35-64 yaş kadın populasyonunda menopozun cinsel fonksiyon üzerine etkilerini tespit etmek, premenopoz ve postmenopoz dönemi kadınlarda cinsel işlev bozukluğu prevelansını saptamak, cinsel işlev bozukluğunun bazı sosyoekonomik, kültürel ve demografik değişkenlerle ilişkilerini incelemek amacıyla yaptığımız çalışmamızda literatüre göre 47 yaş menopoza giriş yaşı kabul edilerek premenopoz gruptan 179, postmenopozal gruptan 181 kadınla görüşüldü. Postmenopoz grupta % 69,9 oranında, premenopoz grupta % 33,7 oranında cinsel fonksiyon bozukluğu saptandı.
Çalışmamızda, kadınların yaş ortalaması 46,44±9,28 (minimum=35- maksimum=64) yıl olarak, kadınların eşlerinin yaş ortalaması ise 55,91±10,80 (minimum=28- maksimum=75) yıl olarak bulundu. Kadının yaş grubu arttıkça cinsel fonksiyon bozukluğu görülme oranı artmaktadır. Özellikle 50 yaş ve üzerinde cinsel fonksiyon bozukluğu yüksek bulundu.
Araştırma bulgumuza göre menopoz cinsel fonksiyon bozukluğu için bir risk faktörü olarak saptandı. Yaş faktörünün etkisini kaldırdığımızda da menopozun cinsel fonksiyonları olumsuz etkilediğini saptadık.
Çalışmamızda; kadının ve eşin yaş grubu, kadının ve eşin eğitim durumu, kadının va eşin mesleği, partner yokluğu, görücü usulü evlilik yapma, akraba evliliği, evlilik süresi, kadının evlilikte cinselliğe bakışı, eşe olan his, evde söz sahibi olma durumu, cinsellikle ilgili ilk bilgi alınan kaynak, doğum sayısı, gebelik sayısı, çocuk sayısı, doğum şekli, düşük yapma, kadının ve eşin sağlık sorunları, kadının doğum kontrol yöntemi kullanımı, aylık ilişki sayısı, menopozda olma ve depresyon cinsel fonksiyon bozukluğu üzerinde etkili bulunan faktörler olarak belirlendi.
Araştırmada depresif belirtileri olanlarda, olmayanlara oranla cinsel fonksiyon bozukluğu görülme sıklığı anlamlı şekilde yüksek bulundu. Yaşın etkisini kaldırdığımızda da her bir yaş grubunda depresif belirtiler ile cinsel fonksiyon bozukluğu arasında anlamlı ilişki vardı.
Kadının yaşı, eğitim durumu, eşin eğitim ve meslek durumu, partner kaybı, kadının evlilikte cinselliğe bakışı, evde söz sahibi olma, aylık ilişki sayısı depresif belirtiler üzerinde etkili bulundu.
Menopoz durumu ile depresyon arasında anlamlı bir ilişki olduğu tespit edildi.
Ancak yaşın etkisini kaldırıp menopozun depresyon üzerine etkisine baktığımızda menopoz ile depresyon arasında ilişki olmadığı görüldü.
Araştırmada belirlenen risk faktörleri cinsel fonksiyon bozukluğunun fiziksel, sosyal ve emosyonel yönleri olan bir sorun olduğunu göstermektedir.
Kadınların sağlığına, aile yaşantısına ve iş verimliliğine olumlu katkılarda bulunması amacıyla, menopoz öncesi dönemde menopoza bağlı olarak ortaya çıkan ve sıklıkla görülen ateş basması, terleme, cinsel isteksizlik, ruhsal sıkıntı v.b.
semptomların, kadınların yaşam şekillerini nasıl değiştireceği hakkında önceden bilgilendirilmeleri sağlanmalıdır. Toplum, menopozal dönemi ve getirdiği sorunları iyi tanımalı tedavi yaklaşımları konusunda bilinçlendirilmelidir.
Kadınların çoğu menopozal değişiklikleri doğal karşılamakta ve çok ağır tablolar ortaya çıkmadıkça doktora başvurmamaktadır. Menopoz doğal bir süreçte olsa, birçok hastalık riskini de beraberinde getirdiğinden, menopoza giren kadınların düzenli kontrol altında bulunmaları için aktif ve/veya pasif tarama programları yapılmalıdır.
Kadın cinsel fonksiyon bozukluğu ile ilgili epidemiyolojik çalışmalarda incelenen topluluk sayısının yetersiz oluşu, seçilen topluluğun temsil etme değerinin düşük oluşu ve ortak bir kadın cinsel fonksiyon bozukluğu tanımının kullanılmaması gibi bazı yöntemsel sorunlar bulunmaktadır.
Cinsellik toplumumuzda tabu olarak bilinir. Çoğu zaman hasta hekim ilişkisinde bile tabu olmaktan çıkamamaktadır. Ancak bu çalışmada KCFÖ’ni yarım bırakan 3 kadın (% 0,83) vardı.
Cinsel işlev bozuklukları birçok toplumda sık olarak görülür ve tedavi edilebilen durumlardır. Ülkemizde okullarda yapılandırılmış cinsel eğitimin bulunmadığı bir gerçektir. Tıp fakültelerinde bile hekim yetiştirirken cinsellik ve cinsel işlev bozuklukları ile ilgili dersler bulunmamaktadır. Okullarda programa cinsel eğitim ile ilgili ders saatlerinin dahil edilmesinin sağlıklı cinsel bilgiye ulaşabilmek için gerekli bir çözüm olacağı ve böylece yanlış bilgi ve inanışların neden olduğu cinsel sorunların azalabileceğini düşünüyoruz.
Cinsel fonksiyon bozukluğu sıklığı ile ilgili çalışmalar birçok ülkede olduğu gibi ülkemizde de son dönemlerde artmaya başlamıştır. Ülkemizin sosyokültürel
bölgelerde bu alanda yapılacak farklı çalışmalar ile prevalans ve risk faktörleri konusunda önemli veriler elde edilebilecektir. Bu verilerin elde edilmesi ve tanısal yaklaşımlar ile ilgili yapılacak çalışmalar kadın cinsel fonksiyon bozukluklarının öneminin vurgulanmasına, daha iyi anlaşılıp tanı ve tedavisindeki ilkelerin ortaya konmasına yardımcı olabileceği gibi sosyokültürel değişime de neden olabilecektir.
KAYNAKLAR
1. Teed H, Burger Hg. The Menopausel Transition. Studd J (Editör). In The Management Of The Menopause, Parthenon Publishing, New York London, 1988: 68- 76
2. Susan Quilliam, Kadın aşk ve cinsellik Çev. Edi: Cengiz Sepkin. Istanbul. CSA Global yayın ajansı, 2004. 174-181.
3. Goodwin, A. J. & Agronin, M. E. A Woman’s Guide to Overcoming Sexual Fear & Pain. New Harbinger Publications, 1997, Inc. Oakland-Canada. 59-118
4. Laumann ED, Paik A, Rosen RC. Sexual Dysfunction in the United States, Prevalance and Predictors, JAMA 1999; 281 (6): 5537 – 5544.
5. Cayan S, Akbay E, Bozlu M, Canpolat B, Acar D, Ulusoy E. The prevalence of female sexual dysfunction and potential risk factors that may impair sexual function in Turkish women. Urol Int 2004; 72:52–7.)
6. Duman A. Yetişkinler Eğitimi. Ankara: Ütopya yayınları, 2000.
7. Rosen CR, Lobo AR, Block BA, Yang H-M, Zipfel LM. Menopausal Sexual Interest Questionnaire (MSIQ): A unidimensional scale for the assessment of sexual interest in postmenopausal women. J Sex Marital Ther 2004; 30:235-250.
8. Gonzalés M, Viafara G, Caba F ve ark. Sexual function, menopause and hormone replacement therapy (HRT). Maturitas 2004; 48: 411-420.
9. Christiane N. Menopoz gerçeği. Çev. Füsun Doruker. Akdeniz Yayınclık, 2005; 290-315
10. Yeni E. Menopoz ve Cinsellik. In: Kadıoğlu A, Başar M, Semerci B, Orhan İ, Aşçı R, Yaman Ö, Çayan S, Usta F, Kendirci M, Eds. Erkek ve Kadın Cinsel Sağlığı. İstanbul: Türk Androloji Derneği Yayınları, 2004: 652-666.
11. Yadav J, Genaralli, L, Ratakonda. U. Female Sexuality and Common Sexual Dysfunctions:
Eveluation and Management in A Primary Care Setting. Prim Care Update Ob/Gyns, 2001 8 (1): 5-11.
12. Masters WB, Johnson VE. Human Sexual Behavior. İnsan Cinsel Davranış. Sayın. Ü. (Çev. ed), İstanbul, Bilimsel ve teknik Yayınları Çeviri Vâkfı 1994.
13. Kinsey AC. Gebhard PH. Sexual Behaviour In The Human Females, Sounders, Philadelphia, 1953.
14. Shere Hite, Hite Raporu,1976 Çev: Eden E, cep kitapları:38/cinsellik dizisi: 2, 1. Baskı Ağustos 1984
15. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA) 2003, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Ankara 2005
16. Bayram GO. Histerektominin cinsel yaşam üzerine etkilerinin belirlenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. 2005
17. Basson R, Berman J, Burnett A Derogatis L, Ferguson D, Fourcroy J et al. Report of the international consensus development conference on female sexual dysfunction: definitions and classifications. J Urol 2000;163:888- 893
19. Karakoyunlu FB. Evli kadınlarda cinsel fonksiyon bozukluğu görülme sıklığı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Antalya. 2007
20. Pekru Y. Multipl sklerozlu kadın hastaların cinsel fonksiyonları ve yaşam kalitelerinin belirlenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2005.
21. Kızıltepe A. Total histerektomili kadınların benzer yaş grubundaki histerektomi olmayan kadınlarla cinsel işlevler açısından karsılaştırılması, Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi, Bakırköy Dr. Sadi Konuk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, İstanbul, 2006.
22. Aslan E. Poçan GA, Dolapçıoğlu K, Savaş N, Bağış T. Menopoz Sonrasındaki Cinsel Disfonksiyonun Hormonal Durum ve Sosyokültürel Faktörlerle Etkileşimi, Türk Jinekoloji ve Obstetrik Derneği Dergisi, (TJOD Derg) 2008; Cilt: 5 Sayı: 4 Sayfa: 263- 8,
23. Brotto LA, Luria M. Menopause, Aging, and Sexual Response in Woman. In: Rowland DL, Incrocci L, Eds. Handbook of Sexual and Gender Identity Disorders, New Jersey: John Wiley &
Sons, Inc, 2008: 251-281.
24. Ertem GK, Şirin A. Menopoz polikliniğine başvuran kadınların menopoza ilişkin yakınmalarına verilen planlı eğitimin etkinliğinin incelenmesi, I. Uluslararası VIII Ulusal Hemşirelik Kongresi, Antalya, 29 Ekim- 2 Kasım 2000, Bildiriler, s: 256-259.
25. Goldstein I, GıraldıA, Kadıoğlu A, HW Van Lusen, L.Marson, R.Nappi, J. Peaus, A.Salonia, A.M. Traish, Y.Vardı. Seksüel Tıp Kadın Cinsel Fonksiyon Fizyolojisi ve Kadın Cinsel Disfonksiyonunun Fizyopatolojisi, Çeviri Çulha M, Eryılmaz H.Y, Önem K. 2 Uluslar arası seksual Disfonksiyon toplantısı– Paris. , 2004s.711.
26. Berman JR, Goldstein I. Female sexual dysfunction. Urol Clin North Am; 28(2):404- 416. 2001 27. Bancroft J. Human Sexuality and its problems. Churchill Livingstone Edinburgh. 1980.
28. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA) 2008, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Ankara Ekim 2009
29. Basson R, Weijmar Shultz WCM. Seksüel Tıp, Bölüm 22, Kadınlarda Cinsel İstek ve Uyarılma Bozuklukları ve Cinsel Ağrı 2004: s 860
30. Lewis RW, Fugl-Meyer KS, Bosch R. Epidemiology/Risk Factors of Sexual Dysfuntion. Journal of Sexual Med 2004; 1(1):35-39.
31. American Psychiatric Association Diagnostic and statistical manual of mental disorders 4th (DSM IV) Ed.Washington, DC 1994.
32. American College of Obstetricians and Gynecologist. ACOG technical bulletin: Sexual dysfunction. Int Gynecol Obstet 1995; 51:265–277.
33. Droegemuller W. Sexuality and sexual dysfunction. In H Visscher, Precis IV: An update in obstetrics and gynecology, Washington, DC: ACOG. 1994.
34. Billurcu N. Menopoz dönemindeki kadınlarda cinsel fonksiyon bozuklukları, Aile Hekimliği Anabilim Dalı Uzmanlık Tezi, Harran Üniversitesi, Şanlıurfa, 2008
35. Hulter B, Lundberg PO, Sexual function in women with hipothalamo – pituitary Disordes. Arch Sex Behav 1994; 23: 171 -183.
36. Mastrogiacomo I, SerafınıE, Zusas, Zucchetta P, Romagnoli GF, SaporıtıE, dean P, Ronco C, Ad AmıA, Hyperprolactinemiy and sexual disturbances among uremic womwn on hemodialysis.
Nephron 1984; 37: 195–199.
37. Dünya Sağlık Örgütü. Ruhsal ve Davranışsal Bozuklukların Sınıflandırılması. Çev. Ed. Öztürk Ö, Ufuk B. Ankara: Türkiye Sinir ve Ruh Sağlığı Hastalıkları Derneği Yayını, 1993.
38. Şahin D. Cinsel İşlev Bozukluklarının Psikolojik Nedenleri. ‘Sık görülen iki cinsel işlev bozukluğu’:Vajinismus ve Erken Boşalmada Değerlendirme, Tanı ve Tedaviler. Ed: D. Şahin, A.
Kayır. İstanbul; Roche Yayınları s, 2001: 30
39. Rako S. Testosterone supplemental therapy after hysterectomy with or without concomitant oophorectomy: estrogen alone is not enough. J Women's Health & Gender-Based Medicine. 2000;
9:917–923.
40. Varma SG, Oğuzhanoğlu NK, Karadağ F ve ark. Doğal ve cerrahi menopozda depresyon ve anksiyete düzeyleri ile cinsel doyum arasındaki ilişki. Klinik Psikiyatri 2005; 8:109-11.
41. Palacios S, Tobar AC, Menendez C. Sexuality in the climacteric years. Maturitas 2002; 43 Suppl 1:69-77.
42. Castelo BC, Blumel JE, Araya H, Riquelme R, Castro G, Haya J, Gramegna G Prevalence of sexual dysfunction in a cohort of middle-aged women: influences of menopause and hormone replacement therapy, J Obstet Gynaecol, 2003: 23(4): 426-430.
43. Gonzales M, Viafara G, Caba F, Molina E Sexual function, menopause and hormone replacement therapy, Maturitas, 2004: 48(4): 411–420.
44. Cawood EH, Bancroft J. Steroid hormones, the menopause, sexuality and well-being of women.
Physcol Med 1996; 26: 925-936.
45. Chen J, Ho SC. Contraseptive status and sexual function of climacteric Chinese woman.
Contraception 1999; 59:85-90
46. Howard JR, O'Neill S, Travers C. Factors affecting sexuality in older Australian women: sexual interest, sexual arousal, relationships and sexual distress in older Australian women. Climacteric 2006; 9(5):355-67.
47. Bartlik B, Goldstein MZ Practical geriatrics: maintaining sexual health after menopause Psychiatr Services, 2000; 51(6): 751-753.
48. Seyisoğlu H, Ertüngealp E Klimakterium, Yıldırım M, Klinik Jinekoloji, Çağdaş Kitabevi, 3.
Baskı, Ankara. 2002; s: 187-217,
49. Yücel Ç. Postmenapozal dönemdeki kadınların cinsel yaşamlarına ilişkin sorunlarının ve başetme durumlarının incelenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2006.
50. Güngör L. Elazığ Yenimahalle Eğitim ve Araştırma Sağlık Ocağı bölgesinde yaşayan 45 yaş ve üstü kadınların menopoz hakkındaki bilgi, tutum ve davranışları, Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi, Fırat Üniversitesi, Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Elazığ, 2003.
51. Tortumluoğlu G. Klimakterik dönemdeki kadınların temel gereksinimlerini gidermede hemşirenin rolü, 2004. Erişim Adresi:
[http://www.insanbilimleri.com/ojs/index.php/uib/article/viewArticle/121], Erişim Tarihi:
10.09.2011.
52. Güney N. Park sağlık ocağı bölgesinde 35 yaş ve üzeri kadınlarda menopoz yaşı ve perimenopozal semptomların tespiti, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2006
53. Karakuş E, Menopoz döneminde kadınların yaşadığı sorunlar ve bunlara dayalı eğitim gereksinimleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2006
54. Kömürcü N, Yıldız NK. Menopozda cinsel yaşam. Kadın Cinsel Sağlığı 2007; 173-176.
55. Soyupek S, Armağan A. Libido Kaybı Olan Kadınlarda Androjenlerin Durumu ve Androjen Replasman Tedavisi, Androloji Bülteni, 2005; 23: 344-347.
56. Oskay ÜY Klimakterium döneminde cinsellik, İstanbul Üniversitesi FNHYO Dergisi, 2004; 12(52):
59-66.
57. Gallicchio L, Schilling C, Tomic D, Miller SR, Zacur H, Flaws JA Correlates of sexual functioning among mid-life women, Climacteric: The Journal of The International Menopause Society, 2007; 10(2): 132-142.
58. Çağlayan E.K, Hormon Replasman Tedavisinin Perimenopoz ve Postmenopozal Kadınlarda Psikolojik Semptomlara Etkisi, Uzmanlık Tezi, İstanbul, Kasım 2004.
59. Doruk H, Akbay E, Cayan S, Akbay E, Bozlu M, Acar D Effect of diabetes mellitus on female sexual function and risk factors, Arch Androl, 2005; 51(1): 1-6.
60. Bezircioğlu İ, Gülseren L, Öniz A, Kındıroğlu N Menopoz öncesi ve sonrası dönemde depresyon-anksiyete ve yetiyitimi, Türk Psikiyatri Dergisi, 2004; 15(3): 199-207.
61. Amore M, Donato PD, Berti A, Palareti A, Chirico C, Papalini A, Zucchini S Sexual and psychological symptoms in the climacteric years, Maturitas, 2006; 56(3): 303-311.
62. Kuloğlu M, Atmaca M, Geçici Ö, Kılıç N, Tezcan AE Antidepresan ilaçların cinsel işlev üzerine etkileri, Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, 2000; 10(2): 97-102.
63. Connell K, Guess MK, Bleustein CB, Powers K, Lazarou G, Mikhail M, Melman A Effects of age, menopause, and comorbidities on neurological function of the female genitalia, Int J Impot Res, 2005; 17(1): 63-70.
64. Seyisoğlu H Menopoz ve Seksüel Yaşam, Atasü T, Menopoz ve Kanser Tedavisi, Nobel Tıp Kitabevi, İstanbul, 2001; s: 385-395
65. Reis N. Jinekolojik kanser ve tedavilerinin kadın cinsel sağlığına etkileri, Cumhuriyet Üniversitesi HYO Dergisi, 2003 7(2): 35-40.
66. Cairu L, Göran S Menopause-related symptoms, Am J Obstet Gynecol, 2003 189(6): 1646-1653.
67. Nappi ve Nijland. Women’s perception of sexuality around the menopause: outcomes of a European telephone survey, Eur. J. Obstet. Gynecol, Reprod Biol, 2008.137(1): 10-16.
68. Krajewska K, Krajewska Kulak E, Heineman L, Adraniotis J, Chadzopulu A, Comparative analysis of quality of life women in menopause period in Poland, Greece and Belorussia using MRS scale, Preliminary report Advances in Medical Sciences, 2007; 52(1): 140-143.
69. Varma GS, Karadağ F, Oğuzhanoğlu NK, Özdel O, Kökten S. Menopoz: klimakterik belirtiler ve cinsel doyum arasındaki ilişki, Yeni Symposium Dergisi, 2006; 44(4): 182-188.
70. Tokuç B, Kaplan PB, Balık GÖ, Gül H. Trakya Üniversitesi Hastanesi menopoz polikliniğine başvuran kadınlarda yaşam kalitesi, Uzmanlık Sonrası Eğitim ve Güncel Gelişmeler Dergisi, 2006;
3(4): 281-287.
71. Api M Menopause and sexuality, Journal Turkish German Gynecol Assoc, 2005; 6(3): 28-36.
72. Tortumluoğlu G. Klimakterik dönemdeki kadınlara verilen planlı sağlık eğitiminin menopozal yakınma, tutum ve sağlık davranışlarına etkisi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Erzurum, 2003.
73. Tortumluoğlu G. Asyalı ve Türk kadınlarında menopoz, İnsan Bilimleri Dergisi, 2004. Erişim Adresi: http://www.insanbilimleri.com/ojs/index.php/uib/article/viewFile/118/118] Erişim tarihi:
10.09.2011
74. Woods NF, Mitchell E. Symptoms during the perimenopause: prevalence, severity, trajectory, and signifiance in women’s lives, The American Journal of Medicine, 2005; 118(12): 14-24.
75. Yiğit EA Doğal ve cerrahi menopozda psikiyatrik bozukluklar, Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi, Atatürk Üniversitesi, Psikiyatri Anabilim Dalı, Erzurum, 2002
76. Gürkan ÖC Menopoz semptomlarını değerlendirme ölçeğinin Türkçe formunun güvenirlik ve geçerliliği, Hemşirelik Forumu Dergisi, Mayıs-Haziran, 2005; 30-35.
77. Altınsoy N, Klimakterik dönemde vazomotor bozukluklar ve cinsel işlevleri ile ilgili ya.kınmalarda hemşirelik danışmanlığının etkisi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2002
78. WHO Health Evidence Network (HEN) Prevention by calcium supplementation and vitamins, 2009. Erişim Adresi [http://www.euro.who.int/HEN/Syntheses/osteoporosis/20060503_7], Erişim Tarihi: 21.01.2011.
79. Erdem Ö. Menapoz dönemindeki kadınların yaşadıkları sorunlar ve baş etme yolları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2006.
80. Position statement of The North American Menopause Society Menopause Position Statement Estrogen and progestogen use in postmenopausal women, 2008. 15 (4): 584-603 Erişim Adresi:
[http://www.menopause.org/PSHT08.pdf] DOI: 10.1097/gme.0b013e31817b076a, Erişim Tarihi:
24.07.2011
81. Yeni E. Menopoza girmiş kadınlarda azalmış cinsel istek bozukluğu, Androloji Bülteni 2007. 31:
353-357.
82. Doğan S, Altınyazar V, Eker E Kadın cinsel işlev bozukluklarında farmakolojik tedavilerin yeri, Yeni Symposium Journal, 2008 46(4): 188-199.
83. Genazzani AR, Pluchino N, Bernardi F, Valentino V. Sexuality, Reproduction & Menopause, 2004; 2(4): 204-208.
84. Önem K, Kadıoğlu A. Kadın orgazmik işlev bozukluğunda hormon replasman tedavisi, Androloji Bülteni, 2005; 23: 248-251.
85. Ertunç D, Tok E, Evrüke C, Dilek S, Kadayıfçı O, Raloksifenin postmenopozal hastalarda ürogental semptomlar ve cinsel fonksiyon üzerine etkisinin değerlendirilmesi, Türkiye Klinikleri J Gynecol Obst, 2004; 14: 305-310.
87. Ekinci M, Hoşcan B, Armağan A Kadın cinsel işlev bozukluğu tedavisinde kullanılan farmakolojik ajanlar, Androloji Bülteni, 2007; 28: 77-79.
88. Yağcı AT Menopozda akupunktur tedavisi, Uluslararası katılımlı 4. Ulusal Akupunktur Kongresi, Antalya, Eylül 2006, Bildiriler, s:32-35
89. Gedikoğlu Ş. Türkiye’de Yaygın Eğitimden Çağdaş Halk Eğitimine, Kadıoğlu Matbaası, Ankara, 1991
90. Şahin NH. Bir Km Taşı: Menopoz, İÜ Florence Nightingale Hemşirelik Yüksekokulu Mezunları Derneği Yayınları, Yayın No: 2, Çevik Matbaacılık, İstanbul, 1998.
91. Taşkın L. Doğum ve Kadın Sağlığı Hemşireliği, VIII. Baskı, Sistem Ofset, s: 451-464, Ankara, 2007
92. Özer Ö. Menopoz ve fitoöstrojenler, Tezsiz Yüksek Lisans Dönem Projesi, Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Farmakognozi Anabilim Dalı, Ankara, 2006.
93. Güreş BŞ. Menapoz dönemindeki osteoporozlu kadınlarda beslenme durumlarının araştırılması, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 2006.
94. Engindeniz FT. Nilüfer Halk Sağlığı Eğitim ve Araştırma Bölgesi'nde yaşayan 40-60 yaş arası kadınlarda menopoza girme yaşı ve bunu etkileyen etmenler. Tıpta Uzmanlık Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa, 2005.
95. Ertüngealp E, Seyisoğlu H. Klimakterium ve Menopoz. In: Kişnişçi HA (Ed). Temel Kadın Hastalıkları ve Doğum Bilgisi. Ankara, Güneş Kitabevi; 1996; p:1319- 1351.
96. Ertüngealp E. Türkiye Menopoz ve Osteoporoz Derneği &Türk Jinekoloji Derneği “Hormon Replasman Tedavisi” Konsensus Grubu Kararları, Artemis, 2003; 4(1): 7-8.
97. Alparslan N, Ağrıdağ G. Adana Karataş Merkezde Menopoza Giriş Yaşı Tesbiti. Sağlık ve Sosyal Yardım Dergisi 1995, 5/4: 19-22
98. Lale Taşkın: Doğum ve Kadın Hastalıkları Hemşireliği. Sistem Ofset, Ankara, 2. Baskı, 1997; s:
440-448,
99. Rosen R, Brown C, Heiman J, Leiblum S, Meston C, Shabsigh R, Ferguson D, D’agostino R.
The female sexual function ındex (FSFI): A multidimensional self-report ınstrument for the assessment of female sexual function. Journal of Sex & Marital Therapy 2000; 26:191-208.
100. Beck AT, Beamesderfer A. Assessment of depression: the depression inventory. Mod Probl Pharmacopsychiatry. 1974;7(0):151–169. [PubMed]
101. Hisli N, Beck Depresyon Envanteri’nin geçerliliği üzerine bir çalışma. Psikoloji Dergisi, 1988; 6:
118-122
102. Tegin B Depresyonda bilişsel bozukluklar: Beck modeline göre bir inceleme. Yayınlanmamış doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1980.
103. Scheneider HPG, Behre HM In Hormone Replacement Theraphy And Quality Of Life, The Parthenon Publishing Group, Newyork, 2002; s: 35-43,
104. Scheneider HPG, Heinemann LAJ, Thiele K. The menopause rating scale (MRS): cultural and linguistic translation into english, Life and Medical Science Online 2002, 3:
DOI:10.1072/LO0305326.
105. Çoban A, Nehir S, Demirci H, Özbaşaran F, İnceboz Ü. Klimakterik dönemdeki evli kadınların eş uyumları ve menopoza ilişkin tutumlarının menopozal yakınmalar üzerine etkisi, 5. Uluslararası Üreme Sağlığı ve Aile Planlaması Kongresi, 19-22 Nisan 2007, Ankara, Bildiriler s: 343-349.
106. Özgür N. Klimakterium dönemindeki kadınların yaşadıkları menopoz semptomları ve başa çıkma yolları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2007.
107. Bekiroğlu N, Gürbüz A, Konyalıoğlu R, Ayas S, Alkan A, Eren S. The comparison of menopause rating scale, kupperman ındex and nottingham health profile by means of reliability measures and responsiveness ındexes among menopausal women, Zeynep Kamil Tıp Bülteni, 2008;
39(1): 11-16.
108. Lebliun CE, Van der Schouw YT, de Jong FH ve ark. Fat mass rather than muscle strength is the major determinant of physical function and disability in postmenopausal women younger than 75 years of age. Menopause 2006; 13(3):481-486.
109. Lindau TS, Schumm LP, Laumann EO ve ark. A Study of Sexuality and Health among Older Adults in the United States. The New England Journal of Medicine 2007; 357(8):762.
110. Salonia Andrea, Zanni Giuseppe, Sexual dysfunction is common in women with lower urinary tract symptoms and urinary incontinence: Results of a cross-sectional study. European Urology, 2004; 45: 642–648.
111. Hisasue S, Kumamoto Y, Sato Y, Masumori N, Horita H, Kato R, Kobayashi K, Hashimoto K, Yamashita N, Itoh N. Prevalence of female sexual dysfunction symptoms and its relationship to quality of life: a Japanese female cohort study. Urology, 2005; 65: 143–148. doi: 10.1016/j.urology.
112. Shifren JL, Monz BU, Russo PA, Segreti A, Johannes CB. Sexual problems and distress in United States women: prevalence and correlates. Obstet Gynecol, 2008; 112(5):970-8.
113. Singh JC, Tharyan P, Kekre NS, Singh G, Gopalakrishnan G. Prevalence and risk factors for female sexual dysfunction in women attending a medical clinic in south India. Journal of Postgraduate MedicineYear, 2009; 55(2):113-120.
114. Özerdoğan N, Sayıner FD, Köşgeroğlu N, Ünsal A. 40–65 Yaş Grubu Kadınlarda Cinsel Fonksiyon Bozukluğu Prevalansı, Depresyon Ve Diğer İlişkili Faktörler, Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:2, Sayı 2. 2009; Sf:46-59,
115. Güvel S, Yaycıoğlu Ö, Bağış T. , Savaş N, Bulgan E, Özkardeş H, Evli Kadınlarda Cinsel Fonksiyonlara Etkin Faktörler. Türk Üroloji Dergisi, 2003; 29(1): 43-48.
116. Fajewonyomi BA, Orji EO, Adeyemo AO. Sexual dysfunction among female patients of reproductive age in a hospital setting in Nigeria. J Health Popul Nutr, 2007; 25: 101-6.
117. Fahami F, Beygi M, Zahraei RH ve ark. Sexual Dysfunction in Menopausal Women and the Socioeconomic State IJNMR 2007; 12(2):61-64
118. Jokinen K, Rautava P, Mäkinen J ve ark. Experience of climacteric symptoms among 42-46 and 52-56-year-old women. Maturitas. 2003; 46(3):199-205.
119. Valadares AL, Pinto-Neto AM, Osis MJ ve ark. Sexuality in Brazilian women aged 40 to 65 years with 11 years or more of formal education: associated factors. Menopause 2008;
119. Valadares AL, Pinto-Neto AM, Osis MJ ve ark. Sexuality in Brazilian women aged 40 to 65 years with 11 years or more of formal education: associated factors. Menopause 2008;