Verilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi

Vaka Grubuna Uygulanan Anket Formu

Vaka grubuna uygulanan anket formu on bölümden oluşmaktadır (EK 3A):

I.Bölüm: Yaş, cinsiyet, medeni durum, eğitim durumu, toplam eğitim süresi ve meslek gibi bireyleri tanımlayıcı demografik özellikler sorgulanmıştır.

II.Bölüm: Diyabet tanı süresi, tedavide kullanılan yöntem (diyet/diyet + ilaç/diyet + insülin), aile diyabet öyküsü, diyabete eşlik eden hastalıklar ve sürekli kullanılan ilaçlar sorgulanmıştır.

III.Bölüm: Diyabet hastalarının diyete uyumları, öğün sıklığı, ana/ara öğün atlama durumu, ana/ara öğün atlama sebebi, ara öğünlerde tercih edilen besin/besinlerin türleri, vitamin/mineral preparatı kullanım durumları ile alkol kullanma alışkanlıkları sorgulanmıştır.

IV.Bölüm: Diyabet hastalarına diyetisyen tarafından önerilen diyet tedavisi sorgulanmıştır.

V.Bölüm: Anketin beşinci bölümünde, bireylerin fiziksel aktivite durumlarının değerlendirilmesini sağlayan fiziksel aktivite kayıt formu bulunmaktadır.

VI.Bölüm: Bazı antropometrik ölçümlerin (ağırlık, boy uzunluğu, bel çevresi vb.) değerlendirilmesini içermektedir.

VII.Bölüm: Bu bölümde, bireylerin plazma AKŞ, HbA1c, total kolesterol, HDL-kolesterol, LDL-HDL-kolesterol, VLDL-HDL-kolesterol, trigliserit ve idrar 8-OHdG/kreatinin oranı gibi bazı biyokimyasal bulguları yer almaktadır.

VIII.Bölüm: Birbirini takip eden üç günlük 24 saatlik geriye dönük besin tüketim kaydı formuyla ilgili veriler yer almaktadır.

IX.Bölüm: Bazı besinlerin son 1 aydaki tüketim sıklığına ilişkin veriler sorgulanmıştır.

X.Bölüm: Bireylerin oksidatif denge skoru puanları hesaplanmıştır.

Kontrol Grubuna Uygulanan Anket Formu

Kontrol grubuna uygulanan anket formu sekiz bölümden oluşmaktadır (EK 3B). Vaka grubuna uygulanan anket formundaki, II ve IV. bölümler, kontrol grubuna uygulanan ankette yer almamaktadır. Ayrıca, kontrol grubuna uygulanan anketin III.

bölümünde yer alan diyabet hastalarının diyete uyumları, ara öğün atlama durumu ve sebebi ile ara öğünlerde tercih edilen besin/besinlere ilişkin sorular, kontrol grubuna uygulanan ankette bulunmamaktadır.

3.3.2. Besin Tüketim Durumunun Saptanması ve Değerlendirilmesi Bireylerden alınan üç günlük besin tüketim kaydından elde edilen veriler ışığında günlük enerji, makro ve mikro besin ögeleri alım düzeyleri belirlenmiştir.

Besin tüketim kaydı alınırken tüketilen besinlerin miktarları “Yemek ve Besin Fotoğraf Kataloğu – Ölçü ve Miktarlar” kataloğu aracılığı ile hesaplanmıştır (120).

Dışarıda tüketilen yemeklerin porsiyon ölçüsü ve bir porsiyon içine giren besinlerin hesabında ise “Standart Yemek Tarifeleri” kitabı kullanılmıştır (121). Tüketim miktarları ışığında diyetle alınan enerji ve besin ögesi miktarının hesaplanmasında Hohenhim Üniversitesi, Stuttgart, Almanya’da geliştirilmiş olan Beslenme Bilgi Sistemi (BeBİS) 7.1 bilgisayar paket programından yararlanılmıştır (122). Bireylerin yaşına ve cinsiyetine göre günlük enerji ve besin öğelerini alımının gereksinmeyi karşılama durumları Türkiye Beslenme Rehberi (TÜBER) 2015 (48), esas alınarak hesaplanmış ve gereksinimi karşılama yüzdelerinin tanımlayıcı istatistikleri elde edilmiştir.

3.3.3. Diyetlerin Total Antioksidan Kapasitesinin Hesaplanması

Diyetlerin antioksidan kapasitesinin hesabında, besinlerin demir iyonu indirgeyici aktivitesi (FRAP), trolox eşdeğer antioksidan kapasitesi (TEAC), oksijen radikalini absorbe etme kapasitesi (ORAC) ve total radikal yakalama antioksidan potansiyelini (TRAP) değerlendiren üç farklı veri tabanından yararlanılmıştır (123–

126). Carlsen ve arkadaşlarının oluşturduğu veri tabanında 3100 besinin antioksidan içeriği FRAP analizi ile değerlendirilmiştir (123). Pellegrini ve arkadaşlarının oluşturduğu veri tabanında 156 besinin antioksidan içeriği FRAP, TRAP ve TEAC analizleriyle değerlendirilmiştir (124,125). Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı (USDA) tarafından oluşturulan veri tabanında ise 326 besinin antioksidan içeriği H-ORAC (Hidrofilik Oksijen radikalini absorbe etme kapasitesi), L-ORAC (Lipofilik Oksijen radikalini absorbe etme kapasitesi), Total ORAC (Toplam Oksijen radikalini absorbe etme kapasitesi) ve TP (Toplam Fenolikler) analizleri ile değerlendirilmiştir (126).

Diyetlerin total antioksidan kapasitesi hesaplanırken, veri tabanlarında yer alan her besin için FRAP, TRAP, TEAC ve ORAC değerleri BeBİS’e tanımlanmıştır. Tanımlamalarda ve değerlendirmelerde karışıklığa mahal vermemek amacıyla Carlsen veri tabanından elde edilen FRAP değerleri FRAP-1 olarak, Pellegrini veri tabanından elde edilen FRAP değerleri FRAP-2 olarak girilmiştir.

Literatürdeki diğer çalışmalara benzer şekilde veri tabanlarında yer almayan besinler için, benzer antioksidan içeriğe sahip olduğu bilinen besinlerin değerleri kullanılmıştır (127–129). Üç günlük besin tüketim kaydından elde edilen veriler ışığında bireylerin diyetlerinin günlük ortalama total antioksidan kapasitesi BEBİS programı ile hesaplanmıştır.

3.3.4. Diyetlerin Glisemik İndeks ve Glisemik Yük Değerlerinin Hesaplanması

Diyetlerin glisemik indeks ve glisemik yük hesabı yapılırken Foster – Powell ve arkadaşlarının yayınladığı 2002 tarihli “Uluslararası Glisemik İndeks ve Glisemik Yük Değerleri Tablosu” kullanılmıştır (130). Bireylerin üç günlük besin tüketim

kayıtlarından elde edilen veriler ile her bir besinin, ortalama günlük glisemik indeks ve glisemik yük miktarına katkısı aşağıdaki formüle göre hesaplanmıştır (131):

Ortalama günlük Gİ = ∑{(𝑏𝑒𝑠𝑖𝑛𝑖𝑛 𝑔𝑙𝑖𝑠𝑒𝑚𝑖𝑘 𝑖𝑛𝑑𝑒𝑘𝑠 𝑑𝑒ğ𝑒𝑟𝑖) × (𝑏𝑒𝑠𝑖𝑛𝑖𝑛 𝐶𝐻𝑂 𝑖ç𝑒𝑟𝑖ğ𝑖 (𝑔))/ (𝑔ü𝑛𝑙ü𝑘 𝑡𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚 𝐶𝐻𝑂 𝑎𝑙𝚤𝑚𝚤 (𝑔))}

Bu hesaba göre Gİ değeri 70’in altında olan diyetler düşük ve orta Gİ’li, 70 ve üzerinde olan diyetler ise yüksek Gİ’li diyetler olarak tanımlanmıştır.

Ortalama günlük GY = ∑{(𝑏𝑒𝑠𝑖𝑛𝑖𝑛 𝑔𝑙𝑖𝑠𝑒𝑚𝑖𝑘 𝑖𝑛𝑑𝑒𝑘𝑠 𝑑𝑒ğ𝑒𝑟𝑖) × (𝑝𝑜𝑟𝑠𝑖𝑦𝑜𝑛𝑑𝑎𝑘𝑖 𝐶𝐻𝑂 𝑖ç𝑒𝑟𝑖ğ𝑖 (𝑔))/100}

Bu hesaba göre glisemik yük değeri 120’nin altında olan diyetler düşük ve orta GY’lü, 120 ve üzerinde olan diyetler ise yüksek GY’lü diyetler olarak tanımlanmıştır.

3.3.5. Diyet Oksidatif Denge Skorunun Hesaplanması

Diyet oksidatif denge skorunun hesaplanmasında 13 bileşen hesaba katılmıştır. Kırmızı et tüketimi (g), toplam demir alımı (mg), çoklu doymamış yağ asidi alımı (g), alkol ve sigara tüketimi pro-oksidan bileşenler olarak değerlendirilirken; turpgillerin tüketimi (g), toplam C vitamini (mg), E vitamini (mg), β-karoten (mcg), β-kriptoksantin (mcg), likopen (mcg), selenyum (mcg), lutein ve zeaksantin (mcg) alımı antioksidan bileşenler olarak değerlendirilmiştir. Her bir bileşen için cinsiyete özel birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü ve beşinci persentil değerleri üç günlük besin tüketim kayıtları kullanılarak hesaplanmış ve skorlama yapılırken bireylerin bulundukları persentiller dikkate alınmıştır. Antioksidanlar için, birinci ila beşinci persentillere sırasıyla 0 ila 4 puan verilmiştir, buna karşılık pro-oksidanlar için skorlama yapılırken tam tersi uygulanmıştır (en yüksek persentil için 0 puan ve en düşük persentil için 4 puan). Sigara içme, çalışmanın dışlama kriteri olduğundan bu bileşen için herkese en yüksek puan olan 4 puan verilmiştir. Alkol tüketimi değerlendirilirken, alkol tüketmeyen bireylere 4 puan verilmiş; alkol tüketen bireylerde tüketim sıklığı haftada 1’den az olan bireyler için 3 puan, haftada 1-2 olan bireyler için 2 puan, haftada 3-4 olan bireyler için 1 puan, daha sık tüketen bireyler için ise 0 puan olacak şekilde verilmiştir. Her bir bileşenin puanları genel oksidatif

denge skorunu hesaplamak üzere toplanmıştır. Daha düşük ve daha yüksek toplam puanların, sırasıyla pro- ve antioksidan etkinin baskınlığına işaret ettiği vurgulanmıştır.

3.3.6. Fiziksel Aktivite Durumunun Saptanması

Bireylerin fiziksel aktivite düzeylerine ait veriler, bir gün (24 saat) içindeki fiziksel aktivitelerin sorgulandığı fiziksel aktivite kayıt formu ile toplanmıştır. Her bir aktivite için harcanan enerji, aktiviteye özgü fiziksel aktivite oranı (PAR), aktivitenin yapılma süresi (dakika) ve bazal metabolizma hızı/saat değerinin çarpılmasıyla hesaplanmıştır. Toplam enerji harcamasının bazal metabolizma hızına bölünmesiyle de bireyin fiziksel aktivite düzeyi (PAL) değerleri elde edilmiştir. Gıda ve Tarım Örgütü/Dünya Sağlık Örgütü/Birleşmiş Milletler Üniversitesi (FAO/WHO/UNU) tarafından hazırlanmış rapordaki fiziksel aktivite düzeyi sınıflandırması temel alınarak, PAL değerlerine göre bireyler, sedanter/hafif aktif, orta derecede aktif/aktif ve çok aktif olarak sınıflandırılmıştır (132).

3.3.7. Antropometrik Ölçümler

Çalışmaya katılan bireylerin antropometrik ölçümleri araştırmacı tarafından alınmıştır. Boy uzunluğu ve vücut ağırlığı ölçümü Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Endokrinoloji ve Metabolizma Birimi Polikliniği’nde bulunan boy ölçerli baskül yardımıyla ölçülmüştür. Ölçümler, ayakkabısız, ince kıyafetlerle, ayakta ve dik, dümdüz karşıya bakarak, kulakların üst kısmı ile gözlerin dış köşesi düzleme paralel bir çizgide bulunacak şekilde (Frankfort Düzlemi) iken yapılmıştır (133).

Beden kütle indeksi (BKİ); vücut ağırlığı (kg) / boy uzunluğu (m²) formülüyle hesaplanmış ve Dünya Sağlık Örgütü’nün BKİ sınıflamasına göre değerlendirilmiştir (134).

Bel ve kalça çevresi ölçümleri esnemez mezür yardımıyla ölçülmüştür. Bel çevresi için, en alt kaburga kemiği ile kristailiyak arası bulunarak orta noktadan geçen çevre; kalça çevresi için ise bireyin yan tarafında durularak en yüksek noktadan geçen çevrenin ölçümü yapılmıştır (133). Erkek bireylerde bel çevresi ölçümünün ≥94 cm ve ≥102 olması, kronik hastalıklar için sırasıyla risk ve yüksek risk kesişim noktası olarak kabul edilmiştir. Kadın bireylerde ise bu değerler sırasıyla

≥80 cm ve ≥88 cm’dir (135). Bel/kalça oranı, bireyin bel çevresinin kalça çevresine bölünmesiyle; bel/boy oranı ise bel çevresinin boy uzunluğuna bölünmesiyle elde edilmiştir (133). Bel/kalça oranına göre yapılan sınıflandırmada erkek bireyler için

≥1,0, kadın bireyler için ≥0,85 kronik hastalık riskiyle ilişkilendirilmiştir (135).

Bel/boy oranı için kesişim noktası 0,5 kabul edilerek, risk sınıflandırması yapılmıştır (136).

3.3.8. Biyokimyasal Bulgular ve 8-OHdG/kreatinin oranının ölçülmesi Çalışmaya katılan bireylerin plazma AKŞ, HbA1c değeri, total kolesterol, HDL-C, LDL-C, VLDL-C kolesterol ve trigliserit değerleri hasta dosyalarından alınmıştır. Kontrol grubundaki bireyler için HbA1c değerlendirmesi, rutinde sağlıklı bireylerden istenilen bir tetkik olmaması gerekçesiyle yapılmamıştır. İdrar 8 – OHdG ve kreatinin ölçümleri ise uygun Elisa kitleri ile çalışılmıştır.

8 - OHdG analizi, Cayman Chemicals firmasının 589320 barkod numaralı kiti ile yapılmıştır. Yüksek hassasiyet ve idrarda sonuç verme özelliklerinden ötürü bu kit tercih edilmiştir. Üreticinin talimatlarına uygun şekilde katılımcılardan toplanan idrar örnekleri, analiz gününe kadar -30 °C’de muhafaza edilmiştir. İki ml’lik santrifüj tüplerinde saklanan örnekler, analizden önceki gece +4 °C’ye çıkarılarak çözdürülmüştür. Beş dakika 1500×g hızda santrifüj edilen örnekler daha sonra 1:250 oranında dilüe edilerek analiz edilmiştir. Spot idrardaki okside guanin moleküllerinin miktarı değişkenlik gösterebildiğinden, standardize edebilmek amacıyla analiz edilen 8 - OHdG miktarları kreatinin miktarlarına oranlanmıştır.

3.3.9. Verilerin İstatistiksel Açıdan Değerlendirilmesi

Elde edilen veriler, SPSS 24.0 istatistik paket programında değerlendirilmiştir. Özet istatistikler, kategorik değişkenler için sayı (n), yüzde (%);

sayısal değişkenler için ortalama, standart sapma (X̄±SD), ortanca ve alt-üst olarak verilmiştir.

Niteliksel verilerin dağılımı, sayı - yüzde tabloları ile verilmiş, gruplar arasındaki farkların saptanmasında ki - kare ve çok gözlü ki - kare testi kullanılmıştır. Niceliksel verilerin dağılımı ise, ortalama - standart sapma ve ortanca

(minimum - maksimum) tabloları ile verilmiştir. Sayısal değişkenlerin normallik değerlendirmesine, Shapiro Wilk testi ile bakılmıştır. Bağımsız üç grubun ortalamalarının karşılaştırılmasında normal dağılım sağlandığı durumda F testi, normal dağılım sağlanmadığı durumda ise Kruskall Wallis Analizi kullanılmıştır.

Bağımsız iki grubun ortalamaları kıyaslanırken ise, normal dağılım sağlandığı durumda t testi, normal dağılım sağlanmadığı durumda Mann Whitney U Testi kullanılmıştır. Post - hoc analizler için normal dağılım gösteren veri gruplarında Tukey testi, normal dağılım göstermeyen veri gruplarında Bonferroni testi kullanılmıştır(137).

Sayısal değişkenlerin birbirleri ile karşılaştırılmasında doğrusal ilişkinin sağlandığı durumlarda Pearson korelasyon analizi, doğrusal ilişkinin sağlanmadığı durumlarda ise Sperman korelasyon analizi uygulanmıştır (137). Bütün analizler için p <0.05 değeri anlamlı kabul edilmiştir.