Ukrayna Enerji Krizi ve Krizin Arka Boyutu

Ukrayna'da Ekim 2004'te yapılan Devlet Başkanlığı seçimlerinin ardından gerçekleşen “Turuncu Devrim” sonucunda Ukrayna’da Batı meyilli Viktor Yuşenko’nun yönetime gelmesi Rusya yönetimi tarafından Rusya'nın bölgedeki

ağırlığını kaybettiği yönünde algılanmıştır. Daha SSCB döneminde Rusya'nın tarım, sanayi ve enerji kaynağı olarak bilinen Ukrayna Avrupa’ya transit kapı olarak Rusya için çok büyük bir öneme sahiptir. Böyle bir stratejik konuma sahip Ukrayna’nın Batı yönlü politika izlemesi Rusya açısından kabul edilemez bir durumdur. Bölgedeki etkisinin azalabileceği endişesi yüzünden Rusya, Ukrayna'ya karşı olumsuz bir tavır sergilemeye başlamıştır. 2006 yılının Ocak ayında Rusya'nın Ukrayna'ya ihraç ettiği doğal gazın fiyatını arttırması sonucunda çıkan anlaşmazlık üzerine doğal gaz ihracatını kısa bir süreliğine durdurması ve daha sonra Ukrayna başta olmak üzere diğer BDT ülkelerine satılan gaz fiyatlarının en az iki kat arttırması Rusya’nın bu olumsuz tavrının yansıması olarak görülebilir (Tablo: 9). Bu tutum, aynı zamanda, enerji unsurunun Rus dış politikasında ne kadar önemli bir araç olduğunu göstermektedir.

Tablo: 9, Rusya’nın Gaz İhraç Ettiği Ülkelere Uyguladığı Farklı Fiyatlar (Dolar/bin m³)

Ülkeler Eski Fiyat Yeni Fiyat

Almanya 200 255 Polonya 120 200 Ukrayna 50 180–220 Gürcistan 63 110 Moldova 80 150–180 Baltık Ülkeleri 85–95 120–180

Kaynak: ASAM, Stratejik Analiz Dergisi, Şubat 2006

Yaşanan enerji krizi yalnız Rusya-Ukrayna ilişkilerini gerginleştirmekle kalmayıp Rusya'yı AB ile de karşı karşıya getirdi. Ukrayna'ya karşı izlenen enerji politikası, doğal gaz açısından Rusya'ya bağımlı olan AB için de endişe verici idi ve bu yüzden enerji krizinden sonra AB enerji politikasını tekrar gözden geçirmeye yönelerek Rusya'ya bağımlılığını azaltacak yeni enerji kaynakları bulma yönünde arayışlara

başlamıştır. Rusya-Ukrayna arasında yaşanan enerji krizi, AB'nin Rusya'ya olan güvenini sarsmış oldu.³¹⁷

Avrupa’nın Rusya’ya enerji konusunda çok büyük oranda bağımlılığı vardır. Enerji tüketimine baktığımızda AB, 2005 yılında yaklaşık 493 milyar m³ doğal gaz tüketmiştir. AB enerji tüketiminde doğal gazın payı %24 civarındadır. Eurogas tahminlerine göre, bu oranın 2020 yılında %28’e çıkması beklenmektedir.³¹⁸ AB’nin halen %40 oranında olan doğal gazdaki ithalat bağımlılığının, AB tahminlerine göre, 2020 yılında %70 oranına yükseleceği hesaplanmaktadır. AB, gaz gereksiniminin %42’sini kendi kaynaklarından karşılarken, %24’ünü Rusya’dan, %14’ünü Norveç’ten, %11’ini Cezayir’den ve geri kalan %9’unu da Mısır, Körfez ülkeleri, Libya, Nijerya, Katar ve Trinidad Tobago’dan sağlamaktadır (Tablo: 10 ve 11). İthalatta Rusya’ya artan bağımlılık, arz güvenliği ve fiyat oluşumu bakımından tedirginlik yaratmakta ve Avrupa Komisyonu, AB üyesi olmayan bir ülkeden yapılacak ithalatın toplamdaki payının %30’u geçmemesi için AB Konsey yetkililerini uyarmaktadır.³¹⁹

317Necdet PAMİR, Kafkaslar ve Hazar Havzasındaki ülkelerin Enerji Kaynaklarının Türkiye'nin Enerji

Güvenliğine Etkileri, Türkiye'nin Çevresindeki Gelişmeler ve Türkiye'nin Güvenlik Politikalarına Etkileri Sempozyumu, İstanbul: Harp Akademileri Yayınları, 10 Mart 2006, s.17–18

318Natural Gas Consumption in EU25 in 2005, Eurogas Press Release, Brussels,

<http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/l27047.htm>, (17.02.2006)

319Green Paper: Towards a European Strategy for the Security of Energy Supply, Commission of the European Communities, (Brussels, 29.11.2000); < http://europa.eu.int/comm/energy_transport/doc-principal/pubfinal_en.pdf>, (14.09.2006)

Tablo:10, AB'nin Doğalgaz bağımlılığı (Toplam İthalatta ülkelerin payı) 2000–2030 yılları tahminleri 2000 Norveç 25% Diğer 1% Rusya ve BDT Ülkeleri 41% Afrika 33% Afrika Norveç Diğer Rusya ve BDT Ülkeleri 2030 Orta Doğu 17% Latın Amerikası 5% Rusya ve BDT Ülkeleri 33% Afrika 28% Norveç 17% Afrika Norveç Rusya ve BDT Ülkeleri Latın Amerikası Orta Doğu

Tablo:11, Rusya’dan gaz ithal eden ülkeler, bağımlılık oranları (2005 istatistikleri)

Ülke

Rusya’da ithal edilen gaz miktarı (milyar m3)

Rus gazının toplam kullanımdaki payı (%) Rus gazının ithalattaki payı (%) Yunanistan 2.2 90 80 Çek Cum. 6.8 76.5 69.4 Macaristan 9.3 71.5 84.9 Türkiye 14.5 65.3 65.3 Avusturya 6 63.5 76.9 Almanya 37.3 43.4 40.6 Fransa 13.3 29.8 29.8 İtalya 21.6 29.5 3.2 Romanya 4.1 21.8 69.5 İsviçre 0.3 10 10.3 Hollanda 2.7 6.2 19.9

Kaynak: ASAM, Stratejik Analiz Dergisi, Şubat 2006

Petrol tüketimine bakıldığında ise, 2004 yılı itibarı ile 621 milyon ton/yıl (yaklaşık 12.1 milyon varil/gün) olan Avrupa ülkelerinin toplam ham petrol ithalatının 264.9 milyon tonu (% 42.7) önemli bölümü RF’den olmak üzere BDT’den, 159.6 tonu ise (% 25.7) Orta Doğu ülkelerinden gerçekleştirilmektedir. AB’nin 2004 yılı petrol tüketimi, 694.5 milyon ton (14.6 milyon varil/gün) olarak verilmektedir.³²⁰ 2030 yılı için AB petrol tüketiminin, Uluslararası Enerji Ajansı tahminlerine göre, 14 milyon varil/gün civarında olması beklenmektedir. Bir diğer ifade ile 30 yıllık sürede, AB’nin petrol tüketiminin günde sadece 1-1.2 milyon varil artması beklenmektedir.³²¹ AB’nin asıl tüketim artışı ve artan ithalat bağımlılığı ise, doğal gazdadır.

Bir diğer önemli nokta ise, Rusya’nın kendi yakıt-enerjisini Avrupa’ya ihraç edebilmesi için transit ülkelerden olan Beyaz Rusya, Polonya ve Ukrayna’ya ihtiyaç duymasıdır (Harita 3: Boğazları Devre Dışı Bırakan Boru Hatları). Nitekim

320Necdet PAMİR, Kafkaslar ve Hazar Havzasındaki ülkelerin Enerji Kaynaklarının Türkiye'nin Enerji

Güvenliğine Etkileri, s.7–9

Ukrayna’nın gaz krizinde yapmış olduğu gibi diğer bölge ülkeleri de doğal gaz fiyatlarının arttırılmasına karşı yakıt-enerjisi transit geçiş harçlarını yükseltebilirler.³²² Bu yüzden Rusya da bu ülkelerle olan iyi ilişkilerini bozmamaya çalışmaktadır. Rusya bu ülkelere bağımlılığını azaltmak amacıyla son dönemlerde bu ülkeleri transit geçişte devre dışı bırakmak için yeni projeler üzerinde çalışmaktadır. Bunlardan en önemlisi Baltık Denizi üzerinden geçerek Almanya’ya gidecek olan Kuzey Transgaz Boru Hattı Projesi’dir.³²³ Projenin 2010 yılına kadar İskandinavya ve Britanya’ya ulaştırılması düşünülmektedir.