Sultan I.Ahmed Vakfı’ndan pay alanlar ve aldıkları miktarlar Ģu Ģekildedir:
3.5. SURREYE KAYNAK SAĞLAYAN DİĞER VAKIFLAR VE GELİRLER 1. Sultan Tahsîsleri
Gâzi Hüseyin PaĢa, Girit‟te kurduğu vakıflardan bir kısmının gelirlerini, Haremeyn‟deki fukaraya gönderilmesini Ģart eyleĢmiĢtir. Bu minvalde, Mekke fukarâsı için 2 bin, Medîne fukarâsı için de 3 bin kuruĢ ayırmıĢtır137
.
Ġncelenen defterdeki kayıtlardan Gâzi Hüseyin PaĢa Vakfı‟ndan 1333 sikke Mekke‟ye gönderildiği anlaĢılmaktadır138
. Mezkur vakıftan gelen bu para, ahâlîden 165 kiĢiye dağıtılmıĢtır139
.
Gâzi Hüseyin PaĢa Vakfı‟ndan gelen mahsulünün dağıtımı Ģu Ģekilde gerçekleĢmiĢtir:
Maksadı KiĢi Sayısı Miktarı
Dört Makam Ġmâm ve Müezzinleri (Sayı belirtilmemiĢ)140
220 Sikke Harem Ağaları‟nın tamâmına (Sayı belirtilmemiĢ)141
200 Sikke
Mekke Ahâlîsi 154 KiĢi 913 Sikke
Toplam - 1333 Sikke142
3.5. SURREYE KAYNAK SAĞLAYAN DİĞER VAKIFLAR VE GELİRLER 3.5.1. Sultan Tahsîsleri
Surrelerin kaynaklarının önemli bir kısmını dönemin sultanlarının tahsis ettiği hediyeler ve paralar oluĢturmaktadır.Bu çalıĢmanın ana kaynaklarını oluĢturan defterlerden
136 Yusuf Sağır, “Gâzi Hüseyin PaĢa‟nın Girit‟teki Vakıf Eserleri”, Turkish Studies, Volume 8/2,Winter 2013, Ankara, s.286.
137 Sağır, a.g.m. s.290.
138 EV. HMK. SR, nr. 538. 2 b. Bu defter, “Defter-i surre-i cedide an evkâf-ı merhûm Hüseyin Paşa el-Vezîr ve Serdâr-ı Cezîre-i Girid der Sâbık berâyı ahâli-i Mekke-i Mükerreme ta‟yin kirde der vâcib-i sene-i aşar ve mie ve elf” Ģeklinde bir baĢlıkla baĢlamaktadır.
139 EV. HMK. SR, nr. 538. 6 b.
140 Burada sâdece „müezzinât ve imâmât‟ Ģeklinde kayıt tutulmuĢtur. Herhangi bir isim zikredilmeden çoğul kayıt tutulduğu için hangi makamda kaç imam ve müezzinin bulunduğu bu kayıttan çıkartılamamaktadır. Kayıtlara göre, dört makam müezzinlerine 25‟er sikke, imamlara ise 30‟ar sikke olarak pay edilmiĢtir. EV. HMK. SR, nr. 538. 5 a.
141 Deftere “Mekke-i Mükerremede olan Harem Ağalarına umûmen” Ģeklinde not tutulmuĢ, burada da herhangi bir sayı verilmemiĢtir. EV. HMK. SR, nr. 538. 3 a.
142
22
535 numaralı defterde de, sultan tahsisleri yer almaktadır143
. Defterin transkripsiyonunda da görüleceği üzere, sultan tahsisleri, surre gelirlerinin büyük bir kısmını oluĢturmaktadır.
Özellikle ahâlî ile Mekke Kadısı ve diğer Harem hizmetlilerine bu tahsîsâttan pay verildiği görülmektedir144
. Ele alınan dönem Sultan II. Mustafa dönemi olduğu için defterdeki sultan tahsisatı da mezkur padiĢaha aittir.
Sultan Tahsîsinin dağıtımının tablo üzerinde gösterimi Ģu Ģekildedir:
Maksadı Sayısı Miktarı
Mekke Kadısı 1 50 Sikke
Kadının yardımcıları (Sayı
belirtilmemiĢ)
50 Sikke
Harem Ağaları 13 39 Sikke
Diğer Ahâlî 340 pay sahibi145 4688 34 Para GülĢenî Tekkesi sâkinleri ve hizmetçileri 21 96 Sikke 6 Para
Sâdâtü‟l-EĢrâf (Peygamber Soyundan Gelenler)
36 335 Sikke 8 Para
Sultan Selim Han Ruhuna cüz okuyanlar 34 400 Sikke
Mücâvirler 187 3205 Sikke 32 Para
Hatîb ve Ġmam Çocukları 2 9 Sikke
Kâbe Hizmetçileri 12 24 Sikke
Kâbe Hizmetçileri Çocukları 4 9 Sikke 27 Para
Kurrâlar ve Harem Minâreleri Müezzinleri 27 86 Sikke 24 Para Tâif‟deki Mescidi‟s-Selâm‟daki Ġmâm ve
Hatîbler
2 20 Sikke 8 Para
Ebû Nümey Türbesinde Cüz okuyanlar 35 105 Sikke
Harem MüĢaddları 31 96 Sikke
Harem temizlikçileri 10 20 Sikke
Dört Makam Temizlikçileri 4 12 Sikke
Vakkâdlar ve Bevvâblar 23 65 Sikke
Mekke‟deki 25 adet Ribat Ribatlarda Konaklayan 479
1473 Sikke
143“Defter-i taksîmat-ı surre-i şerîfe-i hakaniyye-i rûmiyye-i cedîde-ki berâyı âhâli-i Mekke-i Mükerreme” yazısı bu baĢlık altındaki kayıtların tahsislerinin sultan tahsislerinden yapıldığını ifade etmektedir.
144 EV. HMK. SR, nr. 535. 2 b- 24 b.
145
23
KiĢi146
Toplam (?)147 10.782 Sikke 139 Para
Tablodan anlaĢılacağı üzere, Mekke‟ye gönderilen paraların büyük bir bölümünü sultan tahsisatları oluĢturmaktadır.
3.5.2. Defterde Adı Geçen Diğer Vakıflar ve Tahsisler
Ġncelenen surre defterlerindeki surrelere kaynak sağlayan baĢka vakıflar ve gelirler de vardır. Ancak bu vakıflar ve gelirlerden gelen miktarlar oldukça düĢüktür.
Defterlerde geçen diğer vakıf ve gelirler ile irsâl kılınan miktarlar Ģu Ģekildedir:
Vakfın Ġsmi Pay Alan KiĢi Sayısı Miktarı
Voynuk148 Ahmed Ağa Vakfı 32 250 KuruĢ149
Küçük Hüseyin Efendi Vakfı 12150 40 Sikke151
HûrĢîd Hâtun Vakfı 1 20 Sikke152
Küçük Ömer Ağa Vakfı 1 20 Sikke153
Kadıasker Abdurrahman Efendi154
Vakfı
7 25 Sikke155
146 Kayıtlarda ribatlarda konaklayanların isimleri zikredilmemekte, yalnızca kaldıkları ribatların isimleri verilmektedir. Örneğin, “Ribât-ı Seyyidunâ ve Mevlânâ Merhum-u Mebrûr Seyyid Şerîf Muhammed Ebu Nümey bin Berekât Kaddesellahü sirruhû ve nevverâ Sarîhahû sâkinu‟r-ricâl Nefer 31 Sikke 92” EV. HMK. SR, nr. 535. 22 B.
147 Defterdeki bazı kayıtlarda görevlilerden yahut hizmetlilerden bahsederken „umûmen‟ yahut „cemâat‟ Ģeklinde kayıt tutulmuĢ, tam bir sayı verilmemiĢtir. Ayrıca bazı surre kayıtlarının da hisseli olduğu veya tek bir kayıttan iki kiĢinin faydalandığı görülmektedir. Bu nedenle Surreden pay alan kiĢilerin tam sayısını vermekten kaçındık. Örneğin; “Cemâat-i Mevlanayı müşârun ileyh” EV. HMK. SR, nr. 535. 2 B; “Evlâd-ı eş-Şeyh Muhammed el-Mecâlibî eş-Şeyhî ve Muhammed Vakkadallah bin Muhammed el-Râî Sikke 23 Hisse Muhammed Vakkadallah Sikke 15” EV. HMK. SR, nr. 535. 5 A.
148
Voynuk, bulgar köylüsü anlamına gelmektedir. Bkz. Jorga, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, s. 240.
149
EV. HMK. SR, nr. 544. 2 A.
150 544 numaralı defterde Küçük Hüseyin Efendi vakfı ile ilgili bölümün baĢlığında, “An vakf-ı merhûm Küçük Hüseyin Efendî Kâtib-i Sâbık-ı Bevvâbîn dergâh-ı âlî berâyı eczâhân”yazmaktadır. EV. HMK. SR, nr. 544. 2 a.
151 EV. HMK. SR, nr. 544. 2 a.
152
EV. HMK. SR, nr. 535. 43 a.
153 EV. HMK. SR, nr. 535. 43 a.
154 Kânunî Sultan Süleyman döneminde Rumeli Kadıaskerliği yapmıĢ, daha sonrasında Mısır ve Mekke Kadılıkları görevinde bulunmuĢ önemli bir devlet adamıdır. Amasyalı Ali Efendi‟nin oğludur. 1546‟da Haleb, Bursa ve Edirne‟de medreselerde görev almıĢ, 1551‟de Rumeli Kadıaskerliği pâyesi verilmiĢtir. Bu görevden azledildikten sonra, Mısır kadılığı yapmıĢ, 1576‟da Mekke Kadılığı görevinde bulunmuĢtur. 1573‟te ikinci kez Rumeli Kadıaskerliği‟ne getirilmiĢ, 1575‟te azlolduktan 3 gün sonra vefât etmiĢtir. Emir Buhârî civârında mektebinde medfundur. Edirne ve Bursa‟da birer mescidi vardır. Mehmed Süreyyâ, Sicil-i Osmânî, Cilt: III, s. 353.
155 Burada “Cemâat-i Kurrâ-i Sûre-i Feth-i Şerîf ve Sûre-i İhlâs-ı Şerîf der Kâ‟be-i Muazzama an mahsul-i evkâf-ı Merhûm Abdurrahman Efendi Kâdîasker-i sâbık der İstanbul” yazmaktadır. Bu ifâde mezkur vakıftan
24
Sefer Ağa Vakfı 2156 5 Sikke
Fâtıma Hâtun Vakfı 3 30 Sikke157
Ahmed Ağa Vakfı 2 7 Sikke158
Hoca Resul Vakfı 1159 100 KuruĢ
El-Hâc Ömer Ağa Vakfı160 2 20 Sikke161
Ġstanbul‟daki Ermeni Cizyeleri162
1 100 KuruĢ
Toplam 64 167 Sikke 450 KuruĢ
gelen tahsisin Sûre-i Feth ve Sûre-i Ġhlâs-ı ġerîf okuyucularına dağıtıldığını göstermektedir. EV. HMK. SR, nr. 535. 24 a.
156 “Benâm-ı Ali Çelebi ed-Diyâr-ı Bekirî es-sülüsân ve Rahime Bânu Es-sülüs” Ģeklindeki kayıt Sefer Ağa Vakfı‟ndan gelen surrede 2 kiĢinin 2/3 ve 1/3 oranında ortaklığı olduğunu göstermektedir. EV. HMK. SR, nr. 535. 43 a.
157
EV. HMK. SR, nr. 535. 43 a.
158 EV. HMK. SR, nr. 535. 43 a.
159 Burada “An vakf-ı Merhum Hoca Resul Berâyı Eczâhân der Mekke-i Mükerreme” ifâdesi yer almaktadır. Bu kayıt, mezkur vakıftan gelen mahsulün, Mekke-i Mükerreme‟deki cüzhânlar için verilmiĢ olduğunu göstermektedir. EV. HMK. SR, nr. 535. 46 a.
160 Defterde el-Hâc Ömer Ağa vakfı ile ilgili yazıda “An evkâf-ı merhûm el-Hâc Ömer Ağâ der kasaba-i Üsküb” yazmaktadır. Buradaki yazı, mezkur vakfın Üsküb‟te olduğunu bildirmektedir. EV. HMK. SR, nr. 535. 47 b.
161 EV. HMK. SR, nr. 535. 47 b.
162
“An mahsûl cizye-i Ermenî-i İstanbul” ifâdesi, Ġstanbul‟daki Ermeni cizyelerinin mahsulünden bir kısmın surre olarak gönderildiğini göstermektedir. EV. HMK. SR, nr. 535. 47 a; Bu uygulama, ele alınan dönemdeki defterlerden önceki bazı defterlerde de görülmektedir. Örneğin, 1666 yılında Gelinkiras‟da yaĢayan Ermenilerden toplanan 3.400 kuruĢ cizye, Haremeyn‟e gönderilmiĢtir. Güler, Osmanlı Devleti‟nde Haremeyn Vakıfları, s.182.
25