D) ĠĢverenin Yönetim Hakkı
II. Uluslararası Kaynaklar
5- Uluslararası ÇalıĢma Örgütü‟nün SözleĢmeleri
ĠĢçi-iĢveren iliĢkilerini yönetecek çağdaĢ normları üretmek ve bunların izlenmesini sağlamak suretiyle iĢ hukukunun geliĢmesine önemli katkı sağlayan Uluslararası ÇalıĢma Örgütü (International Labour Organisation-ILO), Milletler Cemiyetine bağlı olarak 1919 yılında kurulmuĢtur. Ġkinci Dünya SavaĢından sonra Milletler Cemiyetinin yerini alan BirleĢmiĢ Milletler ile ILO arasında yapılan anlaĢma sonucunda ILO, BirleĢmiĢ Milletlerin özel bir uzman kuruluĢu niteliğini kazanmıĢtır. Türkiye bu kuruluĢa 1932 yılında üye olmuĢtur94.
ILO Anayasası‟nın baĢlangıç hükümlerinde belirtilmiĢ olan kuruluĢ amacının temelinde; sosyal adalet, adaletsizlik ve sefalet yaratan çalıĢma koĢullarının önemli bir ölçüde iyileĢtirilmesi, bütün üye ülkelerin ortak hareket etmesi yatmaktadır95. Bu amaçların gerçekleĢtirilmesi de ILO‟nun çalıĢmalarının evrensel bir nitelik taĢımasını gerektirmektedir.
Uluslararası ÇalıĢma Örgütü‟nün diğer uluslararası kuruluĢlardan farklı ve özgün olarak üçlü bir yapısı söz konusu olup, hükümet temsilcisi yanında iĢçi ve iĢveren temsilcilerinin eĢit katılımıyla oluĢmaktadır. Bu durum bir yandan iĢveren ve
sağlamak içim ilk araç olarak üye ülkeler arasında malların, hizmetlerin, sermayenin ve emeğin serbest dolaĢtığı bir ortak pazar ve gümrük birliği kurulması öngörülmüĢtür”. Bilgi için bkz. Enver
BOZKURT/Mehmet ÖZCAN/Arif KÖKTAġ, Avrupa Birliği Hukuku, Ankara, 2006, s.18 vd;
MOLLAMAHMUTOĞLU, s.98.
93 http://www.tobb.org.tr/abm/mevzuatvedokumanlar/katmaprotokol.doc, (ET.21.05.2009).
94 MOLLAMAHMUTOĞLU, s.82; SÜZEK, ĠĢ, s.81; AKTAY/ARICI/SENYEN-KAPLAN, s.60;
TUNÇOMAĞ/CENTEL, s.33.
35 iĢçi kesiminin güveninin doğmasına yardımcı olurken, diğer yandan kararların alınmasında onların da sorumluluk yüklenmesini sağlamaktadır96.
Yıllık ücretli izin konusunda hüküm saptanması sorunu, ILO‟nun ilk oturumu olan 1919 yılında ortaya atılmıĢ, 1927, 1931, 1933 ve 1934 yılları toplantı gündeminde de yer almıĢtır. Konunun kesin olarak görüĢülmesi ise, 1935 yılının 19. birleĢiminde mümkün olabilmiĢtir. Böylece ilk sözleĢme ve onu tamamlayan tavsiye kararı 1936 yılında düzenlenmiĢ, endüstri, ticaret iliĢkileri ile bürolarda çalıĢanlara ücretli izin hakkını tanıyan 52 Sayılı SözleĢme kabul edilmiĢtir. Bundan sonra kabul edilen birçok sözleĢme ve tavsiye kararı da yıllık ücretli izin konusunda düzenlenmiĢtir97. Bunlara aĢağıda kısaca değinmekte fayda bulunmaktadır.
B) 52 Sayılı SözleĢme
Uluslararası ÇalıĢma Örgütü‟nün 22.09.1936 tarihli 52 Sayılı SözleĢmesi yıllık ücretli izin konusundaki ilk sözleĢmesidir. Genel olarak tüm iĢçileri değil de, özel veya kamuda ticari ve sınai alanda çalıĢan iĢçileri kapsamaktadır 98.
SözleĢmenin 2‟nci maddesinde, yıllık ücretli izin verilebilmesi için bir yıllık bekleme süresi öngörülmüĢ ve bunun devamlı çalıĢma ile doldurulacağı belirtilmiĢtir. On altı yaĢından küçük çalıĢanlar ve çıraklar için yıllık ücretli iznin en az on iki iĢ günü, diğerleri için ise 6 gün olduğu belirlenmiĢtir.
SözleĢmenin 3‟üncü maddesinde ise, izin süresinin arttırılması ve bölünmesi mümkün görüldüğü gibi, izin süresine denk gelen ulusal bayram, genel tatil ve hastalık gibi nedenlerle iĢe devam edilmeyen günlerin izne katılmayacağı da ele alınmıĢtır.
SözleĢmede iĢçiye verilecek olan yıllık izin ücretinin miktarının ne kadar olacağından bahsedilmiĢtir (m.3/a-b). Söz konusu hükümlerde, izin ücreti konusunda iki Ģekilde hesap yapılabileceği kabul edilmiĢ, buna göre ya belirtilen sürelerde çalıĢılmıĢ olsaydı nasıl bir ücret alınacak ise o Ģekilde ödenmesi veya toplu
96 SÜZEK, ĠĢ, s.82; MOLLAMAHMUTOĞLU, s.84 vd; TUNÇOMAĞ/CENTEL, s.33.
97
ÇÖĞENLĠ, s.26; AKYĠĞĠT, Ġzin, s.48.
36 sözleĢmelerle tespit edilen ücretin ödenmesi hususunun ulusal uygulamalara bırakılması durumu benimsenmiĢtir99.
SözleĢmenin 4‟üncü maddesinde, yıllık izin ücreti hakkından vazgeçilemeyeceği, 5‟inci maddesinde ise izin süresince ücretli bir iĢte çalıĢılması durumunda izin ücretine hak kazanılamayacağı kuralına yer verilerek çalıĢma yasağı ilkesi benimsenmiĢtir. Ayrıca sözleĢmede iĢverene yüklenen bir nedenle iĢ sözleĢmesinin sona ermesi halinde iĢçinin kullanmadığı izinlerine iliĢkin ücretin, iĢçiye ödenmesi gerektiği hususu yer almıĢtır (m.6).
Bunlarla birlikte sözleĢmeyle, iĢverenlere, iĢçilerin hizmet ve yıllık izinlerini gösterir bir form düzenleme yükümlülüğü de getirilmiĢtir (m.7).
Onaylayan ülkeler için sözleĢmenin 10 yıl süreyle bağlayıcı olacağı ve feshi ihbarda bulunmayanların sonraki 10 yılı içinde sözleĢmeye bağlı olmaya devam edecekleri 13‟üncü maddede hüküm altına alınmıĢtır100. Söz konusu sözleĢme Türkiye tarafından onaylanmamıĢtır.
C) 54 Sayılı SözleĢme
Gemi adamlarının yıllık ücretli izin hakkını düzenleyen 54 Sayılı “Gemi Adamlarının Ücretli Tatil SözleĢme”si, 24.10.1936 tarihinde kabul edilmiĢtir. Gemi adamlarının yıllık ücretli izin haklarını düzenleyen ilk sözleĢmedir. Türkiye bu sözleĢmeyi onaylamamıĢtır. AĢağıda bu sözleĢmeyi değiĢtiren 72 Sayılı SözleĢmede değiĢikliklere değinileceğinden burada tekrardan kaçınılarak sözleĢmede izin hakkının vazgeçilmezliği ve izin süresince çalıĢma yasağı ilkelerinin bulunduğunu belirtmekle yetineceğiz101.
99 http://www.ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm, (ET.20.10.2009). 100 http://www.ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm, (ET.20.10.2009). 101
SözleĢmenin bütün hükümleri için bkz. http://www.ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm,
37
D) 72 Sayılı SözleĢme
Bu sözleĢme, 54 sayılı sözleĢmeyi değiĢtiren sözleĢme olup, 06.06.1946 tarihinden itibaren kabul edilen hükümlerinin 1 Eylül 1965 tarihinden önce yürürlüğe girmeyeceği kabul edilmiĢtir102.
54 Sayılı sözleĢmede yer alan izin süreleri arttırılmıĢ, tayfalar için 12 günden, onların dıĢında kalanlar içinse, 18 günden az olamayacağı kuralı getirilmiĢtir (3/1-a- b-c). Ayrıca gemi adamının ücretli yıllık izne hak kazanabilmesi için bir yıllık çalıĢma süresi aranmıĢtır (m.3/1). Ancak, en az 6 ay çalıĢan gemi adamına kısmi yıllık izin verileceği kabul edilmiĢ, bunun için de tayfanın çalıĢtığı her ay karĢılığı olarak 1 günlük, tayfa dıĢındakilere ise 1,5 günlük izin verileceği öngörülmüĢtür (m.3/2). Ayrıca 6 ayı doldurmadan kendi kusuru dıĢında iĢten çıkarılan gemi adamına da, aynı Ģekilde yıllık ücretli izin hakkı tanınmıĢtır. SözleĢmeye göre yılda 6 ayı geçmeyen ve gemi adamından kaynaklanmayan kesilmeler yanında çıraklıkta geçen süreler ile yönetim ve hak sahipleri değiĢikliği sonucu kesilmeler de hizmet süresini etkilemeyecektir 103.
SözleĢmede, ulusal bayram ve genel tatil günleriyle, hastalık veya kaza sebebiyle çalıĢılmayan sürelerin yıllık izinden sayılmayacağının belirtilmiĢ olmasına rağmen, 54 sayılı sözleĢmede yer alan denizde geçen tatil sürelerinin yıllık izinden sayılmayacağı kuralına yer verilmemiĢtir. Diğer konularda 54 sayılı sözleĢmedeki hükümleri ihtiva eden sözleĢme yeterli onayı alamadığından yürürlüğe girmemiĢtir. Türkiye tarafından da onaylanmamıĢ olup, O‟nu değiĢtiren sözleĢme yürürlüğe girmiĢ olduğundan halen onaya açık değildir104.
E) 91 Sayılı SözleĢme
Gemi adamlarının yıllık ücretli izinlerini düzenleyen ve yukarıda değinilmiĢ olan sözleĢmenin yerine 08.06.1949‟da kabul edilen ve 01.09.1965‟ten önce yürürlüğe girmeyeceği belirtilen 91 sayılı sözleĢme, aslı bakımından 72 sayılı
102 AKYĠĞĠT, Ġzin, s.48; ÇÖĞENLĠ, s.31.
103 http://www.ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm, (ET.20.10.2009). 104
ÇÖĞENLĠ, s.32 vd; AKYĠĞĠT, Ġzin, s.49 vd.; http://www.ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm,
38 sözleĢmeden farklı hükümler getirmemiĢtir105. Bu sözleĢme de ülkemiz tarafından onaylanmamıĢtır.
F) 101 Sayılı SözleĢme
Uluslararası ÇalıĢma Örgütü‟nce 1952 yılında kabul edilen söz konusu sözleĢme, tarım iĢçilerinin yıllık ücretli iznini düzenlemekte olup, diğer sözleĢmelerden farklı olarak kesin ve net kurallar içermekten ziyade, sözleĢmeyi onaylayan üye devletlere yıllık ücretli izin konusunda yönlendirici öneriler sunmaktadır. ġöyle ki;
Bu sözleĢmede genel olarak, tarım ve benzeri iĢlerde süreklilik arz eden iĢlerde çalıĢan iĢçiye yıllık ücretli izin hakkının tanınacağı(m.1), her üye devletin yıllık ücretli izne hak kazanma koĢullarını serbestçe belirleyecekleri, yılık ücretli izin hakkının, toplu sözleĢmeler veya özel kurullara yetki verilmek suretiyle gerçekleĢtirilebileceği (m.2) belirtilmiĢtir.
SözleĢmede yıllık ücretli izne hak kazanılması için geçmesi gereken sürekli çalıĢma süresi belirtilmediği gibi, yıllık ücretli izin sürelerine iliĢkin hüküm de getirilmemiĢtir. En az izin sürelerinin belirlenmesi ulusal kanun, toplu sözleĢmeler, hakem kararı veya kurullara bırakılmıĢtır (m.3).
SözleĢmeye göre, yıllık izin süreleri tespit edilirken; genç iĢçilerin izin sürelerinin daha uzun olması (m.5/a); iĢçilerin izinlerinin ise hizmet süresine tabi tutularak belirleneceği (m.5/b) hüküm altına alınmıĢtır. Ayrıca izin sürelerinin bölünmesi hususları (m.5/c) ele alınmıĢtır. Yine, iĢçinin yıllık izne hak kazanması için gerekli olan bekleme süresinin dolmaması durumunda izin yerine ücret ödeneceği, ulusal bayram, genel tatil, hafta tatili, kaza ve hastalık sebebiyle çalıĢılmayan günlerin yıllık izin süresinden sayılmamasına özen gösterilmesi istenilmiĢtir (m.5/d).
SözleĢmenin 7. maddesinde, izin ücretinin iĢçinin normal ücretinden az olamayacağı, ücretin ulusal mevzuat, toplu sözleĢmeler, hakem kararları veya yetkili organca belirleneceği, iĢçiye ödenen ayni ödemelerin ücrete dahil sayılması gerektiği
39 belirtilmiĢtir.
SözleĢmede yıllık ücretli izin hakkından vazgeçilemeyeceği ve bu haktan feragat edilemeyeceği kuralı getirilmiĢ (m.9), ancak iĢçiye yüklenemeyecek nedenlerle yıllık iznini kullanmadan iĢten ayrılan iĢçinin hak ettiği izin süreleri için kendisine ücret ödeneceği hükme bağlanmıĢtır106.
G) 110 Sayılı SözleĢme
Uluslararası ÇalıĢma Konferansı‟nın 42. oturumunun yapıldığı 4 Haziran 1958 tarihinde kabul edilen sözleĢme, tarım iĢlerinde belli ürünleri toplamak suretiyle iĢ gören iĢçilerin yıllık ücretli izin hakkını düzenlemektedir107.
Tarım iĢçilerinin yıllık ücretli izin hakkını düzenleyen ve yukarıda değinilen 101 Sayılı sözleĢmeyle iki nokta dıĢında benzer hükümler taĢımaktadır. Bunlardan birincisi, yıllık ücretli izinlerin belli limitlerle de olsa bölünerek kullanımına imkan tanımaması, ikincisi ise, yıllık ücretli izne hak kazanmıĢ bir iĢçinin ne sebeple olursa olsun iznini kullanmadan iĢten çıkartılması halinde izin süresinin tümü veya geri kalan her günü için ücret alma hakkına sahip olmasıdır108.
H) 132 Sayılı SözleĢme
132 Sayılı SözleĢme, yukarıda kısaca değinilen 52 Sayılı sözleĢmeyi değiĢtirmek amacıyla Uluslararası ÇalıĢma Örgütü‟nün 24.06.1970 tarihli 54‟üncü oturumunda kabul edilmiĢtir109.
SözleĢme içeriğinde genel olarak, bekleme süresinin en fazla 6 ay olarak belirleneceği, iĢçinin elinde olmayan sebeplerle çalıĢmadığı günlerin kesintiye neden olmayacağından söz edilmiĢtir(m.5). Ġznin bir takvim yılı içerisinde üç haftadan az olamayacağı, ancak kısmi iznin mümkün olduğu hüküm altına alınmıĢtır (m.4).
106 SözleĢme hükümleri için bkz. http://www.ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm, (ET.20.10.2009).
107http://www.ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm, (ET.20.10.2009).
108 AKYĠĞĠT, Ġzin, s.50 vd.; ÇÖĞENLĠ, s.36
109
http://www.ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm,(ET.20.10.2009); ÇÖĞENLĠ, s.28 vd;
40 SözleĢmenin 6. maddesinde, izin dönemine rastlayan ulusal bayram, genel tatil, hastalık ve kaza nedeniyle çalıĢılmayan sürelerin yıllık izin süresinden sayılamayacağı belirtilmiĢtir(m.6).
SözleĢmenin 9. maddesinde ise, yıllık iznin bir bölümünün 2 iĢ haftasından az olmamak üzere ikiye bölünerek kullanımının mümkün olacağı, bu 2 iĢ haftalık kısmın bir yıldan daha sonraki tarihe ertelenmeyeceği, geriye kalan kısmının ise yıl sonundan itibaren 18 ay içerisinde kullandırılması gerektiği vurgulanmıĢtır (m.9).
Yine sözleĢmede yıllık izin hakkından vazgeçmenin mümkün olmadığı (m.12), asgari çalıĢma süresini tamamlayan iĢçinin iĢ iliĢkisinin sona ermesi halinde çalıĢma süresi ile orantılı biçimde ücretli izin veya izin karĢılığı ödeme yapılacağı (m.11) ve her üye devletin yıllık ücretli izinle ilgili ulusal uygulamasında iĢçi lehine daha elveriĢli kurallar getirilebileceği (m.13) hüküm altına alınmıĢtır110.
Ġ) 146 Sayılı SözleĢme
Gemi Adamlarının Yıllık Ücretli Ġznine ĠliĢkin 146 Sayılı SözleĢme, Uluslararası ÇalıĢma Örgütü (ILO) Genel Konferansı‟nın 13.10.1976 tarihli 62. oturumunda kabul edilmiĢtir111. Türkiye Büyük Millet Meclisi, 15 Temmuz 2003 tarihinde 4940 Sayılı Kanun ile sözleĢmenin onaylamasını uygun bulmuĢtur112. Oturum gündeminin 2‟nci maddesinde, 1970 tarihli 132 Sayılı Ücretli Tatiller SözleĢmesi (revize) ıĢığında, fakat söz konusu sözleĢmeyle sınırlı olmamak üzere 91 Sayılı “Gemi Adamlarının Ücretli Tatil SözleĢmesi”nde düzeltmelerin yapılmasına iliĢkin önergelerin benimsenmesi ve bu önergelerin uluslararası sözleĢme Ģeklini alması gerektiği hüküm altına alınmıĢtır113.
SözleĢmenin 1‟inci maddesi gereğince “Bu sözleĢme hükümleri, henüz toplu sözleĢmeler, hakem kararları, mahkeme kararları, yasa gereği ücret tespiti yöntemi ya da ulusal koĢullara uygun ulusal uygulamalarla tutarlı bir baĢka tarzda yürürlük kazanmamıĢsa, ulusal yasa veya yönetmelikler marifetiyle yürürlüğe konur.
110http://www.ilo.org/ilolex/english/convdisp1.htm, (ET.20.10.2009).
111 Http:/www.isguvenliği.net/mevzuat/ilo_sozlesmeleri/gemiadamlarinin yillik ucretli iznine iliĢkin
146 sayili sozl.pdf, (ET.16.09.2009). 112
22.07.2003 T. ve 25176 S. RG. 113
41 SözleĢmenin 2‟nci maddesinin 1‟inci fıkrasında “Bu sözleĢme gemi adamları olarak istihdam edilenleri kapsar” denilmek suretiyle, tüm gemi adamı olarak istihdam edilenler sözleĢme kapsamına alınmıĢtır114. Gemi adamı ise, maddede “sözleĢmenin yürürlükte olduğu bir bölgede kayıtlı bulunan denizde yüzen bir gemide (kapasitesi fark etmeden) çalıĢanlar” Ģeklinde tanımlanmıĢtır.
Ancak, aynı maddede savaĢ gemileri, balıkçı gemileri ile bunlara benzer gemiler ve balina avcılığı yapılan gemiler ile benzeri gemilerin çalıĢanlarının, gemi adamı tanımı dıĢında yani sözleĢme kapsamı dıĢında tutuldukları belirtilmiĢtir. ġunu da önemle belirtmek gerekirse, söz konusu maddenin 4‟üncü bendinde, sözleĢmeyi onaylayan her ülkenin; sözleĢmenin uygulama alanı, sanayinin içinde bulunduğu koĢulların gerektirdiği değiĢiklikleri, gemi sahipleri ve iĢçilerin varsa örgütlerine de danıĢmak suretiyle bu maddenin 2 (b) bendinde yer alan gemi adamının tanımı dıĢındaki kalan kiĢileri veya kategorileri de kapsayacak Ģekilde geniĢletebileceği belirtilmiĢtir (m. 2/4).
SözleĢmenin 3‟üncü maddesinde, gemi adamının bir yıllık hizmet süresi içerisinde 30 takvim gününden az olmayacak Ģekilde onaylayan her ülkenin onaya ekleyeceği deklarasyon ile belirleyeceği miktarda, yıllık ücretli izin hakkına sahip olduğu hususu hüküm altına alınmıĢtır (m.3).
SözleĢmenin 5‟inci maddesiyle, gemi adamının yıllık izne hak kazanabilmesi için gerekli olan bekleme süresinin nasıl hesaplanması gerektiği hususu her üye ülkenin kendisine bırakılmıĢtır. Maddede belirtilen çalıĢılmayan sürelerin yıllık ücretli iznin hesabında dikkate alınacağı belirtilmiĢtir (m.5).
SözleĢmenin 4‟üncü maddesi uyarınca “Yıllık ücretli izne hak kazanabilmesi için belirlenen bekleme süresinden daha az hizmet süresi olan gemi adamına orantılı bir Ģekilde yıllık izin verilir. Bu sözleĢmedeki yıl deyimi takvim yılı veya bir takvim yılı uzunluğunda bir baĢka dönemi ifade eder”.
SözleĢmenin 7‟nci maddesinde, “SözleĢmede geçen yıllık iznini kullanan her gemi adamı en azından her ülkede yetkili mercice belirlenen yöntemle hesaplanan
114
Eren Tahir AĞARTAN, Gemi Adamlarının ÇalıĢma YaĢamı ve ÇalıĢma ĠliĢkileri, yayınlanmıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul, 2006, s.45.
42 yıllık izin süresinin karĢılığı normal ücretini alır. Buna göre belirlenen ücret tahakkuk ettirilen miktarının ulusal kanun, yönetmelikler veya taraflarca sözleĢmeye farklı bir koĢulun konulmaması durumunda izne çıkmadan önce peĢin olarak ödenir. Hak kazandığı yıllık iznini kullanmadan iĢinden ayrılan veya iĢten çıkartılan gemi adamı yıllık iznine tekabül eden bu maddenin 1. fıkrasında belirtilen ücreti alır” denilmek suretiyle gemi adamlarının ücret alacağı hüküm altına alınmıĢtır.
SözleĢmenin 8 inci maddesinde, kural olarak, yıllık izin sürelerinin kesintisiz verilmesi öngörülmüĢ, ancak her ülkenin yetkili organı veya uygun vasıtalarıyla yıllık izin sürelerinin bölünerek verilmesi veya toplanarak kullanılması olanağının tanınabileceği dile getirilmiĢtir (m.8).
Yine sözleĢmenin 9. maddesinde, istisnai hallerde her ülkenin yetkili merci tarafından öngörülen ücrete eĢit bir ödemenin izin yerine verilebileceği de düzenlenmiĢtir.
SözleĢmenin 10‟uncu maddesi uyarınca, “gemi adamının rızası olmaksızın, toplu sözleĢme, ulusal yasa veya yönetmelik hükümleri saklı kalmak koĢuluyla, iĢe alındığı veya çalıĢtığı baĢka yerde izin kullanması istenemeyecektir”.
SözleĢmenin 11‟inci maddesine göre, sözleĢmenin 9‟uncu maddesindeki istisnai hal dıĢında bu kanuna tabi olan gemi adamları yıllık izin haklarından feragat edemezler115.
6- Uluslararası ÇalıĢma Örgütü’nün Tavsiye Kararları