2. İşsizlik Kavramı
1.2. Model Sonuçları
1.2.2 SVAR Model Sonuçları
72 nedeniyle para talebinin artmasıdır. WTI küresel fiyat şoku karşısında ise daha keskin dalgalanma yaşamasına rağmen M1 parasal büyüklüğünün tepkisi, enflasyon tepkisi ile aynı yönlü hareketinden sonra başlangıç seviyesine geri dönmektedir.
TCMB ağırlıklı ortalama fonlama maliyeti, AMB gölge faiz şokunun karşısında FED gölge faiz oranı şokuna göre daha uzun sürede başlangıç seviyesine dönmektedir.
FED gölge faiz oranı şoku sonrası 6. ayda başlangıç seviyesine dönen TCMB ağırlıklı ortalama fonlama maliyeti Şekil 2’de AMB gölge faiz şokunun ardından 15. aya kadar pozitif ve azalan şekilde hareket ettikten sonra 15. ay azalarak tepkisi istatistiksel olarak anlamlı olmamaktadır. Bu durum TCMB’nin yurtdışı parasal sıkılaştırma politikaları karşısında yurtiçi faiz oranını yükselterek tepki göstermesi ile açıklanabilmektedir.
Türkiye’de uluslararası parasal aktarım mekanizması esnek döviz kuru rejimi sürdüren ülkelere göre güçsüz olmasına rağmen reel büyüklüklerin tepkisi istatistiksel olarak anlamlıdır.Fiyatlardaki düşüş ile beraber TCMB ağırlıklı ortalama fonlama maliyeti de artış tepkisinden vazgeçmektedir. WTI küresel fiyat şoku karşısında ise başlangıç seviyesine geri dönüş daha da uzun sürerek 24. aya kadar tamamlanmamaktadır. Petrol fiyatı şoku ile yükselen TCMB ağırlıklı ortalama fonlama maliyeti, Merkez Bankasının yükselen enflasyon oranını istikrarlı hale getirme amacı ile gerçekleştirilmiştir.
WTI küresel fiyat şoku, reel efektif döviz kurunu Şekil 1’deki ile aynı şekilde etkilemesine rağmen AMB gölge faizi ile FED gölge faizi şoklarının etkileri arasında farklılık bulunmaktadır. Reel efektif döviz kuru, AMB gölge faiz şoku karşısında hiç negatif yönlü tepki vermemektedir ancak 2. ay başlangıç seviyesine döndükten sonra tekrar artmaktadır ve pozitif yönlü dalgalı seyir izledikten sonra kademeli olarak düşerek tekrar başlangıç seviyesine dönmektedir. Böyle bir para politikası şoku sonrası Türk Lirasının değer kaybetmesinin nedeni şok sonrası yaşanan sermaye çıkışı ile açıklanabilmektedir.
73 ekonomisinin yapısı ile Türkiye’nin diğer ülkeler ile olan ekonomik ilişkisi de göz önünde bulundurulmuştur.
Türkiye gibi küçük ve açık ekonomilerde meydana gelen şokların ABD ve Avrupa Merkez Bankası para politikaları ile küresel fiyat endeksi gibi yabancı değişkenler üzerinde ihmal edilebilir bir etkisi olduğu göz önünde bulundurulmuş ve Türkiye ekonomisinin hem içsel hem dışsal şoklardan etkilenebileceği varsayılmıştır. Ayrıca Avrupa Merkez Bankası para politikalarının FED politikalarından etkilenmesinin yanı sıra küresel fiyat endeksinin hem AMB hem FED politikalarından etkileneceği düşünülmüştür.
Oluşturulan modele göre TCMB ağırlıklı ortalama fonlama maliyetinin Türkiye istihdam ve işsizlik oranlarından etkilenmemektedir.
Reel efektif döviz kuru ve TCMB ağırlıklı ortalama fonlama maliyeti, Türkiye M1 parasal büyüklüğünü etkileyebilmektedir ancak M1 sanayi üretim endeksi, istihdam oranı, işsizlik oranı ve enflasyon oranı gibi diğer yurtiçi değişkenlerden etkilenmemektedir.
Reel efektif döviz kurunun ise hem yurtiçi hem yurtdışı tüm değişkenlerden etkilendiği varsayılmıştır.
Ekonomik teoriler temel alınarak belirlenen kısıtlar kapsamında (29)’da yer alan matris oluşturulmuştur:
[
e𝑑𝑙𝑚𝑈𝑆)
e𝑑𝑙𝑚𝐸𝑈
e𝑑𝑙𝑔𝑝𝑖 e𝑑𝑙𝑖𝑝𝑖
e𝑑𝑙𝑒
e𝑑𝑙𝑢𝑒 e𝑑𝑙𝑐𝑝𝑖
e𝑑𝑖𝑇𝑅
e𝑑𝑙𝑚𝑇𝑅
e𝑑𝑙𝑒𝑟 ]
=
[
1 0 0 0 0 0 0 0 0 0
𝑛𝑎 1 0 0 0 0 0 0 0 0
𝑛𝑎 𝑛𝑎 1 0 0 0 0 0 0 0
𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 1 0 0 0 0 0 0
𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 1 0 0 0 0 0
𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 1 0 0 0 0
𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 1 0 0 0
𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 0 0 𝑛𝑎 1 𝑛𝑎 0
𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 0 0 0 0 𝑛𝑎 1 𝑛𝑎
𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 1 ][ ε𝑚𝑈𝑆
ε𝑚𝐸𝑈
ε𝑔𝑝𝑖 ε𝑖𝑝𝑖
ε𝑒
ε𝑢𝑒 ε𝑐𝑝𝑖
ε𝑖𝑇𝑅
ε𝑚𝑇𝑅 ε𝑒𝑟 ]
(29)
Birbirinden bağımsız olarak oluşturulan, para politikası aracı ve küresel fiyat değişkenlerinin kullanıldığı Yapısal VAR modellerde küresel fiyat değişimi şoklarına benzer düzeyde tepki verilmektedir.
74 FED gölge faiz oranı ve ham petrol WTI Küresel Fiyatına uygulanan bir standart sapmalık şokun yurtiçi makro değişkenlerde oluşturduğu tepkinin gösterildiği Şekil 3’de yer alan grafikler incelendiğinde Türkiye sanayi üretim endeksinin her iki şok için ters yönlü tepkiler gösterdiği anlaşılmaktadır. FED gölge faiz oranı şoku sonrası sanayi üretim endeksinin ilk ay pozitif ve azalan tepkisi 4. ayda negatife dönerek şokun etkisinin kaybedildiği gözlemlenmektedir. Ham petrol WTI küresel fiyatı şokunun ardından ise önce hızla artmış daha sonra yaşanan azalış-artış dalgalanma süreciyle birlikte başlangıç düzeyine dönmüştür.
Türkiye istihdam oranı, FED gölge faiz oranında meydana gelen değişime Şekil 1’deki Cholesky ile yapılan modelle aynı tepkiyi vererek dar bir aralıkta azalmasının ardından 15. aydan sonra yavaşça artmış ve başlangıç seviyesine dönmüştür. WTI fiyat endeksi şoku karşısında ise FED gölge faiz oranı şokunda olduğu gibi istihdam oranı aynı yönlü tepki göstermektedir ancak tepki daha geniş aralıkta gerçekleşerek başlangıç seviyesine 24. ayın sonunda dönmektedir.
İşsizlik oranı ise FED gölge faiz oranı şoku sonucu ilk dönem tepkisi pozitif yönlü olup tepki sürekli olmasa dahi azalış trendi içerisinde devam etmekle birlikte 2. aydan sonra istatistiksel olarak anlamlı değildir. İşsizlik oranının WTI fiyat endeksi şokuna tepkisinin Şekil 1’de görülen Cholesky ile yapılan tahmindeki gibi sonuçlanması hiç de şaşırtıcı değildir. Ülkenin petrole olan bağımlılığı artıkça dışsal şokların önemi artmaktadır. Grafiklere göre üretim maliyetleri ve azalan ekonomik faaliyetler nedeniyle yükselen Türkiye işsizlik oranı, parasal şoklara göre reel şoklara karşı daha fazla duyarlıdır.
FED gölge faiz oranı ve WTI küresel fiyat endeksinde meydana gelen değişimlere enflasyon oranı aynı yönlü ve aynı aralıkta dalgalanma ile tepki vermektedir. Enflasyon oranı her iki şok sonrasında da önce artmış daha sonra azalmıştır ancak FED gölge faiz oranı için 6. ayda şokun etkisi sıfırlanırken WTI küresel fiyat endeksi için 11. ayda sıfırlanmıştır. Cholesky ile tahmin edilen modelde olduğu gibi SVAR modelde de fiyatlarda önce yükseliş daha sonra düşüş yaşanması “Fiyat Bulmacası” problemi nedeniyle oluşmaktadır. Faiz oranı artışı sonrası döviz kurunun davranışına göre 2 farklı fiyat tepkisi oluşmaktadır. Döviz kuru kanalı ile faiz şoku sonucu yerli para birimi değer kaybettiğinde fiyat düzeyi artar. Maliyet kanalı ile faiz oranı artışı daha yüksek kredi maliyetleri anlamına geldiği için eğer krediler maaş gibi değişken maliyetlerin finansmanı için kullanılmışsa fiyatlara yansıtılarak enflasyon artar.
75 Şekil 3 Makroekonomik Değişkenler ve İşsizlik (LU_R_T) Üzerinde FED Gölge Faiz ve
WTI Küresel Fiyat Endeksi Şoklarının SVAR Model ile Etkisi
-.004 .000 .004
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
FED Gölge Faiz Şokuna DLIPI_TR Tepkisi
-.004 .000 .004
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Petrol Fiyat Şokuna DLIPI_TR Tepkisi
-.006 -.004 -.002 .000 .002
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
FED Gölge Faiz Şokuna LE_I Tepkisi
-.006 -.004 -.002 .000 .002
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Pet rol Fiyat Şokuna LE_I Tepkisi
-.002 .000 .002 .004 .006
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
FED Gölge Faiz Şokuna DLU_R_T Tepkisi
-.002 .000 .002 .004 .006
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Pet rol Fiyat Şokuna DLU_R_T Tepkisi
-.002 -.001 .000 .001 .002
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
FED Gölge Faiz Şokuna DLCPI_TR Tepkisi
-.002 -.001 .000 .001 .002
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Pet rol Fiyat Şokuna DLCPI_TR Tepkisi
-.008 -.004 .000 .004 .008 .012
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
FED Gölge Faiz Şokuna DLM1_TR Tepkisi
-.008 -.004 .000 .004 .008 .012
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Petrol Fiyat Şokuna DLM1_TR Tepkisi
-.1 .0 .1 .2 .3
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
FED Gölge Faiz Şokuna DIR_CB_TR Tepkisi
-.1 .0 .1 .2 .3
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Petrol Fiyat Şokuna DIR_CB_TR Tepkisi
-.004 .000 .004 .008
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
FED Gölge Faiz Şokuna DLREER_TR1 Tepkisi
-.004 .000 .004 .008
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Pet rol Fiyat Şokuna DLREER_TR1 Tepkisi Yapı sal VAR Şokl ar ı na Tepki l er ± 2 S.E.
76 Türkiye M1 parasal büyüklüğü, FED gölge faiz oranı şoku ile önce pozitif olup daha sonra artış-azalış serisi ile dalgalanma yaşayarak 7. ayda başlangıç seviyesine geri dönmektedir. FED gölge faiz artışı sonucu yurtiçindeki faizin FED’i takip edeceği beklentisi ile beraber üretim ve yatırım harcamaları artarak para talebine dayanan M1 artmaktadır.
FED gölge faiz ve WTI küresel fiyat endeksi şokları TCMB ağırlıklı ortalama fonlama maliyeti için diğer şoklara kıyasla daha geniş aralıkta bir dalgalanmaya sebebiyet vermektedir. TCMB ağırlıklı ortalama fonlama maliyeti FED gölge faiz şoku karşısında ilk 3 ay artmakta daha sonraki ay azalışının ardından tekrar artmakta ve başlangıç seviyesine dönmektedir. WTI küresel fiyat endeksi şoku sonrasında da TCMB ağırlıklı ortalama fonlama maliyeti 9 aydan fazla süren pozitif tepki verirken azalmaya başlayarak tepkisini negatif yönde sürdürmektedir. Her iki şok karşısında da yaşanan TCMB ağırlıklı ortalama fonlama maliyeti artışının sebebi TCMB’nin şoklar nedeniyle finansal piyasada meydana gelen istikrarsızlığı düzeltmek için yurtiçi faiz oranlarını artırmasıdır.
Reel efektif döviz kuru, FED gölge faiz şoku ile artış-azalış dalgalanma sürecini yaşayarak 7. ayda başlangıç seviyesine dönmektedir. Faiz şoku sonrası sermaye çıkışları neticesinde Türk Lirası değer kaybetmektedir. WTI küresel fiyat endeksi şoku ile ise reel efektif döviz kuru 3. ayda negatif tepki vermesi haricinde tepkisi 13. aya kadar pozitif yöndedir. Cholesky ile tahmin edilen modelde olduğu gibi petrol fiyatlarının artışını takiben üretimde ve enflasyonda meydana gelen değişimler sebebiyle uygulanan faiz politikaları sonucu döviz kuru dalgalı bir seyir sürdürmektedir.
Amerika para politikasını yansıtan FED gölge faiz oranı şokunun SVAR model ile incelenmesinden sonra Şekil 4 ile Avrupa Birliği para politikasını yansıtan AMB gölge faiz oranı şokunun Türkiye’deki makroekonomik büyüklükleri nasıl etkilediği analiz edilmiştir.
Şekil 4’teki grafikler incelendiğinde sanayi üretim endeksinin FED gölge faiz oranı ve AMB gölge faiz oranı şoklarına ilişkin tepkileri SVAR model ile yapılan tahminde de farklılık göstermektedir. Sanayi üretim endeksi, FED gölge faiz şoku tepkisinden farklı olarak AMB gölge faiz şoku karşısında ilk 2 ay tepkisiz kaldıktan sonra yükselişe geçmektedir. En yüksek seviyesine ulaşmasının ardından negatif yönde devam etmekte ve 14. dönemde başlangıç seviyesine dönmektedir. AMB gölge faiz şokunun Cholesky ile tahmin edildiği modelde olduğu gibi SVAR modelde de “Üretim Bulmacası” problemi gözlemlenmekte olup yükselen faiz şokuyla beraber üretim endeksi
77 önce artarak tepki vermiştir. WTI fiyat şoku ise sanayi üretim endeksinin AMB gölge faiz oranı şoku ile aynı yönlü ancak daha geniş aralıkta tepki vermesine sebep olmaktadır.
Türkiye istihdam oranı, AMB gölge faiz oranı şokundan sonra şokların sebep olduğu ekonomik faaliyetlerdeki düşüşün işgücü piyasasını olumsuz yönde etkilemesi nedeniyle Şekil 3’deki FED gölge faiz oranı şoku ile aynı yönlü ve büyüklükte tepki vererek yavaşça azalmakta ve 11. dönemde en düşük seviyeye inmesinin ardından başlangıç seviyesine dönmemektedir. İstihdam oranının, WTI küresel fiyat şokuna da aynı yönlü ancak daha geniş aralıkta tepki gösterdiği görülmektedir.
Türkiye istihdam oranının tersine Türkiye işsizlik oranı, AMB gölge faiz oranı şokuna FED gölge faiz oranı şokuna gösterdiği şekilde tepki göstermeyerek 4. aya kadar negatif olarak devam edip daha sonra artmaktadır. WTI fiyat endeksi şokuna ise işsizlik oranının tepkisi Şekil 1’deki ile aynı olup 15 ay boyunca devam eden yavaş bir artışın ardından düşüş şeklinde gerçekleşmektedir.
AMB gölge faiz şokunun SVAR ile yapılan tahmininde enflasyon oranı pozitif yönlü tepki göstererek ilk ay yükselmesinden sonra negatif yönlü tepki göstermekte ve 2.
ay en düşük seviyeye gelmektedir. Daha sonra tekrar pozitif yönlü tepki göstererek 5.
ayda en yüksek seviyeye ulaşması sonucu kademeli olarak düşerek başlangıç seviyesine dönmektedir. Bu durum şok sonrası döviz kurunun değer kaybıyla birlikte “Fiyat Bulmacası” probleminin yaşanması ve enflasyon artışı şeklinde yorumlanabilmektedir.
WTI küresel fiyat şoku ile ise enflasyon oranı Şekil 3’deki şok ile aynı tepkiyi vererek yükselen üretim maliyetleri nedeniyle önce artmakta sonra azalış artış trendinde dalgalanarak başlangıç seviyesine dönmektedir.
Türkiye M1 parasal büyüklüğü, AMB gölge faiz oranı şokunda ilk dönem tepkisiz kalmasından sonra pozitif yönlü tepki göstererek en yüksek seviyeye çıkıp azalmaya başlamakta ve dalgalanma süreciyle beraber başlangıçtaki seviyesine geri dönmektedir.
WTI küresel fiyat endeksi şoku ile M1 parasal büyüklüğü önce artmakta daha sonra keskin bir düşüşle beraber 2. ayın ardından yaşanan artışla dalgalanma sürecine girerek 13. ayda başlangıç seviyesine geri dönmektedir.
78 Şekil 4 Makroekonomik Değişkenler ve İşsizlik (LU_R_T) Üzerinde AMB Gölge Faiz
Oranı ve Ham Petrol WTI Küresel Fiyat Endeksi Şoklarının SVAR Model ile Etkisi
-.004 .000 .004
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
AMB Gölge Faiz Şokuna DLIPI_TR Tepkisi
-.004 .000 .004
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Petrol WTIC Fiyat Şokuna DLIPI_TR Tepkisi
-.008 -.006 -.004 -.002 .000 .002
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
AMB Gölge Faiz Şokuna LE_I Tepkisi
-.008 -.006 -.004 -.002 .000 .002
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Petrol WTIC Fiyat Şokuna LE_I Tepkisi
-.004 -.002 .000 .002 .004 .006
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
AMB Gölge Faiz Şokuna DLU_R_T Tepkisi
-.004 -.002 .000 .002 .004 .006
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Petrol WTIC Fiyat Şokuna DLU_R_T Tepkisi
-.002 -.001 .000 .001 .002
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
AMB Gölge Faiz Şokuna DLCPI_TR Tepkisi
-.002 -.001 .000 .001 .002
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Petrol WTIC Fiyat Şokuna DLCPI_TR Tepkisi
-.010 -.005 .000 .005 .010 .015
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
AMB Gölge Faiz Şokuna DLM1_TR Tepkisi
-.010 -.005 .000 .005 .010 .015
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Petrol WTIC Fiyat Şokuna DLM1_TR Tepkisi
-.1 .0 .1 .2 .3
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
AMB Gölge Faiz Şokuna DIR_CB_TR Tepkisi
-.1 .0 .1 .2 .3
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Petrol WTIC Fiyat Şokuna DIR_CB_TR Tepkisi
-.004 .000 .004 .008
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
AMB Gölge Faiz Şokuna DLREER_TR1 Tepkisi
-.004 .000 .004 .008
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Ham Petrol WTIC Fiyat Şokuna DLREER_TR1 Tepkisi Yapı sal VAR Şokl ar ı na Tepki l er ± 2 S.E.
79 TCMB ağırlıklı fonlama maliyeti, AMB gölge faiz oranı şoku karşısında diğer değişkenlere kıyasla daha büyük bir tepki göstermektedir ancak pozitif yönlü tepkinin ve 13 ay boyunca sürekli olmasa da devam eden azalış trendinin arkasından şok etkisini kaybederek istatistiksel olarak anlamlı olmamaktadır.
TCMB ağırlıklı fonlama maliyetinin tepkisi gölge faiz şokuna göre WTI küresel fiyat şoku karşısında daha uzun sürerek başlangıç seviyesine geri dönüş 24. aya kadar tamamlanmamaktadır. Grafiklere göre şoklar karşısında tüm makroekonomik büyüklüklerde meydana gelmesi beklenen değişiklikler için TCMB ağırlıklı ortalama fonlama maliyeti yükseltilerek piyasa istikrarlı hale getirilmeye çalışılmaktadır.
AMB gölge faiz şoku reel efektif döviz kurunda dar aralıkta bir tepkiye neden olmaktadır. Reel efektif döviz kuru ilk ay artıp ikinci ay başlangıç seviyesine döndükten sonra artmaktadır. Cholesky ile tahmin edilen modelde olduğu gibi SVAR modelde de para politikası şoku sonrası Türk Lirasının değer kaybetmesinin nedeni şok sonrası yaşanan sermaye çıkışı ile değer kaybeden para birimidir. WTI küresel fiyat şoku da reel efektif döviz kurunu Şekil 3’deki ile aynı şekilde etkilemektedir.