(«Mirz Hmdm» dastanndan)
Sbr eylgil, ey can frznd, Yetir yarn libas.
Könlün salmagil min drd, Yetir yarn libas.
Könlünd onun qovas, Banda eqin sevdas, Xtay, Xotn padias, Yetirr yarn libas.
Sbrsizlik etm, zinhar, Sbr qlan görr didar, Aiqlr rnlr yar, Yetir yarn libas.
Könlünü eylm tir, Yxlarsan ulu yer, Mqsudu Allahdan dil, Yetir yarn libas.
Könlünü eylm naxo, Namrd biln olma yolda, Dara düsn tez mrd qo, Yetir yarn libas.
Dünyada çox, bitmz sözüm, Sbrsizlik etm, quzum, ki dünya görr gözüm, Yetir yarn libas.
LN
(«Leyli-Mcnun» dastanndan)
Vardm db sarayna,
nb günü sba iln, Düüb gözüm ayana, Bir neç dilrüba iln.
Lövh açb oxur sapaq, Hr sapa düz üç varaq.
Nur qoxular tabaq-tabaq, Az dolu sna iln.
Bir pri naz il baxar, Bax canm yaxar, Dansa kri axar, Lblrindn fa iln.
Bir pri tz, xo-xürrm, Novgüli-ba, lal-fam, Kali mük, Leyli nam, Yamaq örtr hya iln.
Qapqaradr gözü-qa, Qolunu salb sarmar, Oynayanda xub yarar, Bir-birin iba iln.
Mn Qeysi oda saldlar, Könlümü ldn aldlar, Tzim edib yildilr, Xo dedilr riza iln.
ND SN
(«Baba Rövn» dastanndan)
Xzn ndi, Baba Rövn, Gl arxama min indi sn, Aln gedib, yxlarsan, Gözün möhkm yum indi sn.
Hara varsam, ora gedk, Göz görmyn yer gedk, Alt aylq yola gedk, Kramtim gör indi sn.
Yoxsulluqdan oldun da, Sn canm olsun fda, Borclu olmaq – qhri-xuda, Zinhar, hzr ql indi sn.
Sür bazara, qula qatb,
«Qulumdur» de, mni satb, Mdiny geri çatb,
Cuhuda ver pul indi sn.
ziz bam sn quldur, Borcunun lac budur, Müslmansan, din rsuldur, Borcdan xilas ol indi sn.
Adm li ahimrdan, Bir d derlr iri-yzdan, Dostlar mn olar xndan, Sözüm qbul ql indi sn.
DÖVLTMMMD AZAD
(1700 - 1760)
Dövltmmmd Azadi türkmn dbiyyatnda didaktik-moralist air kimi mhurdur. Qlmini v ömrünü gnc nslin tlim-trbiysin hsr etmi, öz tdris üsulunu v pedaqoji m-ktbini yaratm, bunu dstklyn srlr yazmdr. Bu mna-da onu «türkmn Sdisi» adlandrmaq olar.
Dövltmmmd Azadi 1700-cü ild anadan olmudur. O, türkmnlrin gökln boyunun grkz tayfasna mnsubdur.
Atas Mxdumqulu Yonaç da air olmu, bir çox maraql eir-lr yazmdr. Onun «Gürgnin» adl eiri indi d mhurdur.
Azadi mollaxanan bitirdikdn Xivdki mdrslrdn birind
oxumu, rb v fars dillrini öyrnmi, öz dövrünün bütün elmlrin drindn vaqif olmu, bilgili alimlrdn biri kimi yetimidir. Thsini baa vurduqdan sonra öz doma obasna qaydaraq burada müllim kimi faliyyt göstrmidir.
Azadi dahi türkmn airi Mxdumqulunun atas v mül-limidir. Onun ailsind bir-biri ardnca ba vern facilr, uaq-larnn ölümü v bzilrinin ata yurdunu trk etmsi airin sh-htini hl cavan ikn pozmudur. Nticd Azadi altm yan-da hyatla viyan-dalamdr.
Dövltmmmd Azadinin n mhur sri «Vzi-Azad»
adlanan didaktik-flsfi mnzumsidir. Bundan baqa, onun
«Hekayti-Cabir nsar», «Münacat», «Behitnam» adl ms-nvilri, bzi qzllri d var. Bunlarda airin flsfi, xlaqi v
sosial görülri öz ksini tapr. Azadi hl o dövrd daltli c-miyyt, yetkin vtnda v milli dövlt ideyalarn irli sürmü, bir növ, mnzum konstitusiya yazmdr.
sr dörd fsildn ibartdir. lk fsild türkmn xalqnn
azadlq ideal ilnmidir. air burada türkmnlrin feodal-tayfa danqlna son vermk v müstqil milli dövlt qurmaq zruriliyini vurulayr. Üstlik, bu dövltin qurulu klini, vziflrini, funksiyalarn dil gtirir.
srin ikinci fslind Azadi humanizm, xeyriyyçilik, comrdlik kimi mövzular ilyir. Çünki qurulacaq dövltin yaamas üçün geni abadlq ilri görülmli, yollar, kanallar, körpülr, karvansaralar, mktblr, mdrslr, mscidlr, shiyy ocaqlar v digr sosial-mdni müssislr vücuda g-tirilmlidir ki, bunlar da yalnz xeyriyyçilikl mümkündür.
Üçüncü fsild elm v alim problemi qoyulur. air burada daha ziyad mnvi msllri dil gtirir, elmin v
alimin cmiyyt v dövlt üzrindki müsbt tsirini açqlayr.
«Vzi-Azad»n son fslind drvilrin vziflri bard
danlr.
Bu srind bir sra orijinal fikirlr irli sürn, eyni za-manda XVIII sr türkmn cmiyytinin mnzrsini vern Azadinin dbi v elmi dünyagörüünün formalamasnda Ni-zami Gncvinin, Sdi irazinin, Xoca hmd Ysvinin, b-dürrhman Caminin v liir Nvainin tsiri aydn sezilir, la-kin air türkmn reallna söykndiyi üçün bir çox msllrd
özünmxsusluunu qoruyub saxlaya bilir. «Vzi-Azad» bu gün d öz aktualln itirmmidir, gnc nslin trbiysind
mühüm rol oynayr.
Dövltmmmd Azadi öz xsiyyti v poeziyas il
bada olu Mxdumqulu Fraqi v nvsi Qurbandurdu Zlili olmaqla türkmn dbiyyatnn bir çox nslini trbiy etmidir.
Seydulla Seydi, Seyidnzr Seydi, eydayi, Mrubi, Qayb, Talibi, Kmin, Molla Nfs v baqalar onun müsbt tsiri il
yetimilr.
Heç übhsiz ki, Dövltmmmd Azadinin türkmn xal-qna ta etdiyi n böyük sri olu, dahi air v mütfkkir, atasnn bdii v milli fikirlrini inkiaf etdirn v n yüksk bdii sviyyy çatdran Mxdumquludur.
VZ-AZAD (Parçalar) III BAB
Babi-sevvom içr vsfil-aliman, Zikr edyim onlar blli-byan.
Kf açbdr Tanr özü bulara, Bs ldin elmin veribdir onlara.
Bs mlsiz alim oxar cahil, Nfi yetmz elmindn hrgiz el.
Elmi-dindn hr kii tapsa xbr, Gr ml qlmasa, bil, günah edr.
Yni bil heyvan ondan yaxraq, Olsa aln, daim ol ondan iraq.
Çünki bildin mqsdi dünya imi, Elmi-din kim ki, biprva imi.
Misli-bünyad etmi ol, gülzari-xo, Meyvsin eylmi çox prvri.
ndi özü yemdi ol meyvni, Yemy hm xalqa vermdi onu.
Batd yer, çürüdü ol meyvsi, Almad nf yni ondan kimssi.
Elm oxusa, tanr mrin tutmasa, Bu rit yoluna rast getms,
mri-mruf, nhyi-münkr tutmayan, Haq klamn dxi tzim etmyn,
Surtin alimlr tbih qlb, d özü xalq ara fisq ilyib,
Elm ona mhr günü dümn olar, Çox zabi-kin ona ksiz olar.
Dünya içr tn olar eyi ona, Bs mqqt olar ol ii ona.
Kor olar iki gözü mhr günü, Kim zab içr olar canü tni.
Der: xudaya, dünyada vard gözüm, Bs ndn kor eyldin sn, ya özüm.
Haq tala der: bilib çün tutmadn, Kim mnim buyruqlarm etmdin.
Bildinü oldun vli, bilmn kimi, Bs klamma nzr salman kimi,
Ol sbbdn zabi-bihesab Eyldim, indi inan, budur kitab.
Budur iin, gr ml etmz isn, Tanr buyruun bilib tutmaz isn.
Az bilib, kim elmin qlsa ml, Bütün alm alimidir, yox cdl.
Haq qanda sevgilidir ol kii, Çünki var könlünd ol din tvii,
Elmi çox kim bils, ml etms, Haq tala buyruun rast tutmasa,
Bilgil onu cüml cahildn betr, Eylmz xalqa mri-vzi sr.
Misli-xrdir ona yüklnmi kitab, stsn budur sana dedim cavab.
Alim kim, mlindn yoxdur nian, Gövddir kim, yox dürur içind can.
Alimi-bikar hasil almayacaq, Hiyl-tzvir ona sud qlmayacaq.
Heç n tikmz ritsiz iyn hman, Girs-çxsa sd hzaran, yox güman.
Üzmsi mümkün deyil qolsuzlarn, Demsi mümkün deyil dilsizlrin.
Bir oraqç kim, oraq yox lind, Biçmsi mümkün deyildir, ey dd.
Katibin kim, lind yoxdur qara, Yazmaq oynamaqda n fayda gör?
Sayç kim, çubuu lind yox, Bs ki saylmaz l il vursa çox.
Yonuçu kim, yox lind krkisi, Yox lac yonmaq lin vursa bsi.
Söylsm d mrift payan yox, Hamsn desm sn, imkan yox.
Elmdn mqsd ml etmk dürur, Ol elm birl haqqa yetmk dürur.
Ol elmdn mqsd almasa ml, Yüzlnr kibr, tkbbür, yüz cdl.
Gr elmdn mqsdin hqq olmasa, Dosti-hqq, ya nuri-mütlq olmasa,
Bil, zlalt bhrin qrq oldu ol, Hm riya birl ii zrq ald ol.
Var, riyadan can il qlgil hzr, Haqq istr sidq il, lbt, tapar.
Var, mli sidq il ql biriya, Felin düz olsa yetrsn tanrya.
Bir hdis içind bu söz söylndi, Elm trifindn bir gap eylndi.
Elm ki ondan kii nf almad, Misli bö lafdr ki, xeyri olmad.
Elminin nfi budur, ey hl-i dil, Yni xalq haq yola salmaqdr ol.
Elm oxub artrmasa zühdü hman, Tanrsna misli etgndir üsyan.
Tanrdan yetr ona sonsuz qzb, Olmas asayi ona, illa krb.
Nfi yetmz elmdn ol haq rsul, Tanrya etdi pnah, ey bi1-füzul.
«Elm iki dürlü olur» dedi yen, Ona ribsn, glib dinlsn.
Birin bu elmi-qlbi dedilr, Birin hm elmi-rbbi dedilr.
«Elmi-qlbi elmi-nfidir» dedi,
«Xalqa onun nfi çox» söyldi.
Hr zaman könlün enr xofi-haqq, Görüln yadan ol alar sapaq.
Ol sapaqdan özünü tutar aa, Hübbi-dünya könlündn olar iraq.
Can içind oxular haqq ayti, Xlqi-alm birl bilmz ülfti.
Eq odu hr dm onun könlün yaxar, Durmadan iki gözündn ya axar.
Bar susayar yni ol didar üçün, Eylyr qurban cann yar üçün.
Olmaz onda zrr bhs il cdl, Tanr mrin qlmaa hrgiz bdl.
Doludur haq zikrindn canü dili, Mrift bandan ol açm gülü.
Söylyr hr dmd dürlü mrift, Azndan söz çxmaa ol bicht.
hli-dillr mrift bostanndan, Meyvlr yeb eylnirlr ksizin.
Zahirind haqqa xidmt eylyr, Batinind mriftlr söylyr.
Haq sar hr yanndan yol açlar, Hr satd dürlü rhmt saçlar.
Bahri-rhmtini üzr, qvvas olub, Dürri-gövhrlr taparlar xas olub.
Haq rsulillan tapar ksizin, Görr ol könül gözüyl dost üzün.
Dostu haqdr, dostu haqdr, dostu haq, Elmi-nf istsn budur sapaq.
Haq-talann ziz bndsidir, Ol rsul ümmtlrinin xasdr.
Bs lisani-elmi söyldim sana,
Gl qulaq tut, bir zaman mndn yana.
Elmi-zahir elmi-ri dedilr, Zahirin eylr düzgün hr kim istr.
Tanr demi kim düzts zahirin, Düzldrm fzlim il batinin.
Elmi-zahir xalq ara rhmtdir al, Eidib tutanlara rhmtdir ol.
Bs dlildir onlara bu söz hman, Eidr, anar, tutar der bigüman.
Tanr tövfiqi bil hr kim tutar, Übu sözdn özün hücct edr.
Eidib bu sözlri kim tutmasa, Can il haq buyruunca getms.
Bs zab tapsa budur hücct ona, Bir zab kim olmaya raht ona.
rid gr olsa bir i narva, raq dur, ol id var sonsuz bla.
ritsiz olmaz triqt yollar, Bitriqt mriftin güllri.
rit aacdr, triqt buda, Mriftdir ol aacn yarpa.
Bs hqiqt ol aacn nüvsi, Haq ridir übu xann yiysi.
ndi bilgil risiz i bitmyir, Haq rnlr risz yol getmyir.
Bs aacsz bitmyir budaq hmin, Yarpaq olmaz, budaq olmasa yqin.
Meyv bitmz yarpa gr olmasa, Tapmaz yol rit üz tutmasa.
Olmasa tövfiqü tat qula yar, Qul haçan r iin edr ixtiyar.
Lyk frman etdi qullara clb,
mri-haqqa vacib olmudur tlb.
Alimi kim bimldir, ql hzr, Nfi yetmz kimsy, illa zrr...
Elm oxub, ml ednlri xuda, Çox sevmidir, eit, ey ktxuda...