Haberler birbirine yedi yönden tercih edilir:
1. Râvinin Durumuna Göre Tercih
Bunlar yirmi hal olup İsnevî hepsini bunların zikretmiştir ve tamamı ona göre mutemettir.
a. Râvilerin çokluğu. Âmidî ve Râzî’ye göre râvilerin çokluğu ile tercih olur.781 Çünkü çoğunluğun yalan ve hata ihtimali, azınlığın söylemesi ihtimalinden daha azdır. Dolayısıyla onların aktardığı haberden hâsıl olan ilim de başka haberinkinden çoktur ve daha kuvvetli olanla amel etmek vâciptir. Kerhî onlara muhalefet ederek şöyle demiştir: Şahitlikte çokluğun etkisi olmadığı gibi, rivayette de yoktur. Buna rağmen İsnevî’nin, Âmidî ve Râzî’nini görüşüne meylettiği görülüyor.
b. Aracıların azlığıdır ki o da senedin uluvvüdür. İki muarız hadisten birinin aracısı az ise, o daha önceliklidir. Çünkü yalan ve hata ihtimali daha azdır.
c. Râvi’nin fakih olması. Anlam olarak rivayet edilen iki hadise has kılanlara aykırı olarak, râvisi fakih olan haber mutlak olarak fakih olmayandan güçlüdür. Râzî, bu tercih için, fakihin helali ve haramı bilmesi ile istidlal yapmıştır. Bir meclise gelip de zahiri olarak helal olmayan bir şey duyduğunda onu araştırır, sebeb-i nüzülünü öğrenir ve kafasındaki problemi giderecek yollar arar. Ama fakih olmayan râvi böyle değildir.782
d. Râvinin Arapça bilgisi. Râvisi Arapça bilen kişinin rivayeti, fıkıhta zikrettiğimiz sebepten dolayı, bilmeyene tercih edilir.
e. Fazilet. Râzî’nin fıkıhta ve dil bilgisinde dediği gibi,783 râvinin daha fakih veya daha iyi dil bilmesi tercih sebebidir. Çünkü daha bilgili olan daha güvenilirdir.
781 Râzî, el-Mahsûl Fî İlmi Usûli’l-Fıkh, c. 5, s. 414; Âmidî, el-İhkâm Fî Usûli’l-Ahkâm, c. 4, s. 242.
782 İsnevî, Nihâyetü’s-Sûl Fî Şerhi Minhâci’l-Vusûl İlâ İlmi’l-Usûl, c. 2, s. 984, Râzî, el-Mahsûl Fî İlmi Usûli’l-Fıkh, c. 5, s. 415.
783 Râzî, el-Mahsûl Fî İlmi Usûli’l-Fıkh, c. 5, s. 416.
f. Râvinin itikadı. Râvisi sünni olan haber, Mu’tezili, Şii veya başka bid’atçının rivayet ettiği habere mukaddemdir.
g. Râvinin vakıanın içinde olması. Çünkü bu râvi olaya daha vakıftır. Sahâbenin, Hz.
Ayşe’nin (r.a) iltikaül hitaneyn rivayetini, İbni Abbas’ın “Su ancak sudandır”784 rivayetine tercih etmeleri gibi. Aynı şekilde İmam Şâfiî’nin Ebû Rafi’nin nikâhın Hz. Meymune’nin (r.a) ihramlı değilken olduğu rivayetini, İbni Abbas’ın (r.a) ihramda olduğu rivayetine tercih etmesini söylemesi gibi ki, Ebû Rafi’nin elçi olması tercih sebebidir.785
h. Râvinin muhaddislerle beraberliği. Çünkü rivayetin yöntem ve şartlarına daha vakıftır ve aynı şekilde başka âlimlerle oturan da böyledir. İki râvi aynı mecliste ortak olursa ve biri daha çok gelmişse, o önceliklidir.
i. Râvinin sınanması. Adaleti sınanan ve uzun birliktelikle sabit olanın rivayeti, rivayeti inceleyerek veya ancak adil olandan rivayet edeceğini söylemesi ve ondan rivayet etmesi ile adaletine hüküm verilen râviye tercih edilir.
j. Rivayeti incelenerek adaletine hüküm verilmesi. Onun rivayet ettiği kimselerin ve rivayet ettiklerinin incelenmesidir. Bu yöntemle adaletine hüküm verilen râvilerin haberleri, başkalarına tercih edilir. Beydâvî “sonra adaletinin sübutu” şeklinde temas etti.786 İsnevî ise bunun sebebini “bu, râvinin adaletine sınama yöntemi ile hüküm vermenin öncelikli olduğunu göstermek içindir. Zira râvinin adaletini ıspatlamanın en iyi yolu sınama, sonra rivayeti inceleme daha sonra başka yöntemlerdir” sözleriyle izah eder.
k. Râviyi tezkiye edenlerin çokluğu.
l. Tezkiye edenlerin, insanların durumlarını, adaletlerini ve güvenilirliklerini araştırmaları. İsnevî, bunu İbni Hâcib’den aktarmıştır.787
m. Râvinin hızfı. Râvinin hızfının tercih sebebi olması iki türlüdür:
- Râvilerden birinin, hadisin lafzını ezberlemesi, diğerinin yazılı metne dayanması, şüphe ihtimali daha az olduğundan, ezberleyen tercih edilir.
784 Hadisin tahrici geçmiştir.
785 Râzî, el-Mahsûl Fî İlmi Usûli’l-Fıkh, c. 5, s. 416.
786 Beydâvî, Minhâcü’l-Vusûl İlâ ʽİlmi’l-Usûl, s. 241.
787 Îcî, Muhtasarü’l-Müntehâ Mea Şerhi’l-Adud, s. 395.
- İki râviden birinin ezberinin daha güçlü olması ve az unutmasıdır. Onun yanında çok unutan râvinin hadisi tercih edilmez.788
n. Râvinin zabtının fazlalığı. İsnevî’ye göre zabt, hadisle çok ilgilenmek ve ona çok önem vermektir.789 İki râviden biri diğerine göre daha fazla önemsiyor ve ilgileniyorsa, onun rivayeti tercih edilir. Bu özen, Hz. Peygamber’in (s.a.v) sözlerine dahi olsa tercih sebebidir. Çünkü bu, onun, Hz. Peygamber’in (s.a.v) sözlerine ne kadar önem verdiğini, sözlerini birebir aktarmaya ne kadar hırslı olduğunu gösterir. ‘El-Mahsûl’de dedi ki: Birinin zabtı iyi ama aynı zamanda çok unuktan, diğeri de onun tersi ise de bu, onu kötü zabt sahibi olduğundan veya unutkanlıktan dolayı rivayetini reddetmeyi gerekli kılmaz. Bu durumda tearuz daha yakındır.790
o. Râvinin akıl sağlığının devamlılığı. Râvisinin akıl sağlığının devamlı olarak iyi olması, bazı zamanlar akıl sağlığını yitiren râviye nisbetle tercih sebebidir. Râzî, ‘El-Mahsûl’de bunu şart koşmuştur ve bununla beraber rivayetini akıl sağlığı yerindeyken yapıp yapmadığını şart kılmıştır.791
p. Râvinin şöhreti. Konum veya başka birşeyle ünlü olması, yalan söylemesine ve tedlis yapması veya yapılmasına engeldir.
q. Râvinin soyunun bilinirliği.
r. Râvinin isminin karışmaması. Râvinin adı zayıf bir râvi gibi benzer başka birinin adıyla karışmamalıdır. Çünkü ayrım yapılması zor olacaktır ve ondan başkasının rivayeti onunkine tercih edilir. Râzî bir isimli râvinin de iki isimli râviye tercih edileceğini söyledi.792 İsnevî, çok isimli olanın adının adil olmayan biriyle karıştırılabileceğini düşünür. Zira adil olmayan biri onun isimlerinden birine sahip olabilir ve biri ondan rivayet ederken adil olanın rivayeti sanabilir. Bir ismi olduğunda ise karışma ihtimali çok az olacaktır.793
s. Râvinin geç müslüman olması. Geç dönemde müslüman olanın rivayeti daha önce müslüman olanınkine nisbetle daha tercih edilir. Çünkü geç müslüman olması, geç
788 Razî bu hali ‘el-Mahsul’ eserinde zikretti, Bkz. Râzî, el-Mahsûl Fî İlmi Usûli’l-Fıkh, c. 5, s. 419.
789 İsnevî, Nihâyetü’s-Sûl Fî Şerhi Minhâci’l-Vusûl İlâ İlmi’l-Usûl, c. 2, s. 988.
790 Râzî, el-Mahsûl Fî İlmi Usûli’l-Fıkh, c. 5, s. 419.
791 Râzî, A.g.e. s.419-420.
792 Râzî, A.g.e. s. 420.
793 İsnevî, Nihâyetü’s-Sûl Fî Şerhi Minhâci’l-Vusûl İlâ İlmi’l-Usûl, c. 2, s. 989.
rivayet ettiğine delildir. Ancak Âmidî, islamdaki asalet ve bilgisine bağlayarak bunun tam tersini savundu.794 Râzî ise, bunda, müslüman olduktan sonra işitmiş olmasını şart koşmuştur. İsnevî bunun akabinde şöyle demiştir: Erken dönemde müslüman olan geç dönemde müslüman olanla birlikte olması, rivayetinin ondan sonraya kalmasını gerektirmez. Eğer erken dönemdekinin erkenden vefat ettiğini ve onun rivayetinin geç dönemde müslüman olanın rivayetinden daha mütakaddim olduğunu biliyorsak, rüchana başvurulur. Çünkü nadir olan gaibe mülhaktır.795 2. Rivayet Anında Tercih
Tercihin ikinci vechi ise, rivayet anında terchi yapmaktır. Bu vechi, İsnevî’nin değindiği iki takrir ile basitçe anlatmak mümkündür:
Birinci Takrir: Bundan maksat, büluğa ermiş râvinin rivayetinin, bu hadisi bir kez çocukluğunda bir kez de büluğunda olmak üzere iki kez rivayet edene tercih edilmesidir.
Çünkü her halükârda bu râvi o çağda olmuştur ve büyüğün zabtı daha güvenilirdir.
İkinci Takrir: Râvinin sadece büluğda rivayet ettiğ hadisin, sadece çocukluğunda veya bir kısmını çocuklukta bir kısmını büluğda duyana tercih edilmesidir. Çünkü bu rivayetin çocukluk dönemine ait olma ihtimali ve bunu duyduğunun bilinmemesi ihtimaline karşı, diğerinin büluğda duyduğu kesindir. Kesin olan da diğerine tercih edilir.
Bu hadisi taşıdığı da bilinmeyebilir, buna karşı râvinin çocukluk çağından sonra öğrendiği hadisin çocukluk çağındakine veya bir kısmı çocuklukta bir kısmı büluğda olana ve bunun da çocukluk dönemine ait olması ihtimaline karşı, büluğ çağındaki tercih edilir. İsnevî bu iki takriri beyan ettikten sonra: “Bu takrirleden hâsıl olan budur ve Râzî’nin sözü iki ihtimali de taşır”796 demiştir.
3. Rivayetin Keyfiyetine Göre Tercih
Rivayetin keyfiyetine göre tercih yapmak dört unsur üzere olabilir:
a. Hz. Peygamber’e (s.a.v) ulaştığında ittifak olan hadis (merfu hadis), sahâbede duran mevkuf hadise tercih edilir.
794 Âmidî, el-İhkâm Fî Usûli’l-Ahkâm, c. 4, s. 244.
795 İsnevî, Nihâyetü’s-Sûl Fî Şerhi Minhâci’l-Vusûl İlâ İlmi’l-Usûl, c. 2, s. 990.
796 İsnevî, A.g.e. C 2, s. 991.