceksin ?" Cs. 75)

Nimet'in iosteği doğrultusunda ,gösterdiği bu tavır deği•şiikıliği bHe

Serefraz [fanı•mın davranışlarını kızının mutluluğuna g.öre

ayarla-dığını açık~ _.gösterir. K12ının mutluluğu için, her türlü f.edaJkarlığı

göze a:lan normal anneler g.ilbi ...

· Kethüda K.aıdm : Paşanın k!onağında N_imet'in sırrını. ilkin öğre­

nen iki-'kişiden 'biri.· Kendisine güvenilerek kıonaıktaıki iışleri idar,e et

-mekle ıgörevlendirildiğinin şuurund~. Yani yetki ve s-oruımı{ı1ukları

nı -biliy,or. Sere.fraz .Hanın1 tar,afından, Nim.et'i şımartma.ıkla _.,

suçlan-dığında Cs. 59) sayıgı sınırlarını a·şmadan eve sami:mi 'bir dille· işin iç

yuzünü a:çıklayaJbiliyor .. (s. 60) Hem .de ibu aşikın ciddiyetini, gerçek

boyutlarını ve var.a'bileceği tehli!keli sonuçlarını da .gösıterer,e1k Cs.

60-61) Durumu !öğrendiğinde şaşıkına dönen ve ne yapm,alan g·

e:relktiği-. ni soran· Serefraz Hanıma, "Kıızın · .gönlü k'imi işti yorsa ona varsın ...

"-demekle kalrµaz, düşüncesinin ge:rıçeıkleşmesi için te1kinde bulunur,

y,ol g.ös,terir :

"Vallah ibir sırasını düşürün d.e .söyleyin (Paşaya) ... AllaJlı Alla!hl

O d~ deli mi damadını kendi koynuna· ala;ca;k :d,eğliJ. 8J? · Kızın 'g'Önlü

kimi istiy,orsa ona varsın.: . . Zorla ,güzellik mi olU;r? Yetişmiş ...

Boyu-nun beraberi ,olmuş evladını eliyle mezara mı !koyacak?" Cs·. 61

1) ·

K:rsacası · Kethüda kadın, ibir kahyada bulunması ge~ekeiı

özel-likleri üzerinde taşıyor. Yani ,tam ve ,emin lbir "veıkil-i umılr'.' .

. Tabende : Nimet'in dadısıdır, Taıbende dadısı olduğu _genç kızın

ist~klerine lboyun .eğ.en, yer yer hatırlatmalarda !bulu.nan Cs. ,18),

k'i-mi

zaman · horlanan s. 3il ve. Nim·et'in kılına zarar g.elm·emes1

için azami derecede diik!katli davranan Cs. ı.02) biri .

. Ytrk.arıdakiler drşında, piyesin şaıhıs kadrosunda yer almakla

fbir-li'kte, Üzerlerinde durmaya gerek görmediğim'iz "figüran" :rolünde

biıikaç ·kişi daıha ~ulunduğunu da son olara;k /belirtmeliyiz.

Dil ve Üslup

Hi:ç ·şüp'hesi2 d:il ve üslülbu Ecel~i tKaza'nın en başarılı ıyanların­

dandı.r. O~nun genelinde ıgünlük kıonU;Şma dilinin birçoık ·

özellikle-rini tçinde ıbarındıran, taıbii, canlı, ha:r.eketli, sade. temiz ,ve !hemen:

hemen pürii2ısüz ıbir dil dikkati çeikm:ektedir. (10) Eserin 'herhangi

bir· yerinden rasıtıgele aldığımız 1şu parıça, !konuşana dilinin canlı ve

.güzel ,örneıklerinden· sadece lbiridiır : · ·

"Fazıl - Hanım Efendi! Siz Pertev Beyi istiyor musunuz?

Nim,et - Ah kaı-ue'Şim! Siz. de mi 'hala inan mıytorsunuz? İste­

rriezs-eni .g.eoe vakti 'kıorkuları ibela1an· gıözüme alır da ıburalara gelir

miyi,m?

Fazıl - İyi :öyle ise y.arın saat beşte Ta;bende'yi fbana gönderin.

Ötesine kaı:-ışmayın. [Ben elbette bir çare bulurum.

NLmet - Kardeş'im ibundan s-onra ne çare bulunacak?

(10) İsmail Habib'in Ecel-i Kaza'nın dilini sade buluşu için bkz. Avrupa

Ede-biyatı ve .Biz, ·c. 2, İst., 1941, s. 574.

-Fazıl - Sizin nenize lazım? ŞimcUye ·ika:dar hanıgi şeıyin çaresini

bulurum dedim de lbulmad1ım. Ba.na ·o kaıdar i'-timadınız yok ·mu?"

Cs. 29}

· Bu -örnekte olduğu· gi'bi · yazar, Ecel-i Kaza'nın ,genelinde,

!konu-şulan Tü:rtkçeyi esas almış, sadeoe ,bir-iki yerde ma:kaina gereği

C~u-man'ın ni'kaıhı erteletJme-k için Paşaya yazıp gönderdiği tezıkire

met-ni' (s. 71-7'2) ile,· Fazıl'ıri müftüyle konuştuğu kimi yerler (s. 39-40)

!buni~dandırr.1' ağır ve ağdalı bir dt!le yône.Imiştir. Piyeste, -1bu .birkaç·

istisna dışında- ıbu gün ;bile, sözlüğe ıbaıkmayı gerektirecek kel~me ryok

gifbidir.

Ecel-i Kaza'da 1_{kıonuşulan Tüııkçenin esas alinımasınuı talbii bir}

sonucu o1ara>k, pek çoık deyim ve halk söyleyiışine ıy-er verilmiştir.

Bunlardan lbir1kaıçını S!Talam·wk sanırız yerinde

eve

yeterli olacaktır ..

. i

peyimler : Canına mı ikıyaca;ksın? -!Kendini telef edeceık-! Cs. 21) . ·

Lakırdısı

_'

,oldukça bunun içinı yiyor. -iKurıban olayım!- Senin

dün-. .

yadan· haıberin yok. (s. 25) Yarın kıyam,ette on parmağım

ya:kasın-dad.1r ... _,Bu :adam aıklını lbo:z.ımuş . . Cş. 73') Gözün de arkada kaılmaz ...

-Ede!bsizleri terlbiy& İboynq.muzun .ıborcuid'ur.~

rtki

iiç

_. ıgüne kadar _. hak-_.

!arından .geliri;m ... Cs. 7'9) ... adamlarrın kanına siz girmiş

olursu-nuz... Cs. 192) ... yazdıg1m te21kireden Paşa iıfrit kesilmiş ... - Bin dere:..

den su ·getirdim (s. 93).

·Halık Söyle.yişle_J'ıi : -İk'i ıgıözüm ... Haıkikatsiz! (s. 22) Doya doya

yüzünü göreyim. Ah! Sana doyulur mu? (s. ,23) Alla.ıh mübarek

et-sin! - Sonunda :gıöreôeğim bu muydu? Keşke anamdan· taş doğay­

dım!_ Allah canı,mı alsın! (s. '25) · Allaıh .esi:rıgesin Nimet Cs. 26) -Dilin

bu sözleri sıöy1erjken. aklın nerelerde geziyor! (s. 47) Eğer rivayet

sa-hih

ise

ayıbını kara toıpraklar setretsin (,s, 48) Yıkıl karşımdan

(s. 51) ... kanım :helal olsun!.. ·( s. 54)

Eserde az ·da ,olsa, .ar,go kelimeler görülür: Tepelerim Cs. 36~ ,.

Benderuiz ıküstahlığa geldim.

(s.

39·) ıgilbi. ..

Bu arada, yanlış kuUanı1rtnş ıki kelimeye de i1_{şaret etmek isteriz.}

'Bunlardan ıbiri, "Amcanın oğlu güzel." cümlesindeıki ",güzel"

kelime-sidir. Türkıçede er.kekler 'için "yaıkı~ıklı", kadınlar için ".güzel"

keli-melefi ikullanılır. ıNitekim ,yazar da başka lbir yerde, Hulusi

Efendi-ye, Numan'a hitaJben "sen de y~kışıOdısın." Cs. 4·7) dedirterelk, doğru

şekilde !kullanıyor. ·

Diğer .yanlıŞ kel'ime seçiımi ise,· "İ-şte ,o nikalhtan ,çıkıldığı ıgiıbi ilki

delikanlının (Nimet ,ve Pertev'fu A.GJ

fbirden cenaze

namazına

zır olmak lazım _geıecektir.,, (s·. 41) :eümlesinde karşımıza ç1:kmal~.ıta­ dJ.r. Dtlimizcle "deH'k~ı" .tabiri, saJdeoe . erkekler için kullanılırıken,

burada hem el"kek, hem de ikız ~çin ~ullanılmıştır.

Ecel-i 1Kaza'n1n ıçoğu yerinde: sa'de, yalın, sanümi, akıcı bır

üs-lup, günlük ~onuışma dilinden ıkaynaıkl~nan canlı :ve kıvraJk ibir

söy-leyiş tarzı ikaırşımıza çrkar. C1ll) 'İşte ·-·sıradan ibir örnek : .

"Serefraz - Kadın senin de hiç ·münasebetin yoktur: Şimdi yüz

v,erLp de iOnu o ıkadar ışımar'tacak ne vardı? Kaç Allah'ı S•Jversen!. ..

insan sizin yanın~.zda !birine lakırq.ı söylediğine pişman olur ...

K-e~hüda Kaıdın - Sabahtan ,beri ·.gözünün yaşı dinmek 'bilm1i

-yı0r ... · _. Kız _. çarpma çar-pına kendini hela:k edecek ... _{. .}

Ser,efraz - Bilrriem o da nazlanıy-0r mut Yoksa deli midir ....

Ne-dir? Şimdi o 'kadar ka!hırlana'cak İıe varmış sanki? ...

· Kethüda Kaldın - Değil Hanımcığım değil!... O Pertev Beyi se- .

viyor... ·

,

Serefraz · - A! lBaik ıbaşıma gelen . 'belalara,... Hiıç öyle şey mi

olur? Ama ıo ıçocuıktur... Geıçer kadın ,geçer ... Nikahta ıbaşlka

meyme-net vardır. Onu bir saatte unutur ...

Kethüda Kaldın - -Allah v·ersin amma! Hanımcığım tinutaca'k

gi!bi değil. .. · .Saıbahtan berı fbin dereden su ;getirdim ... Sıöylemediğim

'la:k~r.dı ikalm,adL ... , Heıp Pertev dedikçe ... · Ağ,zından sanki ateşler

sa-çılıy.or ... Gözünün ya~ı yağmur tanesi gilbi ... Duruyor duruyor·

da-. ıkikalarca nefes aıamıyor .... . H,em sa'bahleyin Paşa;nın hançerlerinden

'birini alıriı·ş· saklamı,ş ... Aramaıd1:k yer bırakmadık ... Hala bulamıyo­

ruz ... Görürsünüz ruıkah olursa ... Bu [kız !bu ,gün 'kenddni helak eder ...

Serefraz - Kadıncığım ... · Şimdi nasıl ,edelim? ... · Paşaya söyle~ .

ssm kıya.metı.erJ koparır.· .. " Cs. 60,.61).

Muhata,ptan dolayı çok az yerde, terkipli, süslü', ağır ve ağdalı

söyleyişe :rastlamak da mümikün. Numan'ın Paşaya hitaıben· söyledi

-ği şu sôzlerde görfildüğü · gilbi : ·

"Cenab-ı Hak ,ıömr-i ·devletin1zi muzdad ,etsin! Bendenize rütlbe-i

i'tilbar t-eveccüıhünüzdür ... Padişah bendesi. değil miyiz" Cs. 719)

(11) İsmail Habib'in Ecel-i Kaza'9-an söz ederken, "Eser gayet, sade ve tabii

bir üslubla yazılmıştır. ( ... ) ifade v_e üslı1b. çok sade, temiz, canlı ve

hare-ketlidir" deyişi için bkz. Tanzimattan Beri Edebiy..at Tarihi I,. İst., 1942,

s. ,143, 144.

-Bazen,' hi::1'::letle karışık alaylı söyleyişlere de yerr ·verilmiştir.

Ye-ğ.eni Numan'la değil de Perıtev'le evlenn:ıek isteyen Nimet'e Paşanın

bir kızıgınlıık anında. sarf ettiği; · ·

" (. .. ) Neresi mizac-ı aliniız-e mu taıbık ıgelmiy.or.?. Yoksa kardeşi­ min oğluna varmak azametinize mi dokunuyor?

(.

.

.) '

Hanıgi gönlünüz? Şu Pertev Beye esir olan .g1_{5nlünüz mü? (s. 67) »}

yollu ifa,deler ıbunlardandır.

Zaman za-man sanatlı sıöıyleyiışler tercih e4ilmiştir. Mesela

Per-tev

Nimet'ie ilgili -tasaıv·vurlarını, hülyalarını, kanaatlarını ş.öyle . dile

g-ettrfr ;

"Efendim acalba sen uykuda nasıl ıolursun? Bir kere görebilsem.

Yastığa yatıp da sırma saçların pe,mıbe .yatağa döküldüğii vaık:ıt aca-ba .gül yaıprağına altun iş1enmişe m_i !benzer? Yoksa şafakta g_

üne--şin tel .tel -şu'lesi dağı1mış gibi mi ,olur? Aman ne hazin cemal! Ne

ıbay,gın :bakl'ş? N-e naziık vücu.t? Alla:h!. .. Kıimilere nasiib edeceksin?

(Kendi kendine) Şimdi oradan geçelim.

'

(Yine Nimet'e) İki gözüm! Sen ıbu vücut ile uyudukça k€ndini rü'yada yasemenden d!öşeıklere ywtmış, ıgü.1d-en yastı•ldara yaslanmıış

mı görürsün?" (s. 23-24)

Yukarıd~ki if adele:rde · de ıg.örülece·ği gii~i Ecel-i Kaza'da y.er yer

edebi sanatlar kullanılm1ıştır. Bun:ardan kimilerine oldukça sık Cteş­

. bih, · ıstiare, teş:bih-i beliğ), kimilerine de t·ek tük (m-ecaz, teşhis, tel-mih) Tastlanmaktadıır.

Toparlarsak, ıgünlük konuşma dilinin lbirço!k özelliklerini taşıyan

Ecel-i Kaza'nın. dH ve üsl(ubu; geri.ellikle taJbii, canlı,. işlek, hareketli,

aıkıcı, sade, ·temi~ ve rahat anlaşıl~bileceık bir nitelik taşır. Bunlar _yanı sıra, eserin yazıldığı zam-an da ·gjjz önünde rbuluntj,uJ"ulursa, dil

_

ve üslubunun .en ıbaışarılı yanı olduğu söylenelbilir.

Eserin Sahnelenme.ye Uygunluk Derecesi

Bu incelemenin şi·mdiye kada1rki 'kısımlarından da az..,çolk

anla-şıla'bileceği ,giıbi, Ecel-1 Kaza, sahnelenmeye uygun bir oyundur.

En ,başta, Ecel-i !Kaza'nın perde ve meclis· sayısı fazla değil,

nor-m.a}dir. Eserin 1tamamı~ 'beş ıperde ve yirnriiüç meclist-en meydana

gel-miştir. Öte yandan, hacin,:ı. ıbakı,mından ,perdeler arası denıgede ·

olduk-ça \başarı sağlanmıştır. I. Perde : s., II. Perde: 19 s., III. P.er.de 19 s., ·

IV. Perd-e: :20 s., V. Pepde: 12 s. Mecliıslerin perdelere dağılımı da dengelidir. I. Perde: 6 meclis, IL Perde: 4 m~, III. P.erde: 5 m., IV. Perde: 5 m., V. Perde: 3 m ..

Bu perde ve m,eclis sayılarına ,gör.e, şaıhıs ıkadırosunun adedi de gayet iyi ayarlanm.ıştır. Şaıhıs kac:lliosu fae:la ıgen'iış tutulmadığı giıbi, sahnede canl-aındırılaımaıyaca;k ıölıçüıde olağanüstü kişilere de· yer

ve-. · rilmemiıştiır.

Eser yer rve dekor bakınnlarindan daı sahnelenmeye ,engel teşkil

ıed,ecek niteliıkte değil, aksine

çok

rahat hazırlanaıbi1eoeık özellilktedir.

Başka !bir deyişle ·oyun, çok mekan v.e de'kior değişikliğine ihtiyaç. du- ·

yulmayaoaık şekilde düzenlenım:iştiT. Sadece Jbeş perdede m·eıkan ve

dekor değişikliği ~r.e'kıınekıteıclir.

Öyle olağanüstü ıolaylaır da pek gôrülm.ez.

Vak'a, -ıbazı a;ksaıklıklara Tağm-en- kuruluşu, ıgeliştirilişi ve

yü-rütülüşü itibariyle, planlı, prograıp.lı ve sağlam olduğundan dolayı, ·

saJhnelenmey,e lbir !hayli ·elverişlidir. Aynca meraı1{ unsur1:1nun, seyir-ciyi sllkı!lmalksızın sonuna !kadar sürükleyebilecek ,şekilde yerleştiril­ diğini de, lbu arad.a Jbeli.r'tmelk. gerekir.

Yaıpılan a:çııklarrrialardan da anlaşılacağı gibi pıyesin dil ve

üslu-ibu is,e, sa'l?,n·elenmeye ıen uygun yanlanndandH". Bir ıbaşka deyişle

an-latılan 'hüviy.etiY~·eı. dıil vıe :üslup, ·eserin sahnelenme· şansını daha bir

artITmıştır.

. '

Nitekim oyunun yazıldığı zamandan ibaşlayarak, il. 1_Me.

şruti,yet-ten· snnraya kaıdıar değiışik tarihlerde ıbirkaç defa saıhnelenmiış

olma-. sı, ·_yukarıdan ıberi yap.tığı,mı,z tes!bitleri · doğrulamaık,tadır. Ayrıca

1288/18'72 yılında yayımlanan "Ecel-i iKaza" ibaşlıfklı değerlendirme­

de, piyesin sadece üç ıkere prova e_dilmiş ,olmasına rağm·8n, baışarıyla

.sahnelenejbildiğinin, anca;k lböyles'i nazik .oyunların tıaık'kıyla icrası-. nm çdk tekrara ve provaya, !bağlı ıbulunduğunun belirtilmesi (12) de,

yine· tesıbiıtleriırnizi desteıkleırnektedk.

Genel Değerfondıir.me

G.ereik .yazıldığı eve oynan:ctığı dönemde, .gerekse çok sonTaları

(12) · Diyojen, nu. 167, ı23 T. s. 1288, s. 3.

-Ecel-i Kaza'yı öven1er de y~renler d3 ol.muştur. (13_) Et1_{kisinden ve}

et-kilenişiniden söz edenler· çı;kmıştır .. C1ı4)

Bütün lbunlar dışında es~re c;leğişik açıdan yaklaşan' yazarlar da

görülmüştür. ·Mesela, A.· Hamit Tarhan, mi1li tiyatro anl?,yi.şını açıik­

. lamış, lbun~ uygun ıoyunlar araısıncla Ecel-i Kaza'nın da. ~dinı saymış­

tır. (15)

. Öte taraf.tan Fuat :Köprülü, yayımladığı !bir makalesinde, devrin

diğer telif ıoyunla,rı ,giıbi Ecel-i Kaza'yı da basit ve "ibtidai" 1bulmuış;

ancak y,arli piyeslerin adaptelere tercih ·edilmes'i · ,gerektiğini

vungula-, mıştır. (16) · · · ·

. Kıanaatim-izce ,eseri 'kendi ·~artları iıçinde değerlendirmek ·

en

isa-·

ıbetli ·yol olaıca;ktır. IBilindiği giıbi Eoel-i Kaza, devrin ilk telif

dramla-rriıdandır. Ayrıca yaızarın da ilk ve son telifidir. Bu itilbarla hem bir

-ıta:kun kusurlar, hem de etfkilenme ve, ,etkilemeler kaçınilmazdır.

Bun-ları bir yana bıraıkaraJk, -eserin kendi,si, ,ortaY:a çıkış.· şartları ve gör

-düğü 'i1gi •gıöz önünde tutulursa, Ecel-4 Kaza'yı her halde başarılı

say-maık ve y,erli Türk tiyatrpsi.ınun ıg.elişmesin.de ôneınli rol oıynadığını

da

ık:albull

etmek-

,gcTakir~

(13) Burada önceden anılan kaynakları tekrarlamamak kaydıyla bazıları şöy­

le sıralanabilir : Güzel Yazılar, Haz. Süleyman Şevket, c. 4, İst. 1324, s. 62.;

İbrahim Necmi; Tarih-i Edebiyat Dersleri,. İst., 1338, s. 224.; A. Sırrı Le-vend, Edebiyat Taı·1hi Dersleri (Tanzimat Edebiyatı), İst., 1934, s. 283.

Ay-rıca Ecel-i Kaz~. "Mukaddime"sinde Tevfik Beyin zımnen· de olsa Afife

A.njelik'e ilişmesi, Recaizade'nin de Atala. ön sözünde buna dolaylı cevap vermesi, verilen bu cevabı N. Kemal'in tasvip etmeyişi ıcin bkz. Doc. Di:.

İsmail Parlatır, .Recaizı'l.de Mahmut Ekrem (Hayatı-Eserleri-Sanatı), Ank., ·

1983, s. 184. .

04) S. Nüzhet Gerçek, "Güllü Agop·•, Yedigün, c. 15, nu. 376, · 21 Mayıs 1940, · s. 1:3.; N. Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Taıihi, fasikül: 13, İs~ .•

1978, s. 971.; Abdullah Tansel, fsam Ans., c. 4, İst.;· 1964,

s.

ıoo.

(15) A. H. Tarhan ,Duhter-:i Hindu. 1. bsk., İst., 1292, s. ,195.

U6) Köprülü-zade Mehmet Fuat, "Adaptasyon Merakı", Büyiik, Mecmua, nu. 3, 20 Mart 191<\ s. -27-28.