Türkiye’de Çocuk İşçiliği ile İlgili Yasal Düzenlemeler

2.2.4. Türkiye’de Çocuk İşçiliği ile İlgili Yasal Düzenlemeler, Sosyal Politikalar,

ve güvenliği, kadın ve çocuk işçilerin çalışması ile ilgili hükümler içermektedir.

Çalışmamız açısından üzerinde durulan kısmı çocuk işçiliği ile ilgili düzenlemelerdir.

Kanun, 173. maddesinde; “12 yaşından küçük çocukların fabrika ve imalathane gibi her türlü sanayi kuruluşları ve madenlerde çalışmalarını yasaklamıştır” (Demir, 2019:2025).

Çocuk işçiliği ile ilgili bir diğer düzenleme, 174. maddesi; “12-16 yaş çocukların günde sekiz saatten fazla çalıştırılmaları ve gece çalışmaları yasaklanmış” olmasıdır (Makal, 2006: 8). Kanun, tüm sektörleri kapsamasa da çocuk işçiliği ile ilgili düzenlemeler açısından önemli bir yere sahiptir.

2.2.4.1.3 T.C. Anayasası

Yasal düzenlemelerin hiyerarşik olarak en üst düzey belgesi olan anayasada çocukların çalışması ile ilgili de düzenlemeye yer verilmiştir. 1982 Anayasasının 50. maddesi doğrudan çocuk işçiliği ile ilgili hükümlere yer vermektedir: “Kimse yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar, çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar.”²⁶ Sözü edilen düzenleme ile çocukların erken yaşta çalışma hayatına girmesinin engellenmesi amaçlanmıştır. Aynı zamanda gelişimlerine uygun olmayan işlerde çalışmalarının da önüne geçilmek istenmiştir. Bu durum sanayi devriminden bu yana çocuk işçiliği ile mücadelede hayata geçirilen uluslararası belgelerle uyum içerisinde olunduğunun da bir göstergesidir (Şahin, 2009: 114-115).

2.2.4.1.4 4857 Sayılı İş Kanunu

4857 sayılı İş Kanunu’nda da çocuk işçiliği ile ilgili çeşitli hükümler yer almaktadır.

71,72, 73 ve 85. maddeler çocuk işçiliği ile ilgili yasaklayıcı ve düzenleyici hükümlerdir.

Madde 71: “On beş yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır. Ancak, on dört yaşını doldurmuş ve ilköğretimi tamamlamış olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki

26https://www.anayasa.gen.tr/1982ay.htm Erişim Tarihi: 27. 02.2021

gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamını engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler. Temel eğitimi tamamlamış ve okula gitmeyen çocukların çalışma saatleri günde yedi ve haftada otuz beş saatten fazla olamaz. Ancak, on beş yaşını tamamlamış çocuklar için bu süre günde sekiz ve haftada kırk saate kadar artırılabilir.”

Çocukların çalışma yaşı, saatleri ve hangi tür işlerde çalışıp çalışamayacakları belirlenmiştir. Şahin (2009:119), 71. maddede 15 yaşını doldurmuş çocukların zorunlu eğitimi bitirme şartının aranması gerekliliğinin düzenlenmemiş olduğunu belirtmiştir. Bu durumun 15 yaşını doldurmuş çocukların zorunlu eğitimi bitirmeksizin çalışma hayatına girmelerine neden olacağı ve toplum sağlığını olumsuz etkileyebileceğini ifade etmiştir.

Oldukça kapsamlı ve önemli konuları içeren 71. maddeye dayanarak 6/4/2004 tarihli, 25425 sayılı “Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” oluşturulmuştur. Yönetmelikte genç işçi, çocuk işçi, hafif işler gibi çeşitli kavramların tanımlamaları yapılarak açıklık getirildiği ifade edilebilir. Aynı zamanda farklı yaş aralığında yer alan çocukların hangi tür işlerde çalışıp hangi tür işlerde çalışamayacağı da ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Örneğin “Esnaf ve sanatkarların yanında satış işleri, satış eşyalarına etiket yapıştırma ve elle paketleme işleri” çocuk işçilerin yapabileceği hafif işler olarak sınıflandırmışlardır. “Alkol, sigara ve bağımlılığa yol açan maddelerin üretimi ve toptan satış işleri, aşırı sıcak ve soğuk ortamda çalışma gerektiren işler ile sağlığa zararlı ve meslek hastalığına yol açan maddeler ile yapılan işler” ise çocuk ve genç işçilerin çalıştırılamayacakları işler olarak belirtilmiştir.²⁷

Madde 72: “Maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yeraltında veya su altında çalışılacak işlerde on sekiz yaşını doldurmamış erkek ve her yaştaki kadınların çalıştırılması yasaktır.” Madde 73: “Sanayiye ait işlerde on sekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması yasaktır.” Yukarıda verilen

27 https://www.ttb.org.tr/mevzuat/?option=com_content&view=article&id=275:cuk-v.. Erişim Tarihi:

maddeler, bazı sektörlerde çocukların çalışmalarını düzenlemeyi amaçlayan çeşitli yasaklar içermektedirler.

Madde 85: “On altı yaşını doldurmamış genç işçiler ve çocuklar ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılmazlar.” 85. madde ile tehlikeli işleri konu alan ve yasaklayan bir maddedir fakat hangi işlerin tehlikeli işler olarak kabul edildiği belirtilmemiştir. 85. maddeye dayanarak hazırlanan “Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliği”, belirsizlikleri gidermek amacıyla oluşturulmuştur. Yönetmelik listeleme yöntemiyle çocuklar için ağır ve tehlikeli olan, çalıştırılamayacakları işleri sıralamıştır. Bunlardan bazıları şunlardır; “deri, suni deri, plastik, ağaç ve diğer malzemelerden mamul her türlü ayakkabı, terlik ve benzerleri imalat işleri, matbaacılık işleri (her türlü basım işleri, ciltçilik, klasör, dosya imali ve benzeri işler).”²⁸

İş Kanunu, çocuk işçiliği ile ilgili; çalışma yaşının belirlenmesi, sektörlerin özelliklerine göre çeşitli yasaklamaların yapılması, yaşlara göre hangi işlerin yapılıp yapılamayacağı, çalışma koşul ve saatleri gibi çeşitli konuları düzenlemiştir. Fakat düzenlemelerin varlığı önemli olmakla birlikte, çocuk işçiliği ile ilgili yasal mevzuatla ilgili kapsam darlığı olduğu ifade edilebilir. Tarımda ve orman işlerinde 50 kişiden az işçi çalıştıran işyerlerinin kapsam dışında kalması, tarımda çalışan çocukların kanunun koruyuculuğundan yararlanamamalarına neden olmaktadır (Çocuk Emeği Raporu 2019, Fişek Vakfı).²⁹ Aynı zamanda ev içi işlerde çalışmanın ve 507 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar Kanununun 2. maddesine uygun olarak üç kişinin çalıştığı işyerlerinin, İş Kanunu’nun kapsamına alınmaması, çocuk işçiliği ile ilgili kör noktaların oluşmasına neden olmaktadır. Çocuk işçiliğinin yoğun olduğu, küçük işletmelerde, tarımda30, sokakta ve

28http://www.isguvenligi.net/wpcontent/uploads/mevzuat/agir_ve_tehlikeli_isler_yonetmeligi_16_haz_20 04.pdf Erişim Tarihi: 17.06.2020

29https://calismaortami.fisek.org.tr/icerik/2019-yili-cocuk-emegi-degerlendirme-notu/ Erişim Tarihi:

28.04.2021

30 Mevsimlik gezici tarım işçileri, iş kanunu kapsamına girmediğinden çalışma koşulları, genelgelerle düzenlenmiştir. Genel olarak yetişkin mevsimlik gezici tarım işçilerinin çalışma koşullarını düzenleyen genelgeler, çocuklarla (özellikle çocukların eğitimden yararlanması ile) ilgili de düzenlemelere yer

enformel işlerde çalışma biçimlerinin İş Kanunu dışında kalması önemli bir sorundur (Kayhan, 2012: 197).

Türkiye’de çocuk işçiliği ile ilgili yasal düzenlemelerin önemli sorun alanı, düzenlemelerin hayata geçirilmesi noktasında yaşanan sorunlardır (Erbay, 2008: 53).

Uygulamada yaşanan sorunların çocuk işçiliğinin çözülememesinde önemli bir etkisi olduğu açıktır. Mevzuatın etkin bir şekilde uygulanması, denetimlerin gereğince ve çocuk işçiliği özelinde yapılmaması, temel sorunlardandır (ÇSGB, 2017: 16).