1. ÖZEL HUKUK
1.6. TİCARET HUKUKU
1.6.1. Alım- Satım Konulu Hüccetler
7 1 4 49 54 192 453 94 393 133 0 100 200 300 400 500 981 984 988 989 990 991 992 993 994 995
Alım ‐ Satım
Grafik 21. Alım- Satım konulu hüccetlerin yıllara göre dağılımı:
Alım- satım konulu hüccetler; sicillerde en çok tespit edilen hüccetlerin başında
gelmektedir. 1380 adet tespit edilmiştir. Çalışma yapılan defterlerde bu tür davalar da
daha çok Müslüman teb‘a arasında meydana gelmektedir. Alım- satım davalarının çok
büyük bir bölümü arazi ve mülk satımıdır. Bunun hâricinde dükkan, köle, ev koyun,
katır, bargir, camüs, mahsûlât, miras hissesi, karı koca arasındaki alışveriş, ortaklık
hissesi, bağ, bahçe, bostan, çayır, ev hissesi, cariye, fırın, kayık ve vârisi olmayan şahsın
muhallefâtının satışı gibi konular tespit edilmiştir. Alış veriş ve ticareti İslam hukuku
olarak da satış akdini ifade eden “Bey‘
51” ve satıcı ile alıcının alışverişten dönmeleri
kabil olmayan kati satış anlamına gelen
52“bey‘-i bât-ı sahîh-i şer‘î ile bey‘ eyledi”
şeklinde belirtilmektedir. Bu tür davaların büyük bir kısmında taraflar arasında niza‘
yoktur. Mahkeme bir nev‘i noter görevi yapmaktadır. Alım-satım davaları, 981-988 /
1573-1580 yılları arasında çok az iken 991- 995 /1583-1587 yılları arasında, özellikle
992/ 1854 ve 994/ 1586 yıllarında çok yüksek oranda görülmüştür.
50 Üsküdar Şer‘iyye Sicilleri, Nr. 62, vr. 34. 51 Ali Bardakoğlu, “Bey‘”, DİA, VI, 13-19.
Bu tür hüccetlerde en çok görülen alım-satım konusu mülk satışıdır. Bu satışta
tarafların isimleri, mülkün dört tarafının sınırları belirtilip, alım- satımda belirlenen
ücretin ne kadarının ödendiği, mülkün içinde bulunan bina, eşcâr-ı müsmire veya gayr-ı
müsmire (meyveli- meyvesiz ağaç) var ise bu tür tevâbi‘ ve levâhıkı, mülkü alan kişinin
yedine bu hüccetin verildiği ve şahitler kayd edilmiştir. Bu tür davalara örnek olarak
aşağıdaki hücceti gösterebiliriz:
Mahalle-i Ma‘mûre sâkinlerinden Hızır bin Mustafa şer‘-i şerîf-i nebevîde
hâmilü’l-kitâb Hüseyin muvâcehesinde bi’t-tav‘ ve’r-rızâ ikrâr ve i‘tirâf idüp bundan
akdem mahalle-i mezbûrede vâki‘ bir cânibi Şahkulu bin Kaya mülki ve bir cânibi Ali
bin Hamza mülki ile ve iki tarafı tarîk-i âm ile mahdûd olan mülk menzilimi tevâbi‘i ve
levâhıkı ile müşârün-ileyh Hüseyin’e altı bin altı yüz nakd râyic-i fi’l-vakt akçeye bey‘-i
bâtla bey‘ idüp teslîm-i mübeyyi‘ ve kabz-ı semen eyledim el ân mülk-i müşterâsıdır
mutasarrıf ola didikde mukırr-ı mezbûrun ikrâr-ı meşrûhun müşterî-i mesfûr vicâhen ve
şifâhen kabûl ve tasdîk idüp alâ mâ-hüve’l-vâki‘ merkû‘u üzere ketb olunub bi’t-taleb
vaz‘ olundı. Lede’l-ihtiyâc ashâbı yedine. Tahrîren fî âhir-i Cemâziyelâhir min şuhûr
li-sene erba‘a ve tis‘în ve tis‘a mie.
Şuhûdü’l-hâl: Şahkulu bin Kaya, Şahkulu bin Hızır, Timur bin Ali, Gedik
Ahmed (...) .
531.6.2. İcare Konulu Hüccetler
1 2 2 12 5 2 4 15 36 81 11 51 11 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 977 981 983 984 985 988 989 990 991 992 993 994 995
İcare
Grafik 22. İcare konulu hüccetlerin yıllara göre dağılımı
İcare, kelime anlamı olarak vakıf veya devlete ait olan mülkün kiraya verilmesi
anlamındadır.
54İcare (kira) konulu hüccetler; bir mülkün kiralanması durumunda ortaya
çıkmıştır. Üzerinde çalışma yapılan defterlerde “icareye vermek, istîcâr” şeklinde
geçmektedir. İcare konulu hüccetlerde mahkeme bir nevi tasdik yani noter makamı
görevini icra etmektedir. Genellikle dükkan, ev, menzil, bostan ve hayvan gibi
mülklerin kiralanması konularını içermektedir. Görülen davaların büyük kısmında
kiralamanın kaç yılı kapsadığı ve ücreti belirtilmiştir. Toplam 233 adet icare konulu
hüccet tespit edilmiş olup, bu hüccetler 991, 992, 994 /1583, 1584, 1586 senelerinde
artış göstermektedir.
İcâre ilgili olarak aşağıdaki hücceti örnek gösterebiliriz:
Merhûm Ca‘fer Çelebi evkâfına bi’l-fi‘il mütevellî olan Muharrem bin
Ebi’l-Kâsım hâfız-ı kitâb Bali Bey bin Ahmed ve Yani veled Endriye mahzarında ikrâr ve
takrîr-i kelâm idüp evkâf-ı mezbûreden olub mahrûsa-i Üsküdar mahallâtından
Süleyman Ağa mahallesinde vâki‘ inde’l-ahâli ve’l-cîrân ma‘lûmü’l-hudûd etmekçi
fırını ve bir kazgan ile ve bir teknesi ile tarih-i kitâb (...) gurresinden sene tamâmına
varınca yevmî altışar akçeye …..kendü yanlarında olmak üzere icâreye virdüm ki beher
ay başında icâresini cânib-i vakfa edâ ideler didikde mütevellî-i mezbûr ikrâr-ı
meşrûhuna mukırr-ı lehümâ el-mezbûrân vicâhen tasdîk idüp taleb.
Şuhûdü’l-hâl: Hüsrev Bey bin Abdullah, Murad Halife bin Abdullah, …Bali bin
Çalabvirdi, Behram bin Abdullah.
5554 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, İstanbul 1983, s. 15. 55 Üsküdar Şer‘iyye Sicilleri, Nr. 66, vr. 69.
1.6.3. Ortaklık Konulu Hüccetler
6 7 2 7 0 1 2 3 4 5 6 7 991 992 993 994Ortaklık
Grafik 23. Ortaklık konulu hüccetlerin yıllara göre dağılımı
Ortaklık (iştirak) konulu hüccetler, genellikle mülk ortaklığında iki taraf
arasında meydana gelen anlaşmazlıktan dolayı tarafların mahkemeye başvurmasıyla
görülmüş ve kaydedilmiştir. Yıllara göre dağılımında 991 /1583, 992/ 1584 ve 994/
1586 yılları diğer yıllara göre fazlalık göstermektedir. Toplam kayıt 22 adettir.
Ortaklık ile ilgili olarak aşağıdaki hücceti örnek olarak verebiliriz:
Vech-i tahrîr oldur ki
İsa bin Mustafa (...) meclis-i şer‘a ihzâr ve muhzırın takrîr ider ki bundan
akdem Muslihiddin müşterekim olan Mustafa nâm siyâmi ile geçinmek mümkün
olmamağla ala göz oğlu Yusuf kendi hissesinden bu sene yüz yirmi…virdim.
(silik-karışık)
Şuhûdü’l-hâl: Ali bin Mustafa, Mehmed bin Şahkulu.
561.6.4. Tartıda Eksiklik Konulu Hüccetler
1 5 5 26 1 0 5 10 15 20 25 30 990 991 992 993 994Tartıda Eksiklik
Grafik 24. Tartıda Eksiklik konulu hüccetlerin yıllara göre dağılımı