G‹R‹fi
Özel yaflam (mahremiyet) kavram› için kesin bir tan›m vermek mümkün olmamakla birlikte, kavra- m›n, kiflinin d›fl müdahaleden uzak, özgürce hare- ket edebilece¤i bir alan› ve ancak kiflinin kendisi- nin belirledi¤i ölçülerde baflkalar›na aç›k edilebile- cek kiflisel bilgileri içinde bar›nd›rd›¤› tart›flmas›z- d›r1
.
Özel yaflama müdahale, öncelikle bu yaflam alan›ndaki bilgi ve olaylar›n ö¤renilmesi, herhangi bir flekilde depolanmas›, kullan›lmas›, baflkalar›na aktar›lmas› veya kamuya aç›klanmas› fleklinde or- taya ç›kacakt›r. Görülece¤i üzere; bu tür bilgilerin salt aç›klanmas› de¤il, araflt›r›l›p bulunarak ö¤renil- mesi de, özel yaflama müdahale oluflturur2
.
Özel yaflama müdahale edebilme yetisi, ekono- mik, sosyal ve entelektüel anlamda güçlü konum- da olan›n, söz konusu konumunu daha da ileri gö- türür. Müdahale, devlet, toplum, bas›n gibi odak- lardan kaynaklanabilece¤i gibi, iflçi karfl›s›nda iflve- ren de, bu anlamda bir müdahale oda¤› olmak noktas›nda, gerekli güce sahiptir. ‹flçinin üstünün ve eflyalar›n›n aranmas›, hakk›nda kiflisel veri top- lanmas› ve ifllenmesi, iflyerinde izlenmesi ve gözet- lenmesi, iflyeri d›fl›ndaki yaflam tarz›n›n denetlen-
mesi, alkol ve uyuflturucu testleri, kiflilik testleri, genetik testler, iflçinin özel yaflam›na müdahale içeren iflveren uygulamalar›ndan, ilk akla gelenler- dir. Öte yandan, iflverenin iflçinin özel yaflam›na belli ölçüde müdahale etmekte, hakl› ç›kar› da bu- lunabilir. Baflka bir anlat›mla, iflverenin her müda- halesi hukuka ayk›r› de¤ildir. ‹fl sa¤l›¤› ve güvenli- ¤inin sa¤lanmas›, iflyerindeki h›rs›zl›klar›n önlen- mesi, iflverenin ticari s›rlar›n›n korunmas›, adam çal›flt›ran›n hukuki sorumlulu¤unu gerektiren du- rumlar›n ortaya ç›kmas›n›n önlenmesi, iflverenin korunmaya de¤er ç›karlar›na birkaç örnektir. ‹flve- renin hakl› ç›kar›n›n korunmas› amac›na ulaflmak, kimi durumlarda, iflçinin özel yaflam›na çeflitli dü- zey ve biçimlerde müdahalede bulunulmaks›z›n, mümkün olmayabilir.
Özel yaflam› koruyan hak olan özel yaflam hak- k›, kamu hukuku bak›m›ndan bir insan hakk› / te- mel hakt›r3
. Özel yaflam hakk›, demokrasinin fark- l›l›klar›n bir arada bar›fl içinde yaflamas›n› sa¤layan ço¤ulcu niteli¤inin somutlaflmas›nda kilit konumda olan haklar›n, en önemlilerinden biridir. Kiflilerin her boyutuyla farkl› yönlerini keflfetmeleri ve bu yönlerini -diledikleri ölçüde- toplumsal yaflama ak- tarmalar›, özel yaflama sa¤lanan koruma sayesinde mümkün hale gelir4
54
HAZ‹RAN ’08
S‹C‹L
Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ve bu sözlefl- menin denetimini yapan yarg› organ› olan Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi’nin içtihatlar›, -özel ya- flam hakk› (A‹HS m.8) dahil- Sözleflmede düzenle- nen haklar›n ifl iliflkisi bak›m›ndan tekrar düflünül- mesini zorunlu k›lm›flt›r. Sözleflme ve sözleflmenin yorumu niteli¤indeki A‹HM kararlar›, iflverenin ifl- çinin özel yaflam›na müdahale içeren uygulamala- r› bak›m›ndan da, taraf devletlerin tüm yarg› or- ganlar›nca dikkate al›nmal›d›r5
. Sözleflmenin bu et- kisi, taraf devletlerin ifl hukuku ders kitaplar›na ba- k›ld›¤›nda dahi hissedilmektedir. “‹fl ‹liflkisinde ‹n- san Haklar›” ve benzer bafll›klar, art›k bu kitaplar- da ayr› bölümler olarak yer almaktad›rlar6
.
Sözü edilen geliflmede, ifl sözleflmesinin, hemen her zaman, eflit güçte olmayan taraflar aras›nda ku- rulan bir iliflkiyi do¤as›nda bar›nd›rd›¤› gerçe¤i7
ve temel haklar›n korunmas› bak›m›ndan bu iliflkiye özgü bir kavray›fl›n gereklili¤inin de etkili oldu¤u- nu ileri sürmek yanl›fl olmaz.
Özel hukuk bak›m›ndan ise, özel yaflam, kiflilik hakk› kapsam›nda koruma alt›na al›nan de¤erler- den biridir8
. Öte yandan, özü itibariyle bir özel hu- kuk iliflkisi olan, iflçi-iflveren iliflkisinin, taraflar ara- s› güç dengesizli¤ini görece ihmal eden Borçlar Hukuku hükümleri yerine, kendine özgü kurallar› olan ifl yasalar›yla düzenlendi¤i de di¤er bir ger- çeklik olarak karfl›m›za ç›kar9
. ‹fl hukukunun tarih- sel süreçte geldi¤i yer, ifl sözleflmesinin, di¤er borç- lar hukuku (özel hukuk) sözleflmelerinden fark›- n›n, yani, iflçinin kiflili¤ine ba¤l› bir sözleflme oldu- ¤unun kabulü ve iflçinin kiflilik de¤erlerinin güven- celenmesi gere¤inin tan›nmas›d›r10
. Giderek, bu çerçeveden bak›ld›¤›nda da, iflçinin özel yaflam›na müdahale içeren iflveren uygulamalar›n›n farkl› bir kavray›fl gerektirdi¤i sonucuna var›lacakt›r.
Çal›flmam›zda öncelikle, iflçinin özel yaflam hakk› bak›m›ndan ifl sözleflmesinin ba¤›ml›l›k un- suru ve ifl sözleflmesinden do¤an hak ve borçlar incelenmifltir. Bu çabada, ifl sözleflmesinin tüm un- surlar› ve içerdi¤i tüm edimler yerine, iflçinin özel yaflam›yla yak›n iliflki içinde bulunanlar üzerinde durulmufltur. Böylece ifl iliflkisinde mevcut olan ifl- çinin özel yaflam›na müdahale potansiyeli gözler önüne serilmeye ve sonras›nda, özel yaflama mü- dahale durumunda hukuka ayk›r›l›¤› kald›ran ne- denlerin, bu iliflki bak›m›ndan nas›l alg›lanmas› ge- rekti¤i sorgulanmaya çal›fl›lm›flt›r.
Çal›flman›n temel hedefi, iflçinin özel yaflam›na yönelen müdahalelerin hukuka uygunlu¤unun be- lirlenmesinde kullan›lan ölçütlerin ana hatlar›yla ortaya konulmas›d›r. Bu do¤rultuda iflçinin özel yaflam›na müdahale karakterli iflveren uygulamala- r›, özel hukuk ve ifl hukuku esas al›narak incelen- mifl olmakla birlikte; hukukun bir bütün oldu¤u gerçe¤inden hareketle, konunun ba¤lant›l› oldu¤u, Anayasa Hukuku, Ceza ve Ceza Usul Hukuku ve ‹nsan Haklar› Hukuku baflta olmak üzere, di¤er hukuk dallar›n›n bak›fl aç›lar› da dikkate al›nm›flt›r.
I. ‹fiÇ‹N‹N ÖZEL YAfiAM
HAKKI BAKIMINDAN
‹fi SÖZLEfiMES‹N‹N
BA⁄IMLILIK UNSURU VE
‹fi SÖZLEfiMES‹NDEN DO⁄AN
HAK VE BORÇLAR
Karfl›l›kl› (sinallagmatik) sözleflme niteli¤i tafl›- yan ifl sözleflmesinde taraflar›n karfl›l›kl› de¤iflime konu edimleri, iflçinin iflverenin iflini görmesi ve ifl- verenin de bunun karfl›l›¤›nda iflçiye ücret ödeme- sidir. Ancak, ifl sözleflmesinde edimler bunlarla kalmaz. Sözleflmenin, iflçinin iflverene kiflisel (hu- kuki) ba¤›ml›l›¤›n› öngörmesi, birtak›m baflka hak ve borçlar› da beraberinde getirir. Bunlar iflçi için, ifli özenle yapma, iflverene ba¤l›l›k (sadakat), iflve- renin talimatlar›na uyma (itaat) borcu olarak orta- ya ç›karken, iflveren için eflit davranma, iflçiyi gö- zetme borcu ve yönetim hakk› olarak s›ralan›r11
. Bunlar aras›nda, iflçinin özel yaflam hakk›yla ya- k›n iliflki içinde bulunanlar, iflverenin yönetim hak- k› ve karfl›s›nda yer alan iflçinin uyma borcu, iflve- renin eflit davranma borcu, iflçiyi gözetme borcu ve karfl›s›nda yer alan iflçinin sadakat borcudur. Söz konusu hak ve borçlar›n aç›klanmas› öncesinde, ifl sözleflmesinin, di¤er ifl görme sözleflmelerinden büyük ölçüde ay›rt edici unsuru: “ba¤›ml›l›k” üze- rinde durmak gerekecektir12
.
1. ‹flçinin ‹flverene Ba¤›ml›l›¤›
‹flçi ile iflveren aras›ndaki iliflkinin tan›mlanma- s›nda, kilit kavramlardan birini, iflçinin iflverene ba¤›ml›l›¤› oluflturur. 4857 say›l› ‹fl Kanunu, ifl söz- leflmesini, “… bir taraf›n (iflçi) ba¤›ml› olarak ifl görmeyi, di¤er taraf›n (iflveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluflan sözleflmedir” (‹flK m.8/I)
fleklinde tan›mlamaktad›r. Giderek, “...Bir kiflinin iflçi olarak kabul edilmesi için, iflverenle kiflisel ba- ¤›ml›l›k içinde bulunmas›, yani iflverenin buyruk- lar›na uygun biçimde ve onun gözetim-denetim ve yönetiminde iflini yapmas› zorunludur.13
” Nitekim Anayasa Mahkemesi de; 1967 tarihli bir karar›nda, iflçilik niteli¤inin kazan›lmas› konusunda ba¤›ml›- l›k unsurunun önemini, “Hizmet akdinde iflçi az veya çok iflverene ba¤l›d›r. Yani o, çal›flmas›n›, hizmetini iflverenin gözetimi ve yönetimi alt›nda yapar” anlat›m›yla ortaya koymufltur14
.
‹fl sözleflmesinin ba¤›ml›l›k unsurundan söz edildi¤inde, iflçinin iflverene ekonomik ba¤›ml›l›¤› de¤il; kiflisel (hukuki) ba¤›ml›l›¤› -iflverenin emir ve buyruklar›na uygun flekilde iflini görmesi- anla- fl›l›r. Bu, ifl sözleflmelerinin çok büyük bir ço¤un- lu¤unda, iflçinin iflverene ekonomik olarak da ba- ¤›ml› oldu¤u gerçe¤inin yads›nd›¤› anlam›na gel- mez. Ancak, ekonomik ba¤›ml›l›k, iflçi niteli¤inin belirlenmesinde kullan›labilecek hukuki bir ölçüt de¤ildir15
.
Her iki ba¤›ml›l›k türü de, iflçinin özel yaflam› bak›m›ndan tehlike yaratabilecek niteliktedir. ‹fl Hukukunun varl›k nedenlerinden en önemlisi, söz konusu ekonomik ba¤›ml›l›¤›n yaratt›¤› olumsuz sonuçlar›n önlenmesidir16
. ‹fl Hukuku, iflçiyi koru- ma hukuku olarak da alg›lanabilir17
. Giderek, çal›fl- mam›z›n geneli de, iflçinin özel yaflam› ba¤lam›n- da, bu konuya odaklanm›flt›r.
‹fl sözleflmesinin unsuru olan kiflisel (hukuki) ba¤›ml›l›ktan kaynaklanabilecek iflçinin özel yafla- m›na yönelebilecek tehlikeler, ifl sözleflmesinin ifl- çi ve iflveren için öngördü¤ü baz› hak ve borçlar göz önüne al›nd›¤›nda belirginleflir. Bu hak ve borçlar, ba¤›ml›l›k unsurunun aç›klanmas›nda; baflka bir anlat›mla, iflçinin uymakla yükümlü ol- du¤u emir ve buyruklar›n kapsam ve s›n›r›n›n be- lirlenmesinde yol göstericidir.
2. Kiflisel Ba¤›ml›l›¤›n Somutlaflmas›:
‹flverenin Yönetim Hakk› - ‹flçinin
Uyma (‹taat) Borcu
Genelde, ifl sözleflmelerinde iflçinin yapaca¤› ifl ve uymas› gereken kurallar, ana hatlar›yla gösteril- mekte, ayr›nt›lar ise doldurulmas› gereken bir alan olarak kalmaktad›r. ‹fl Sözleflmesinin, kural olarak, belirli bir flekle ba¤l› olmad›¤› (‹flK m.8/I, BK
m.314/I); dolay›s›yla, ifl koflullar›n›n sözleflmelerin çok büyük bir ço¤unlu¤unda yaz›l› olarak ortaya konmad›¤› düflünüldü¤ünde, söz konusu boflluk, çok daha iyi anlafl›lacakt›r. Bu bofl alan›n doldurul- mas›nda, iflverenin ifl iliflkisi kaynakl›18
yönetim hakk›n›n ve bu hakka dayanarak verece¤i talimat- lar›n devreye girdi¤i kabul edilir19
. ‹flverenin yöne- tim hakk› karfl›s›nda, iflçinin, iflverenin verece¤i emir ve talimatlara uyma (itaat) borcu yer al›r20
. Yönetim hakk›, öncelikle iflin yürütümüne (iflin nas›l görülece¤ine) yönelik iflveren talimatlar›yla somutlafl›r. Bu tür talimatlar karfl›s›nda, iflçinin uy- ma borcu, ifl görme borcuyla yak›ndan iliflki içinde olup, onun bütünleyicisi niteli¤indedir21
. Bunun yan› s›ra, iflyerinde düzen ve güvenlik sa¤lanmas›- na yönelik olmak kayd›yla, iflçinin davran›fllar›na iliflkin talimatlar da söz konusu olabilecektir22,23
. ‹fl- çinin uyma borcu bu noktada, ifl görme borcundan ba¤›ms›z bir borç niteli¤i al›r24
.
Yönetim hakk›, verilen talimatlara ve iflyerinde hakim olan di¤er kurallara iflçinin uyup uymad›¤›- n›n denetlenmesi yetkisini de do¤al olarak berabe- rinde getirir. Giderek, ö¤retide, iflverenin yönetim hakk›n›n karfl›s›nda yer alan talimata uyma borcu- nun bu boyutunun, iflverenin iflçiyi denetim hakk› ve bunun karfl›s›nda iflçinin de denetime katlanma borcu fleklinde, ayr› bafll›k alt›nda incelendi¤i de görülür25
. ‹flverenin, iflçinin ifl görme borcu d›fl›n- daki davran›fllar›na iliflkin talimatlar› ve denetimi, yönetim hakk›n›n iflçinin özel yaflam›na sald›r› ni- teli¤i alma tehlikesini içinde bar›nd›ran boyutunu oluflturur. Bu bak›mdan, yönetim hakk›n›n s›n›rla- r›n›n üzerinde durmak gerekir.
‹flverenin yönetim hakk›, s›n›rs›z de¤ildir26
. Yö- netim hakk›, ifl koflullar›n› düzenleyen kaynaklar aras›nda Anayasa, yasa, toplu ifl sözleflmesi ve ifl sözleflmesinden sonra gelmektedir27,28
. Hiyerarflide üst basamakta bulunan bu kaynaklardaki iflçinin özel yaflam›n› koruyucu hükümler, yönetim hakk›- n› s›n›rlar.